Ηράκλεια νόσος

Οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν Ηράκλεια νόσο ή απλά Ηράκλεια (όταν μιλούσαν για παθολογία) την επιληψία. Η ονομασία αυτή είχε δοθεί από τη μεγάλη δύναμη της φοβερής αυτής νόσου την οποία άλλωστε αποκαλούσαν κατ΄ ευφημισμό ιερά νόσο (όπως οι σύγχρονοι Έλληνες αποκαλούν επίσης κατ' ευφημισμό την ευλογιά) και όχι βέβαια ότι απ΄ αυτή μπορεί να έπασχε ο Ηρακλής.

Κατά επιφανή μαρτυρία του Γαληνού: "ουχ ως επιλήπτου του Ηρακλέους όντος αλλ΄ ...ενδεικτικό μεγέθους όνομα" (Γαληνού Άπαντα τομ.17).

Σημειώνεται ότι με απόδοση του όρου στο ουδέτερο τύπο, οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν "Ηράκλειο πάθος" την ελεφαντίαση ή και "ελέφας" από τη βαρύτητα της ασθένειας αυτής. (Σημείωση καθηγητή Κούζη).

Ο Ηρακλής και η Ηράκλεια νόσος

Ο Ρούντολφ Γιόπστ υποστηρίζει όμως ότι συνήθως η επιληψία συνδεόταν με την ιδιοφυΐα, δηλαδή λεγόταν «ηράκλεια νόσος», όχι μόνο γιατί ήταν μία βαριά νόσος (είχε τόση δύναμη όσο και ο Ηρακλής) αλλά επειδή έπασχε και ο Ηρακλής από τη νόσο αυτή. Το ίδιο υποστηρίζεται και από άλλους ερευνητές και συνδέσμους για την επιληψία, ότι ο Ηρακλής έπασχε από είδος επιληψίας, μανία.

Ωστόσο αυτή η προσπάθεια σύνδεσης ευφυΐας και επιληψίας ως πολιτική της ταυτότητας, γίνεται εκ των υστέρων και δεν προηγείται όπως στην περίπτωση του Ηρακλή, έτσι που να προϋπήρχε ένας πολιτικά ορθός μύθος. Η σύνδεση αυτή- επιληψία και Ηρακλή- στην περίπτωση της αρχαιότητας δεν ερχόταν να προσδώσει κοινωνικό status στην επιληψία αλλά να δώσει όνομα στη μεγάλη τιμωρία από τους θεούς, να αιτιολογήσει την παράλογη του συμπεριφορά.

Αν και ο Ηρακλής ήταν υπαρκτό πρόσωπο, μόνο ο μύθος του σώζεται. Η μανία του εξυπηρετούσε την πλοκή του μύθου, για την αιτιολόγηση μιας παράλογης πράξης, για το ότι ακολούθως έπρεπε να ζητήσει συγχώρεση από τους θεούς, ήταν ο λόγος που έκανε τους άθλους. Επιπρόσθετα διαφαίνεται από τον μύθο η αντίληψη ότι την επιληψία τη δίνουν οι Θεοί (η θεά Ήρα, μέσω της Ίρις και της θεότητας Λύσσας στη συγκεκριμένη περίπτωση).

Ο Ηρακλής σύμφωνα με τον μύθο, φανερώνεται να χτυπάει τους Δελφούς (οχυρό των Ορχομενίων). Η ιστορία του καβγά με τον Απόλλωνα για τον τρίποδα, συμβολίζει την προσπάθεια του Ηρακλή να υποτάξει τους Δελφούς. Ο Κρέοντας φοβήθηκε τη δύναμη που απέκτησε, και του αφαίρεσε την εξουσία. Η τρέλα/τιμωρία του Ηρακλή ίσως εκφράζει τη δύναμη των Δελφών που ασκούσαν στη διαμόρφωση των μύθων και του ηθολογικού τους περιεχομένου, του φόβου για την ιεροσυλία και την τιμωρία. Επίσης φαίνεται η συσχέτιση –όπως και στον Ηράκλειτο και τον Ιωάννη τον Σιναϊτη μεταγενέστερα- της επιληψίας με την υπερηφάνεια. Ίσως να υπάρχει και συσχέτιση με τη διαταραχή της μανίας και το σύμπτωμα της διογκωμένης αυτοεκτίμησης. Σύμφωνα με τον μύθο, η Ήρα του ενέπνευσε αυτή τη μανία για να τον τιμωρήσει για τις υπερβολές του.

