Προβολή πηγαίου κώδικα για τη σελίδα Αρχαιοπτέρυξ

{{Ταξινομοπλαίσιο
| name = ''Archaeopteryx''<br /> ''Αρχαιοπτέρυξ''
| fossil_range = [[Ύστερη Ιουρασική]], {{εύρος απολιθωμάτων|150.8|145.5}}
| image = Archaeopteryx lithographica (Berlin specimen).jpg
| image_width = 250px
| image_caption = The Berlin ''Archaeopteryx''
| regnum = [[Ζώα]] (''Animalia'')
| phylum = [[Χορδωτά]] (''Chordata'')
| classis = [[Πτηνά]] (''Aves'')
| ordo = [[Archaeopterygiformes]]
| familia = [[Archaeopterygidae]]
| genus = '''''Archaeopteryx'''''
| genus_authority = [[Κρίστιαν Έριχ Χέρμαν φον Μέγιερ|Meyer]], 1861
| subdivision_ranks = [[Είδος (βιολογία)|Είδη]]
| subdivision =
'''''A. lithographica''''' <small>Meyer, 1861 ([[Βιολογικός τύπος|τύπος]])</small>
| synonyms = 
* ''Griphosaurus'' <small>Wagner, 1861</small>
* ''Griphornis'' <small>Woodward, 1862</small>
* ''Archaeornis'' <small>Petronievics, 1917</small>
* ''Jurapteryx''? <small>Howgate, 1985</small>
* ''[[Wellnhoferia]]''? <small>Elżanowski, 2001</small>
<small>Για είδη, δείτε [[Αρχαιοπτέρυξ#Συνώνυμα|παρακάτω]]</small>
}}
Ο '''αρχαιοπτέρυξ''' ή '''αρχαιοπτέρυγα''' (''Archaeopteryx''), αναφερόμενο μερικές φορές και με το γερμανικό του όνομα, ''Urvogel'' («το πρώτο πτηνό»), είναι το αρχαιότερο και πιο πρωτόγονο γένος [[πτηνά|πτηνών]] που είναι γνωστό. Το όνομα προέρχεται από τα [[αρχαία ελληνικά]] {{πολυτονικό|ἀρχαῖος}} και {{πολυτονικό|πτέρυξ}}.

Ο αρχαιοπτέρυξ έζησε στην ύστερη [[Ιουράσια περίοδος|Ιουράσια περίοδο]], περίπου 150-145 εκατομμύρια χρόνια πριν, εκεί που σήμερα βρίσκεται η νότια [[Γερμανία]], σε μια περίοδο που η [[Ευρώπη]] ήταν αρχιπέλαγος νησιών σε μία ρηχή τροπική θάλασσα, πολύ πιο κοντά στον ισημερινό από ό,τι είναι τώρα.

Ο αρχαιοπτέρυξ είχε μέγεθος παρόμοιο με της [[κίσσα]]ς και μπορούσε να φτάσει περίπου μισό μέτρο σε μήκος. Παρά το μικρό του μέγεθος, τα φαρδιά φτερά και την τεκμαιρόμενη ικανότητά του να πετάει ή να αιωρείται, ο αρχαιοπτέρυξ είχε περισσότερα κοινά με μικρά [[θηριόποδα]] παρά με τα σύγχρονα [[πτηνά]]. Πιο συγκεκριμένα, μοιράζεται τα εξής χαρακτηριστικά με τα [[δεινονυχοσαύρια]] ([[δρομαιοσαυρίδες]] και [[τροοδοντίδες]]): σαγόνια με αιχμηρά δόντια, τρία δάχτυλα με νύχια, μακρυά οστέινη ουρά, τα δεύτερα δάχτυλα του ποδιού είναι υπερεκτάσιμα, πούπουλα (που υπαινίσσονται [[Ομοιόθερμο|ομοιοθερμία]]) και διάφορα σκελετικά χαρακτηριστικά.<ref name="Yalden 1">{{cite journal |author=Yalden D.W. |title=what size was Archaeopteryx? |journal=Zoological Journal of the Linnean Society |volume=82 |issue=1-2 |pages=177-188 |year=1984 |url=http://www3.interscience.wiley.com/journal/120801944/abstract }}{{Dead link|date=Σεπτέμβριος 2019 }}</ref><ref name="UCal Chiappe">{{cite book|title=Mesozoic birds: above the heads of dinosaurs|editor=University od California Press Berkeley and Los Angeles, California|author=Chiappe L.M., Witme L.M.|pages=151|publisher=University od California Press|isbn=0-520-20094-2|url=http://books.google.it/books?id=2MQeh1KCp7sC}}{{Dead link|date=Ιουνίου 2020 }}</ref>

