Stylus fantasticus

Με τον όρο stylus fantasticus (ή stylus phantasticus, φανταστικό ύφος) περιγράφεται συγκεκριμένο υφολογικό στοιχείο της όψιμης μπαρόκ μουσικής. Το εν λόγω ύφος ανάγεται στα έργα για πληκτροφόρο, όπως τοκκάτες και φαντασίες, του Ιταλού συνθέτη Κλαούντιο Μέρουλο (1533 - 1604), ενώ αργότερα μεταλαμπαδεύεται στα έργα του Τζιρόλαμο Φρεσκομπάλντι και του Γερμανού μαθητή του Γιόχαν Γιάκομπ Φρόμπεργκερ. Γενικώς, οι μουσικές τεχνοτροπίες που γεννήθηκαν στην Ιταλία τον 16ο αιώνα εξήχθησαν κατά κόρον στην υπόλοιπη Ευρώπη και κυρίως στη Γερμανία, συχνά μέσω εκδιδόμενων έργων, αλλά και μέσω της απρόσκοπτης ανταλλαγής μουσικών· πολλοί Γερμανοί μουσικοί, όπως ο Χάινριχ Συτς και ο Χανς Λέο Χάσλερ, θήτευσαν ως μαθητευόμενοι σε διάφορες πόλεις της Ιταλίας, ενώ οι Ιταλοί ομόλογοί τους ταξίδευαν στην Κεντρική Ευρώπη δίνοντας συναυλίες και προωθώντας τη μουσική τους. Ο κατ' εξοχήν θεολόγος και θεωρητικός της μουσικής της εποχής του, Αθανάσιος Κίρχερ, περιγράφει στο βιβλίο του Musurgia Universalis («Παγκόσμια Μουσουργία») το φανταστικό ύφος ως εξής:

«Το φανταστικό ύφος αρμόζει καλύτερα στα μουσικά όργανα. Πρόκειται για την πλέον ελεύθερη και άνευ δασμών μέθοδο σύνθεσης, χωρίς να δεσμεύεται από τίποτα, ούτε κείμενο, μήτε θεματική μελωδία, ενώ είναι το πλέον κατάλληλο ύφος για την επίδειξη ιδιοφυίας, καθώς διδάσκει εν κρυπτώ την αρμονία και την ιδιοφυή σχέση μεταξύ μουσικής φρασεολογίας και ανάπτυξης φούγκας».

Το κυριότερο διακριτικό του φανταστικού ύφους είναι ο αυτοσχεδιαστικός του χαρακτήρας, ο οποίος -όπως και στη Φαντασία- δεν περιορίζεται από κάποια συγκεκριμένη φόρμα, ενώ εκτυλίσσονται σύντομα μουσικά επεισόδια, τα οποία σκοπό έχουν την διαρκή ανάδειξη μουσικών αντιθέσεων. Μια τέτοια ετερογένεια εμφαίνεται στη χρήση αφ' ενός ενός συγχορδιακού υποβάθρου και αφ' ετέρου προτάσσοντας φωτεινά και πολυποίκιλτα γρήγορα περάσματα (κλίμακες κλπ). Μια σειρά έργων που χαρακτηρίζονται έντονα από την εν λόγω τεχνοτροπία είναι οι Μυστηριακές Σονάτες για βιολί και συνεχές βάσιμο του Χάινριχ Ίγκνατς Μπίμπερ, οι οποίες έχουν ως βάση αναφοράς εικόνες της Βίβλου, μια ιδεώδη θεματολογία για απεικόνιση με μουσικά μέσα.

Το φανταστικό ύφος συνδέεται εν γένει με τη λεγόμενη προγραμματική μουσική, στο ότι αμφότερα στοχεύουν στην απεικόνιση πραγματικών εικόνων, η κεντρική ιδέα των οποίων συχνά απορρέει από την υπερβολή και το ακραίο στοιχείο (π.χ. το χάος, η μέθη, το δέος· βλ. κατ' αντιπαραβολή ιμπρεσιονισμός (μουσική)). Άλλα μουσικά συσχετιζόμενα είδη είναι το καπρίτσιο, το πρελούδιο, το ριτσερκάρε, καθώς και όλα τα εν γένει αυτοσχεδιαστικού ύφους είδη. Στη μετά το Μπαρόκ εποχή της μουσικής, το φανταστικό ύφος βρίσκεται κατ' αντιστοιχία του γερμανικού μουσικού ιδιώματος Sturm und Drang, το οποίο και προαναγγέλει το μετέπειτα παθητικό στοιχείο του Ρομαντισμού, δείγμα αναφοράς του οποίου βρίσκουμε στις όπερες του Ρίχαρντ Βάγκνερ.

Ορισμένοι ακόμη συνθέτες των οποίων το έργο χρωματίστηκε με το φανταστικό ύφος είναι οι εξής:

• Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ
• Ντήτριχ Μπουξτεχούντε
• Γιόχαν Χάινιριχ Σμέλτσερ

Πηγές

• Kircher, Athanasius, 1602-1680. Musurgia universalis sive ars magna consoni et dissoni in libros digesta. Romae : Ex typographia Haeredum Francisci. Corbelletti, 1650.
• Διάφοροι συγγραφείς, λήμματα Fantasia, Style, Sturm und Drang: The New Grove Dictionary of Music and Musicians, Λονδίνο, 1995