Ο Ευριπίδης, μαθητής του Αναξαγόρα και φίλος του Σωκράτη, ελέγχοντας τους μύθους, πολλές φορές διδάσκει ότι οι Θεοί δεν κάνουν τίποτα κακό, ότι το θείο είναι αίτιο μόνο του καλού και ότι ο θεός είναι πνεύμα. Η τρέλα του Ηρακλή και ο φόνος της γυναίκας και των παιδιών του, ήταν στοιχεία παραδεδομένα από τον αντίστοιχο μύθο. Ο Ευριπίδης, το 421-415 π.Χ., δίνει άλλη, τραγικότερη εκδοχή στον μύθο του Ηρακλή. Η μανία, από τον φθόνο της Ήρας, έπεται των άθλων. Ο Θησέας με το να πείσει τον Ηρακλή να μην αυτοκτονήσει, προβάλλει ίσως τη λογική εναντίον της πρόληψης των θείων βουλήσεων.

Ο Ηρακλής σύμφωνα με την τραγωδία του Ευριπίδη, καταλαμβάνεται από μανία (τρέλα). Η Ίρις προστάζει τη θεότητα Λύσσα, με τη θέληση της Ήρας «μανίας τ’ επ’ άνδρί τώδε και παιδοκτόνους φρένων ταραγμούς και πόδων σκιρτήματα έλαυνε»(στ.835-836). Ο Ευριπίδης χαρακτηρίζεται ζωγράφος των νοσημάτων της ψυχής και της ανθρώπινης αδυναμίας. Η μανία του Ηρακλή περιγράφεται με φρενιασμένα τα μάτια που στριφογυρνούσαν και έσταζαν αίμα. Επίσης έβγαζε αφρούς. Τις παράλογες πράξεις των φόνων της οικογένειάς του σταμάτησε η θεά Αθηνά ρίχνοντάς του στο στήθος ένα βράχο. Τον βύθισε σε ύπνο, πέφτοντας στο χώμα με την πλάτη και κτυπώντας σε μια κολόνα.

Η επιληψία στο κείμενο αυτό, ως μανία συνδέεται με την προσωρινή τρέλα και τη λύσσα. Η λύσσα στα αρχαία σήμαινε τη μανία, τη μανιώδη ορμή κυρίως στον πόλεμο και την παραφροσύνη, τρέλα. Λύσσα σήμερα ονομάζουμε την ιογενή αυτή ασθένεια αλλά και μεταφορικά την παράφορη μανία ως συνώνυμο της τρέλας, της ορμητικότητας, της αλλοφροσύνης και της παράφορης οργής. Σύμφωνα με μια εκδοχή, η λύσσα προσδιόριζε αρχικώς μια λυκόμορφη θεότητα που μεταμόρφωνε τον σκύλο σε λύκο. Με τη μανία σήμερα εννοούμε και τη διατάραξη του λογικού, την παραφροσύνη. Μανία σύμφωνα με την ψυχολογία είναι η διαταραχή των ψυχικών λειτουργιών, με συμπτώματα όπως διαταραχή της συναισθηματικής διάθεσης (π.χ. ευερεθιστότητα), παραληρητικές ιδέες και ψευδαισθήσεις, αλλά και διογκωμένη αυτοεκτίμηση. Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης καταγράφει τον μύθο του Ηρακλή όπως τον άντλησε από τον Μάτρι τον Θηβαίο. Η Ήρα και εδώ με παρόμοιο τρόπο του στέλνει τη λύσσα (λύτταν), και μέσα στο ψυχικό του άγχος τον έπιασε μανία, μια προσωρινή κατάσταση που έχασε τα λογικά του και σκότωσε τα παιδιά του εν αγνοία του.