Τα παραπάνω χαρακτηριστικά καθιστούν τον αρχαιοπτέρυγα τον πρώτο ξεκάθαρο υποψήφιο για [[μεταβατικό απολίθωμα]] μεταξύ των [[δεινόσαυροι|δεινοσαύρων]] και των πτηνών.<ref name="Headden">[http://www.paleograveyard.com/archaeopteryx.html ''Archaeopteryx'' at The Grave Yard] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927184350/http://www.paleograveyard.com/archaeopteryx.html |date=2007-09-27 }} - Jamie Headden, Scott Hartman, and Rutger Jansma's skeletal restorations of most of the specimens. Eight scaled to each other [http://www.deviantart.com/view/24468274/ at this site] (ανακτήθηκαν 2007-01-22)</ref><ref name="UCal MoP">[http://www.ucmp.berkeley.edu/diapsids/birds/archaeopteryx.html ''Archaeopteryx'': An Early Bird] - [[University of California, Berkeley]] Museum of Paleontology. Retrieved 2006-OCT-18</ref><ref name="UCalg Long">[http://www.ucalgary.ca/~longrich/archaeopteryx.html ''Archaeopteryx lithographica''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070427144807/http://www.ucalgary.ca/~longrich/archaeopteryx.html |date=2007-04-27 }} - Nick Longrich, [[University of Calgary]]. Discusses how many wings an ''Archaeopteryx'' had and other questions.</ref> Έτσι ο αρχαιοπτέρυξ παίζει σημαντικό ρόλο, όχι μόνο στην μελέτη της [[προέλευση των πτηνών|προέλευσης των πτηνών]] αλλά και στην μελέτη των δεινοσαύρων.

Το πρώτο πλήρες είδος αρχαιοπτέρυγος ανακαλύφθηκε το [[1861]], δύο χρόνια αφότου ο [[Τσαρλς Ντάργουιν]] δημοσίευσε το έργο του ''[[Περί της καταγωγής των ειδών]]'', και αποτέλεσε βασικό στοιχείο στο ζήτημα της [[Εξέλιξη (βιολογία)|εξέλιξης]]. Με την πάροδο των χρόνων ανακαλύφθηκαν εννέα ακόμα απολιθώματα αρχαιοπτέρυγων. Παρά την ποικιλία ανάμεσα σε αυτά τα απολιθώματα, οι περισσότεροι ειδικοί θεωρούν ότι όλα τα ευρήματα ανήκουν στο ίδιο είδος, αν και το ζήτημα είναι ακόμα υπό συζήτηση.

Πολλά από αυτά τα έντεκα απολιθώματα περιέχουν εντυπωμένα πούπουλα —από τα παλαιότερα (αν όχι τα παλαιότερα) άμεσα στοιχεία που υπάρχουν για τα πούπουλα. Επιπλέον, επειδή αυτά τα πούπουλα είναι προηγμένης μορφής ([[Κωπαίο φτερό|κωπαία φτερά]]), τα απολιθώματα αυτά αποτελούν στοιχείο τού ότι τα πούπουλα είχαν αρχίσει ήδη να εξελίσσονται για αρκετό καιρό.<ref name="weln 04">{{cite book|title=Feathered Dragons|url=https://archive.org/details/feathereddragons0000unse|year=2004|chapter=The Plumage of ''Archaeopteryx''|editor=Currie PJ, Koppelhus EB, Shugar MA, Wright JL|author=Wellnhofer P|pages=[https://archive.org/details/feathereddragons0000unse/page/n315 282]–300|publisher=Indiana University Press|isbn=0-253-34373-9}}</ref>

== Περιγραφή ==
[[Αρχείο:Archaeopteryx_NT.jpg|αριστερά|μικρογραφία|Αναπαράσταση]]
Ο αρχαιοπτέρυξ ήταν πρωτόγονο [[πτηνό]] που έζησε κατά την [[Τιθώνιο|Τιθώνια]] [[Φάση πανίδας|φάση]] της [[Ιουρασική περίοδος|Ιουρασικής περιόδου]], περίπου 150-145 εκατομμύρια χρόνια πριν.<ref name="Lambert">{{cite book| last = Lambert| first = David| authorlink = | coauthors = | title = The Ultimate Dinosaur Book| publisher = Dorling Kindersley| year = 1993| location = New York| pages = [https://archive.org/details/ultimatedinosaur00lamb/page/38 38–81]| url = https://archive.org/details/ultimatedinosaur00lamb/page/38| doi = | isbn = 1-56458-304-X}}</ref> Τα μόνα δείγματα αρχαιοπτέρυγος που έχουν ανακαλυφθεί προέρχονται από [[ασβεστόλιθοι Σολνχοφεν|ασβεστόλιθους του Σόλνχοφεν]], στη νότια [[Γερμανία]], που είναι σπάνιος και αξιοσημείωτος γεωλογικός σχηματισμός γνωστός για τα έξοχης λεπτομέρειας απολιθώματα.<ref name="Lambert"/>

