Ελεύθερη πόλη

Ο όρος ελεύθερη πόλη είναι ένας ιδιαίτερα καθοριστικός όρος του Διεθνούς Δικαίου με τον οποίο προσδιορίζεται μία πόλη εδαφικά ανεξάρτητη, πολιτικά ουδέτερη, αποτελώντας συνήθως αποστρατικοποιημένη ζώνη και της οποίας το νομικό καθεστώς καθορίζεται από διεθνή συνθήκη, τελώντας υπό την εγγύηση κρατών, ή συνασπισμού κρατών, ή διεθνούς οργανισμού.

Γενικά

Ως έννοια η "ελεύθερη πόλη" εμφανίζεται ιστορικά από εποχής του Μ. Αλεξάνδρου, (ελληνιστική περίοδος), όπου κάποιες πόλεις που τον συνέδραμαν στη μεγάλη εκστρατεία του συνέχισαν ν΄ απολαμβάνουν την ανεξαρτησία τους εντός των ορίων της μακεδονικής αυτοκρατορίας, διατηρώντας και δικό τους νόμισμα, όπως π.χ. η Αμφίπολη, η Κασσάνδρεια, η Ταρσός, η Σελεύκεια κ.ά.. Τον θεσμό αυτό ακολούθησε αργότερα και η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία με την ονομασία "civitas libera", ειδικότερα σε πόλεις της Ιωνίας και του ελλαδικού χώρου. Πολύ αργότερα περί τα τέλη του 13ου με αρχές του 14ου αιώνα κάποιες πόλεις της Β. Ευρώπης άρχισαν ν΄ αποδεσμεύονται συνήθως από εξουσία αρχιεπισκόπου, ή επισκόπου (χωροδεσπότη) πετυχαίνοντας πλήρη αυτοδιοίκηση, όπως π.χ. η Κολωνία, το Άαχεν, το Στρασβούργο, η Βορμς κ.ά. Μάλιστα σε συνθήκες μιας Αυτοκρατορίας διαμελισμένης σε φέουδα στην ουσία οι πόλεις αυτές αποτελούσαν μικρές αυτόνομες δημοκρατίες ή μικρές ηγεμονίες.
Βαθμιαία οι πόλεις αυτές, που κάποια περίοδο έφθασαν να αριθμούνται περίπου στις πενήντα, χαρακτηρίστηκαν "αυτοκρατορικές ελεύθερες πόλεις", ή "ελεύθερες πόλεις της Αυτοκρατορίας" σε αντίθεση με τις άλλες τις λεγόμενες απλά "αυτοκρατορικές πόλεις". Τέτοιες ελεύθερες πόλεις ήταν και οι φερόμενες στη Χανσεατική Ένωση.

Σύγχρονη εποχή

Η πολιτειακή αυτή κατάσταση ίσχυσε μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα. Το Συνέδριο της Βιέννης του 1814 - 1815 αναγνώρισε το καταστατικό ελεύθερης πόλης για τη Φραγκφούρτη (μέχρι το 1866) και τις πρώην χανσεατικές Λύμπεκ (μέχρι το 1937), το Αμβούργο και τη Βρέμη. Επίσης με τη συνθήκη της Βιέννης του 1815 ως ελεύθερη πόλη χαρακτηρίστηκε η Κρακοβία μαζί με το πέριξ αυτής έδαφος. Η συγκεκριμένη αυτή αναγνώριση, σύμφωνα και με τα πρακτικά της συνθήκης, θεωρείται από πολλούς διεθνολόγους ως η πρώτη πόλη που ανακηρύχθηκε "ελεύθερη πόλη" από της καθιέρωσης του Διεθνούς Δικαίου, σε αντίθεση των προηγουμένων που προϋπήρξαν και μάλιστα με τον ιδιαίτερο χαρακτηρισμό "ελεύθερη, ανεξάρτητη και εντελώς ουδετεροποιημένη", η οποία και τέθηκε υπό την προστασία των Αυτοκρατόρων της Ρωσίας, της Αυστρίας και της Πρωσίας. Σημειώνεται ότι το νομικό καθεστώς της Κρακοβίας ως ε.π. καθορίστηκε με ιδιαίτερη συμπληρωματική συμφωνία με ημερομηνία 21 Απριλίου του 1815 σε συνδυασμό άρθρων αρχικής πράξης του Συμβουλίου της Βιέννης με ημερομηνία 28 Μαΐου του 1815.

Μετά τον Α' Π.Π. με τη Συνθήκη των Βερσαλλιών του 1919, άρθρα 100 - 108, καθώς και με την παρισινή σύμβαση Πολωνίας - Ντάντσιχ, της 9ης Νοεμβρίου του 1920, η πόλη Ντάντσιχ απέκτησε νομικό καθεστώς "ελεύθερης πόλης", αναδειχθείσα σε "ελεύθερη πολιτεία", ως ανεξάρτητη πολιτική οντότητα με δικό της σύνταγμα, που επικυρώθηκε προηγουμένως από την Κοινωνία των Εθνών και που τέθηκε σε ισχύ στις 4 Ιουνίου του 1922, δικά της όργανα εξουσίας, διοίκηση, γερουσία, η καλούμενη Φόλκσταγκ, απονέμοντας υπηκοότητα στους πολίτες της. Τη συνέχεια της κατάστασης αυτής διέκοψαν τον Σεπτέμβριο του 1939 οι χιτλερικές ερπύστριες με το ξέσπασμα του Β' Π.Π.. Το 1945 όταν το Ντάντσιχ απελευθερώθηκε από τα ρωσικά στρατεύματα, και όπως ακολούθως ορίστηκε με τη συμφωνία του Πότσδαμ του 1945 η πόλη προσαρτήθηκε στην Πολωνία, λαμβάνοντας επίσημα το πολωνικό της όνομα Γκντανσκ.

Άλλες πόλεις που προβλέπονταν να ανακηρυχθούν, ή ανακηρύχθηκαν ως ελεύθερες πόλεις ήταν η Τριέστη, ή Τεργέστη στην Ιταλία, που δεν έγινε ποτέ, η Ταγγέρη από το 1923 μέχρι το 1940 και από το 1945 μέχρι το 1956, καθώς και η Ιερουσαλήμ, με απόφαση του ΟΗΕ του 1947, που και αυτή δεν επιτεύχθηκε λόγω άρνησης του Ισραήλ και της Ιορδανίας. Τέλος αναφέρεται η περίπτωση για το Βερολίνο που το 1958 όπως είχαν διαμορφωθεί οι καταστάσεις με τη διχοτόμησή του, η τότε ΕΣΣΔ με σύμφωνη γνώμη της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας (Ανατολικής), είχε προτείνει στις δυτικές δυνάμεις τη ψήφιση ειδικού θεσπίσματος που να εγκαθιστούσε στο δυτικό Βερολίνο καθεστώς αποστρατικοποιημένης, ουδέτερης ελεύθερης πόλης.

Πηγές

• Α. Ζιμπουλάκης Διεθνές Δίκαιο Αθήνα 1999.
• "Μεγάλη Ρωσική Εγκυκλοπαίδεια" τομ.10ος, σελ.509.