Το ίδιο μοτίβο, με τη μανία που καταλαμβάνει τον Ηρακλή συναντάμε και στις Τραχίνιες του Σοφοκλή. Ο Αίαντας επίσης καταλαμβάνεται προσωρινά από μανία. Ο Όμηρος χρησιμοποιεί τη λέξη μαινάς και μαίνομαι, δηλαδή κατέχομαι από μανία και λύσσα, ως την πολεμική μανία. Ο Αίαντας του Σοφοκλή παρουσιάζεται να τρελαίνεται από τη θεά για να μην προκαλέσει πιο μεγάλο κακό και επιτίθεται στα πρόβατα.

Στην ιστοσελίδα του γερμανικού μουσείου για την επιληψία, ο Ηρακλής παρουσιάζεται ως ένας από τους διάσημους επιληπτικούς. Υποθέτεται, σύμφωνα με τις περιγραφές του Ευριπίδη, ότι πρόκειται πιθανό για μερικές-σύνθετες κρίσεις από εστιακή επιληψία. Επίσης διαφαίνεται η προκατάληψη που υπήρχε παλαιότερα ότι κατά τη διάρκεια ή μετά από μια κρίση το άτομο μπορούσε να τρελαθεί και να αποτελέσει κίνδυνο για τους άλλους.

Άλλες αναφορές

Ο όρος «ιερά νόσος» απαντάται για πρώτη φορά στον προσωκρατικό Ηράκλειτο τον Εφέσιο (Ε' αιώνας π.Χ.), με διαφορετική όμως σημασία. Χρησιμοποιεί αυτή την έννοια για να παρομοιάσει κάτι ως πολύ κακό. Αναφέρεται ότι "Την έπαρση (αλαζονεία, υπερηφάνεια) έλεγε ιερά νόσο". Είναι τόσο άσχημο να έχεις αλαζονεία όσο να έχεις επιληψία. Μία συσχέτιση που υπάρχει και στην Κλίμαξ, του Ιωάννη του Σιναϊτου το 525/600 μ. Χ., υπερηφάνεια εστί […]επιληψίας υπόθεσις. Παρά τη συνύπαρξη και του όρου επιληψία κατά τον 5ο αι. π.Χ., ο όρος ιερά νόσος συναντάται πιο συχνά. Οι ιπποκρατικοί γιατροί, παρά την ορθολογιστική στάση τους ως προς την επιληψία, ούτε αυτοί κατείχαν έναν όρο τεχνικού περιεχομένου, αλλά χρησιμοποιούσαν και αυτοί τον όρο ιερά νόσος. Ωστόσο ο Jacques Jouanna επισημαίνει πως στη πλειονότητα των αποσπασμάτων της Ιπποκράτειας συλλογής, ο όρος παρουσιάζεται με μια ελαφρυντική παραλλαγή, ως νόσος την οποία αποκαλούν ιερά. Έτσι οι γιατροί αποστασιοποιούνται από την παραδοσιακή ονομασία και την έννοια πίσω από αυτήν. Δίδεται στην επιληψία η ονομασία "Μεγάλη ή ιερή νούσος" και από το χαρακτηρισμό αυτό προέρχεται ο όρος "grand mal" που δόθηκε πολύ αργότερα από τους Γάλλους.