[[Αρχείο:Archiesizeall1.svg|thumb|375px|right|Οκτώ δείγματα συγκρινόμενα με ένα ανθρώπινο πόδι.]]
Ο αρχαιοπτέρυξ είχε περίπου το μέγεθος ενός μέσου μεγέθους σύγχρονου πτηνού, με φαρδιά φτερά τα οποία είχαν στρογγυλεμένες άκρες και μακρυά ουρά σε σχέση με το μήκος του σώματός του. Συνολικά το μήκος του σώματος του αρχαιοπτέρυγος μπορούσε να φτάσει τα 500 χιλιοστά. Τα πούπουλα του αρχαιοπτέρυγος, αν και λιγότερο τεκμηριωμένα από ότι τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά του, έμοιαζαν πολύ στην δομή και το σχέδιο με αυτά των σύγχρονων πτηνών.<ref name="Lambert"/> Εντούτοις, παρά την παρουσία πολλών χαρακτηριστικών πτηνών,
<ref name="Holtz">{{cite web| last = Holtz| first = Thomas, Jr.| authorlink = | coauthors = | title = ''Archaeopteryx''s Relationship With Modern Birds| work = | publisher = Journal of Dinosaur Paleontology| year = 1995| url = http://www.dinosauria.com/jdp/archie/archie.htm| doi = | accessdate = 2007-03-01| archiveurl = https://web.archive.org/web/20070209063731/http://dinosauria.com/jdp/archie/archie.htm| archivedate = 2007-02-09| url-status = dead}}</ref> ο αρχαιοπτέρυξ είχε πολλά χαρακτηριστικά των [[θηριόποδα|θηριόποδων]]. Εν αντιθέσει με τα σύγχρονα πτηνά, ο αρχαιοπτέρυξ είχε μικρά δόντια<ref name="Lambert"/> καθώς και μακρυά οστέινη ουρά, χαρακτηριστικά που μοιραζόταν με άλλους δεινόσαυρους της εποχής.<ref name="Paleogeo">Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 130 (1997) 275-292</ref>

