Αποφράδες ημέραι

Ἀποφράδες, δηλαδή ακατονόμαστες (από τη ρίζα φραδ- που αρχικά σήμαινε 'λέω', και από την οποία προέρχονται οι λέξεις 'φράση' και 'ευφραδής'), ονόμαζαν οι αρχαίοι Αθηναίοι τις ημέρες για τις οποίες δεν έπρεπε να γίνεται λόγος ή/και τις δυσοίωνες (αντιθ. καθαραί ημέραι). Στο αρσενικό η λέξη απαντώνταν σπάνια και σήμαινε τον ασεβή, τον μοχθηρό.

Ο όρος έχει παραμείνει με τη σημασία της άτυχης ημέρας στα νέα ελληνικά.

Αρχαία ελληνική γραμματεία

Αναφορές στις αποφράδες ημέρες βρίσκουμε σε αρχαίους συγγραφείς, όπως ο Πλάτωνας, ο Πλούταρχος, ο Λυσίας και ο Λουκιανός. Ο τελευταίος, στο έργο του "Ψευδολογιστής", (γνωστό επίσης και ως "περί της αποφράδος, κατά Τιμάρχου") αναλύει διεξοδικά την έννοια της αποφράδας ημέρας: "Πολλά πράγματα λέγουν οι Αθηναίοι ομοίως με τους άλλους ανθρώπους, αλλ' αποφράδα μόνοι αυτοί λέγουν την κακήν, κατηραμένην και απαισίαν και ομοίαν προς σε ημέραν: Ιδού έμαθες ήδη τυχαίως τι σημαίνει διά τους Αθηναίους η αποφράς ημέρα• όταν ούτε αι αρχαί λειτουργούν, ούτε αι δίκαι δικάζονται, ούτε ιεροτελεστίαι τελούνται και ουδέν εν γένει γίνεται εκ των αισίων, η ημέρα αύτη ονομάζεται αποφράς.
Εισήχθη δε το έθιμον τούτο εις άλλους δι' άλλας αιτίας• είτε διότι ηττήθησαν εις μεγάλας μάχας, ώρισαν έπειτα να μη επιχειρούν τίποτε κατά τας ημέρας καθ' ας έπαθαν τα ατυχήματα ταύτα και να μη έχη κύρος καμμία πράξις επίσημος γενομένη κατά τας χρονολογίας ταύτας, είτε διότι[...]".

Χρονολόγιο των αποφράδων ημερών θεωρείται ότι παρέδωσε ο Ησίοδος στο "Έργα και Ημέραι", του οποίου το δεύτερο μέρος (765-828) ασχολείται με τις ευνοϊκές και αποφράδες ημέρες.

Λατινική μεταγραφή του όρου

Στο λατινικό ημερολόγιο, οι αποφράδες ημέραι ονομάζονταν dies nefasti και ήταν επίσης μέρες αργίας για θρησκευτικούς λόγους, κατά τις οποίες δεν μπορούσε να συνεδριάσει το δικαστήριο. Αντίστοιχα, οι dies fasti ήταν οι ημέρες κατά τις οποίες το δικαστήριο μπορούσε να συνεδριάσει χωρίς να προσβάλει τους θεούς.

Η έννοια στη νεότερη ελληνική γλώσσα

Ο όρος αποφράς ή αποφράδα μέρα παραμένει στα νεοελληνικά για να χαρακτηρίσει μια ζοφερή, γρουσούζικη μέρα.

Ως αποφράς μάλιστα συνηθίζεται να αναφέρεται η ημέρα κατά την οποία η Κωνσταντινούπολη αλώθηκε από τους Οθωμανούς, δηλαδή η 29 Μαΐου του 1453 το πνεύμα της οποίας απέδωσε παραστατικά ο λαϊκός Ρόδιος στιχουργός Εμμανουήλ Γεωργιλάς:

"Νάχεν αστράψει ο ουρανός νάχε καγή η ώρα

Ήλιος, σελήνη μηδαμού να μ΄ είχαν ανατείλει

Και τέτοια μέρα μελανή να μ΄ είχε ξημερώσει

Εις του Μαΐου του μηνός, στας είκοσι εννέα

Τρίτην ημέραν δολερήν, που αυθέντευεν ο Άρης

Η φούσκωσις Ανατολής επήρασι την Πόλιν,

Οι Τούρκοι σκύλοι ασεβείς. Ω συμφορά μεγάλη

Εκείν΄ ημέρα σκοτεινή, αστραποκαϋμένη

Της Τρίτης της ασβολερής, της μαυρογελασμένης

Της Θεοκαρβουνόκαυστης, πουμπαρδοχαλασμένης

Λοιπόν μην ονειδίζετε τον βασιλέα αυθένταις

Διατί όλον το πταίσιμον ήτον εις τους ρηγάδες

Κ΄ εις τους αυθέντας της Φραγκιάς οπούπαν να βοηθήσουν

Την Πόλιν την θεόκτιστον να την αποκρατήσουν

Πηγές

• Friedrich Wilhelm Sturz, Etymologicum graecae linguae Gudianum et alia grammaticorum scripta, e codicibus manuscriptis nunc primum edita. Λειψία
• Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Λεξικό της κοινής νεοελληνικής
• Σταματάκος Ιωάννης, Λεξικόν της Αρχαίας ελληνικής γλώσσης, Βιβλιοπρομηθευτική, Αθήνα, 1999 (σελ. 168)
• The Online Liddell-Scott-Jones Greek-English Lexicon
• Λουκιανός, Ψευδολογιστής 12, μτφ Ιωάννη Κονδυλάκη (από το Project Gutenberg)
• Σαραντάκος Νίκος, "Αποφράδες ημέρες και κερκόπορτες" (από το προσωπικό του ιστολόγιο Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία), 29 Μαΐου 2012