Ο Πλούταρχος το 50-120 μ.Χ.(περίπου) γράφοντας για τη Σπάρτη, αναφέρετε σε επιληπτικά παιδία χρησιμοποιώντας τον όρο επιληψία (τα επιληπτικά ) αντί ιερά νόσος. Επιλαμβάνω είχε τη σημασία του επιτίθεμαι, όπως η ασθένεια η οποία επιτίθεται ξαφνικά στον οργανισμό. Κατά τους βυζαντινούς χρόνους η επιληψία δεν αναφερόταν πλέον ως ιερά νόσος. Ο όρος αυτός αποδιδόταν πλέον κατ’ ευφημισμό στη λέπρα. Ο Αρεταίος ο Καππαδόκης (Α' αιώνας μ. Χ.) χρησιμοποιεί πλέον τον όρο επιληψία. Ο Αρεταίος περιγράφει τους ασθενείς, με το τέλος μιας μεγάλης επιληψίας, άκεφους και κατηφείς από την ταλαιπωρία και την ντροπή από τη συμφορά τους. Ο Αέτιος ο Αμιδηνός (ΣΤ' αιώνας μ. Χ.) αναφέρεται στην επιληψία και χρησιμοποιεί το ρήμα "επιληπτεύομαι". Επίσης διαχωρίζει την παιδική επιληψία από του ενηλίκου που ονομάζει σκοτωματική, όπως ο Αρεταίος ο Καππαδόκης.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η ερμηνεία του Θεοφάνη Νόννου (Ι' αιώνας μ.Χ.) στο βιβλίο του "Επιληψία Παίδων", για τον όρο ιερά νόσος. Θεωρεί πως έχει ονομαστεί η νόσος, επιληψία, γιατί κυριεύει και κυριαρχεί στις αισθήσεις (δηλαδή στη συνείδηση του αρρώστου). Το ίδιο, προσθέτει, έχει ονομαστεί και ιερά νόσος γιατί ο εγκέφαλος είναι ιερός και πολύτιμος. Μια ερμηνεία μέσα από τη συγχρονική του αντίληψη, ότι η επιληψία έχει ως αιτία τον εγκέφαλο, κάτι που δεν ίσχυε πριν τον 6ο αι. π.χ. όπου και χρησιμοποιούταν ο όρος.