Επειδή είχε μεγάλο αριθμό χαρακτηριστικών κοινά και με τα πτηνά και με τους δεινόσαυρους, ο αρχαιοπτέρυξ συχνά θεωρείται σύνδεσμος μεταξύ τους - πιθανώς το πρώτο πτηνό πάνω στην αλλαγή από ζώο του εδάφους σε πτηνό.<ref name="Lambert"/> Την δεκαετία του 1970 ο [[Τζον Όστρομ]], ακολουθώντας το παράδειγμα του [[Τόμας Χάξλεϋ]] από το 1868, διατύπωσε την άποψη ότι τα πτηνά εξελίχθηκαν από τα θηριόποδα και ότι ο αρχαιοπτέρυξ ήταν το κρίσιμο αποδεικτικό στοιχείο για αυτό, καθώς έχει ένα μέρος χαρακτηριστικών πτηνού όπως το υοειδές οστούν, κωπαία φτερά, φτερά και εν μέρει ανεστραμμένο το πρώτο δάχτυλο του ποδιού, και ένα μέρος χαρακτηριστικών των δεινοσαύρων και των θηριόποδων. Για παράδειγμα έχει μακριά ανιούσα απόφυση στον [[αστράγαλος|αστράγαλο]], [[μεσοδοντική πλάκα|μεσοδοντικές πλάκες]], και μια απόφυση στο [[θυροειδές τρήμα]] του [[ισχίο|ισχίου]]. Συγκεκριμένα, ο Όστρομ ανακάλυψε ότι ο αρχαιοπτέρυξ μοιάζει εξαιρετικά με την οικογένεια θηριοπόδων [[δρομαιοσαυρίδες]].<ref name="Feduc 1">Feduccia, A. (1993). ''Evidence from claw geometry indicating arboreal habits of Archaeopteryx''. [[Science (journal)|Science]]. '''259'''(5096): 790–793.</ref><ref name="Feduc 2">Feduccia, A. & Tordoff, H.B. (1979). ''Feathers of Archaeopteryx: Asymmetric vanes indicate aerodynamic function''. [[Science (journal)|Science]]. '''203'''(4384): 1021–1022.</ref><ref name="Huxley 1">Huxley T.H. (1868). ''On the animals which are most nearly intermediate between birds and reptiles''. Geol. Mag. '''5''', 357–65; Annals & Magazine of Nat Hist '''2''', 66–75; Scientific Memoirs '''3''', 3–13.</ref><ref name="Huxley 2">Huxley T.H. (1868) ''Remarks upon Archaeopteryx lithographica''. Proc Roy Soc '''16''', 243–48; Sci Memoirs '''3''', 340-45.</ref><ref name="Huxley 3">Huxley T.H. (1870) ''Further evidence of the affinity between the dinosaurian reptiles and birds''. Quart J Geol Soc 26, 32–50; Sci Mem 3, 487–509.</ref><ref name="Buhler">Bühler, P. & Bock, W.J. (2002). ''Zur Archaeopteryx-Nomenklatur: Missverständnisse und Lösung''. Journal of Ornithology. '''143'''(3): 269–286. [Article in German, English abstract] {{DOI|10.1046/j.1439-0361.2002.02006.x}} (HTML abstract)</ref><ref name="Kennedy 1">Kennedy, Elaine (2000). ''[http://www.grisda.org/georpts/3001.htm Solnhofen Limestone: Home of Archaeopteryx] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927182057/http://www.grisda.org/georpts/3001.htm |date=2007-09-27 }}''. Geoscience Reports. '''30''': 1–4. Retrieved 2006-10-18.</ref><ref name="Nedin 1">Nedin, C. (1999). ''[http://www.talkorigins.org/faqs/archaeopteryx/info.html All About Archaeopteryx]. [[talk.origins]] archive. Version of June 10, 2002; retrieved 2006-10-18.</ref><ref name="Olson 1">Olson, S.L. & Feduccia, A. (1979). ''Flight capability and the pectoral girdle of Archaeopteryx''. [[Nature (journal)|Nature]]. '''278'''(5701). 247–248. {{doi|10.1038/278247a0}} (HTML abstract)</ref><ref name="Ostrom 1">Ostrom, J.H. (1976). ''Archaeopteryx and the origin of birds''. [[Biological Journal of the Linnean Society|Biol. J. Linn. Soc.]]. '''8''': 91–182.</ref><ref name="Ostrom 2">Ostrom, J.H. (1985). ''Introduction to Archaeopteryx''. In: Hecht, M.K.O.; Ostrom, J.H.; Viohl, G. & Wellnhofer, P. (eds.) The Beginnings of Birds: Proceedings of the International Archaeopteryx Conference: 9–20. Eichstätt, Freunde des Jura-Museums Eichstätt.</ref><ref name="Owen 1">Owen, R. (1863). ''On the Archaeopteryx of Von Meyer, with a description of the fossil remains of a long-tailed species from the lithographic stone of Solnhofen''. [[Philosophical Transactions of the Royal Society|Phil. Trans. Roy. Soc. London]]. '''153''': 33–47.</ref>

Τα πρώτα υπολείμματα αρχαιοπτέρυγα ανακαλύφθηκαν το 1861, δύο μόνο χρόνια μετά τη δημοσίευση από τον [[Κάρολος Δαρβίνος|Κάρολο Δαρβίνο]] του ''[[Περί της καταγωγής των ειδών]]''. Ο αρχαιοπτέρυξ φάνηκε πως επιβεβαίωνε τις θεωρίες του Δαρβίνου και έκτοτε αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο για την [[καταγωγή των πτηνών]], την διαμάχη για τα [[μεταβατικό απολίθωμα|μεταβατικά απολιθώματα]] και την επιβεβαίωση της [[εξέλιξη (βιολογία)|εξέλιξη]]. Πράγματι, περαιτέρω έρευνες σε δεινόσαυρους από την [[έρημος Γκόμπι|έρημο Γκόμπι]] και την [[Κίνα]] έχουν έκτοτε παράσχει περισσότερα στοιχεία για τη σύνδεση μεταξύ αρχαιοπτέρυγος και δεινοσαύρων, όπως οι [[φτερωτοί δεινόσαυροι]] από την Κίνα. Ο αρχαιοπτέρυξ είναι κοντά στους προγόνους των σημερινών πτηνών, και έχει τα περισσότερα από τα χαρακτηριστικά που θα περίμενε κανείς από έναν πρόγονο των πτηνών. Εντούτοις, ενδέχεται να μην είναι άμεσος πρόγονος των ζωντανών πτηνών, και είναι αβέβαιο πόση εξελικτική διαφοροποίηση υπήρχε ήδη ανάμεσα στα άλλα πτηνά εκείνη την περίοδο.

== Παραπομπές ==
<references />

{{Authority control}}

[[Κατηγορία:Αρχαιοπτερυγίδες|Αρχαιοπτερυξ]]