Βιβλιογραφία

• Ο Ιούλιος Καίσαρας, ο Καμβύσης, και ο Ηρακλής ήταν επιληπτικοί https://web.archive.org/web/20130405070843/http://www.xronos.gr/detail.php?ID=37666 , ό.π.
• Μουσείο επιληψίας, Heracles (Hercules), Greek Hero, http://www.epilepsiemuseum.de/english/prominente.html#text1, και στο North central London Epilepsy Network for children and young people, http://www.ich.ucl.ac.uk/nclchildrensepilepsy/news.html ανάκτηση 10 Απριλίου
• Οι Palladios. Commentarii in Hippocratis librum sextum demorbis popularis – Book 2, Chapter 165, Section 18. In:Durmont DS, Smith RM (eds). Thesaurus Linguae Greacae[CD-ROM]. CD ROM Musaios, producers. Version 10d-32.Musaios, California, 1992. και Kakridis I. Greek Mythology, 2nd edn. Ekdotiki of Athens,Athens, 1986; 27.στο RAMOUTSAKI, I. A, DIMITRIOU H. AND KALMANTI M., Management of childhood diseases in the Byzantine period: VII – Epilepsy, Pediatrics International (2002) 44, 551–552 copyright 2002 EBSCO Publishing.
• Ροδάκης Π., «Ηρακλής», Υδρία, τόμος 26, Εταιρεία ελληνικών εκδόσεων, Αθήνα, 1983, σ.414
• Βλ.κεφ.2, Ο σημαίνον όρος στην ελληνική γλώσσα και η οντολογία της επιληψίας.
• Διοδ. Σικ. Δ΄,11. Απολλόδ.Β΄,4,12,Πινδ.Ι. Δ΄,114, στο Ροδάκης Π., «Ηρακλής», Υδρία, τόμος 26, Εταιρεία ελληνικών εκδόσεων, Αθήνα, 1983, σ.414
• Αδάμης Π., «Ευριπίδης, Γ΄ τα έργα του», Υδρία, τόμος 25 Εταιρεία ελληνικών εκδόσεων, Αθήνα, 1983, σ.118
• Ευριπίδης, Ηρακλής μαινόμενος, Κάκτος, Αθήνα, 1993
• Σταματάκου Ι., «ΛΥ΄ΣΣΑ» και «μανία», Λεξικόν Της αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, Βιβλιοπρομηθευτική, Αθήνα,2002, σσ.587,597
• Μπαμπινιώτης Γ., «λύσσα», Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα, 1998, σ.1033
• Μπαμπινιώτης Γ., «μανία», Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα, 1998, σ.1049
• Μερικοί ασθενείς παρουσιάζονται απλώς με διογκωμένη και υπερβολική αυτοπεποίθηση και έλλειψη αυτοκριτικής. "Άλλοι όμως αναπτύσσουν αίσθηση υπερεκτίμησης και υπεραξίας του εαυτού τους μέχρι το σημείο της εμφάνισης σαφώς εξωπραγματικών παραληρητικών ιδεών μεγαλείου. Έτσι, μανιακοί ασθενείς, μπορεί να φθάσουν να πιστεύουν ότι έχουν ειδική σχέση με τον θεό, ότι έχουν ένα καταπληκτικό σχέδιο με το οποίο θα σώσουν τον κόσμο από την καταστροφή ή ότι έχουν μοναδικά ταλέντα ή ικανότητες (σε τομείς που δεν έχουν καν ειδικές γνώσεις). psychologia.gr, Διαταραχές της διάθεσης, http://www.psychologia.gr/disorders/mood%20disorders.htm Αρχειοθετήθηκε 2007-11-04 στο Wayback Machine., ανάκτηση 26 Απριλίου
• Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκης Ιστορικής Βίβλος Τέταρτη, Κάκτος, Αθήνα, 1997
• Μουσείο επιληψίας, Heracles (Hercules), Greek Hero, http://www.epilepsiemuseum.de/english/prominente.html#text1 , ανάκτηση 10 Απριλίου
• "Την οίησιν ιεράν νόσον έλεγε" Διογένους Λαερτίου: Φιλόσοφος Ιστορία ή Περί Βίων, Δογμάτων, και Αποφθεγμάτων των εν Φιλοσοφία Ευδοκιμησάντων, Βιβλία Δέκα ΙΧ, 7.στο Στίγκα Α., Ανδρέου Ν., Λουκοπούλου Σ., κ.α. Η επιληψία στα παιδιά κατά την αρχαιότητα ό. π.
• Ιωάννη του Σιναϊτου, Κλίμαξ, εκδοση 9, Ιερά Μονή Παρακλήτου, Ωροπός Αττικής,2002, Περι της ακέφαλου Υπερηφανίας ΚΒ΄1. Ο Ιωάννης ο Σιναϊτης είχε σοφίας εγκυκλίου και παρακολούθησε ανώτερο κύκλο μορφώσεως, εξ ου και η προσωνυμία Σχολαστικός. Ωστόσο ο Αρχιμ. Ιγνάτιος, στην εισαγωγή(σελ.8)αναφέρει πως, αραιά και σπάνια παραπέμπει η Κλίμαξ στους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους και προσθέτει : Θα ήταν όμως εξεζητημένο, στηριζόμενοι εις ελάχιστες παραπομπές να ομιλούμε για σοβαρά επίδραση από την αρχαία φιλοσοφία.
• ECONOMOU, N.T. AND LASCARATOS, J., ‘The Byzantine Physicians on Epilepsy’, Journal of the History of the Neurosciences, 14:346–352, 2005 Copyright © Taylor & Francis Inc.ISSN: 0964-704X print / 1744-5213 online DOI: 10.1080/096470490889385EPILEPSY
• Jacques Jouanna, Ιπποκράτης, (σ. 236) μτφρ. Δ. Τσιλιβερίδης, Ινστιτούτο του βιβλίου-Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1998
• Στίγκα Α., Ανδρέου Ν., Λουκοπούλου Σ., κ.α. Η επιληψία στα παιδιά κατά την αρχαιότητα ό. π. "Εν Σπάρτη, ουδέ ύδατι τα βρέφη, αλλ' οίνω περιέλουον αι γυναίκες, βάσανόν τινα ποιούμεναι της κράσεως αυτών. Λέγεται γαρ εξίστασθι τα επιληπτικά και νοσώδη προς τον άκρατον αποσφακελιζόντα, τα δ' υγιεινά μάλλον στομούσθαι και κρατύνεσθαι την έξιν". Πλουτάρχου: Βίοι Παράλληλοι, Λυκούργος 16. στο Στίγκα Α., Ανδρέου Ν., Λουκοπούλου Σ., κ.α. Η επιληψία στα παιδιά κατά την αρχαιότητα ό. π. και Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι Τόμος 5: Περικλής- Φάβιος Μάξιμος, Κάκτος, 1993, σ.13