Σχήμα Πόντσι

Ο περίφημος Τσαρλς Πόντσι

Ο όρος «Σχήμα Πόντσι» (Ponzi Scheme) αναφέρεται σε οποιαδήποτε χρηματική απάτη στηρίζεται σε «πυραμίδα» επενδυτών. Η πυραμίδα επενδυτών αποτελεί ένα παράνομο επενδυτικό σχήμα που περιλαμβάνει την πληρωμή απόδοσης σε επενδυτές από τα χρήματα που πληρώνονται από μεταγενέστερους επενδυτές, αντί από τα καθαρά κέρδη που συγκεντρώνονται από πραγματικές πωλήσεις. Ο όρος "Σχήμα Πόντσι" αναφέρεται στον Τσαρλς Πόντσι.

Τρόπος λειτουργίας

Συγκεκριμένα εικονικές επιχειρήσεις λειτουργούν ως φενάκη του εκάστοτε απατεώνα που διαχειρίζεται την απάτη χρησιμοποιώντας τα κεφάλαια νέων επενδυτών για να καλύψει τα κενά που αφήνει πίσω της η υπεξαίρεση χρημάτων από τους παλαιότερους επενδυτές. Ο στόχος της οποίας εικονικής επιχείρησης ή ατόμου είναι να πείσει κάποιους ανθρώπους να επενδύσουν σε κάτι, ενδεχομένως και μη διευκρινίσιμο προϊόν, με την υπόσχεση εγγυημένης απόδοσης. Σε αυτές τις περιπτώσεις το κίνητρο επένδυσης αφορά υψηλά επιτόκια και κατ' επέκταση η αποπληρωμή των επενδυτών δημιουργεί δικλείδες επενδυτικής ασφαλείας για υποψηφίους επενδυτές που συρρέουν να επενδύσουν. Όπως γίνεται σαφές η ανατροφοδότηση της πυραμίδας - συστήματος απαιτεί όλο και περισσότερους επενδυτές πράγμα που αποδεικνύει μελλοντικά τη βραχυβιότητα της διαδικασίας αυτής και του όλου σχεδίου. Μπορεί να συνεχίζεται θεωρητικά επ΄ άπειρον ή έστω για όσο καιρό εισρέουν νέα κεφάλαια. Το είδος αυτής της απάτης πήρε «τιμητικά» το όνομα του πρώτου διδάξαντος, του Ιταλού Τσαρλς Πόντσι. Βέβαια η πρώτη αναφορά σε αντίστοιχο σχήμα έγινε από τον Τσαρλς Ντίκενς το 1857 στη νουβέλα του με όνομα Little Dorrit.

Τσαρλς Πόντσι

Ο Πόντσι γεννήθηκε στο Λούγκο της Ιταλίας στις 3 Μαρτίου του 1882, κατέφθασε στις ΗΠΑ το 1903 σε ηλικία 21 ετών με 2,5 δολάρια στις τσέπες του για να καταστεί το 1920 ένας από τους πλουσιότερους επενδυτές εκείνης της εποχής, υιοθετώντας ένα προκλητικά πολυτελή τρόπο ζωής. Τον Ιούλιο του 1920 τα εισοδήματά του έφταναν τα 250.000 δολάρια την ημέρα. Την 1η Νοεμβρίου του ίδιου έτους δήλωσε ένοχος για απάτη, με 85 κατηγορίες να εκκρεμούν εις βάρους του. Ο ίδιος πέρασε πέντε χρόνια σε ομοσπονδιακή φυλακή και εννέα χρόνια σε πολιτειακή φυλακή των ΗΠΑ, ενώ είχε περάσει από σωφρονιστικά ιδρύματα και πριν ξεσπάσει το ομώνυμο σκάνδαλο για μικροαπάτες. Βγήκε οριστικά από τη φυλακή το 1934 και απελάθηκε στην Ιταλία, καθώς ουδέποτε είχε λάβει την αμερικανική υπηκοότητα. Ο Πόντσι που πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του περιπλανώμενος σε διαφορές πόλεις της Αμερικής και του Καναδά, έκανε πολλές δουλείες καθώς και απάτες που του στέρησαν τη ελευθερία του και τον μύησαν σε νέες τακτικές και ραδιουργίες Στις 26 Δεκεμβρίου 1919, ο Πόντσι σύστησε μια "εταιρία φάντασμα" που ονομαζόταν The Security Exchange Company. Ο Πόντσι έπεισε αρκετούς να επενδύσουν ό,τι ποσό ήθελαν σ' αυτόν, με τη δέσμευση ότι θα είχαν κέρδος 50% επί του ποσού που είχαν επενδύσει κάθε 90 ημέρες. Πλήρωνε τους πρώτους με τα λεφτά που έβαζαν όσοι εισέρχονταν σ' αυτή την "πυραμίδα", με αποτέλεσμα να πεισθούν όλοι ότι είναι μια κερδοφόρος επένδυση. Το σχήμα κατέρρευσε τον Αύγουστο του 1920, έπειτα από δημοσίευμα της εφημερίδας "The Boston Globe". Μέχρι τότε, ο Πόντσι έπαιρνε περίπου 200.000 δολάρια την ημέρα από "επενδυτές" που προσπαθούσαν να ανέβουν στο "τρένο" των κερδών.

Λογική πυραμίδας

Η βιώσιμη εκθετική εξέλιξη της κλασσικής πυραμίδας Πόντσι

Η βασική ιδέα του σχήματος Πόντσι ήταν ότι μπορούσε να πάρει χρήματα από το άτομο #1 και να του πει ότι θα του δώσει έναν υψηλό τόκο για τα χρήματά του. Όταν το άτομο #2 έδινε χρήματα στον Πόντσι, ο Πόντσι έπαιρνε μέρος αυτών των χρημάτων και τα έδινε στο άτομο #1 - επομένως εκπλήρωνε την υποχρέωση να του δώσει έναν υψηλό τόκο. Όταν το άτομο #3 ερχόταν, ο Πόντσι έπαιρνε μέρος αυτών των χρημάτων για να πληρώσει το άτομο #2 - επομένως εκπλήρωνε την υποχρέωσή του. Αν δεν υπήρχε #4, τότε ο Πόντσι δεν μπορούσε να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις τους στο #3. Υπάρχει επίσης και μια φράση γνωστή ως "Robbing Peter to pay Paul" (δηλαδή κλέβοντας το Πέτρο για να πληρώσεις τον Παύλο) η ερμηνεία της οποίας θα μας βοηθούσε να αντιληφθούμε που στηρίζεται μια αντίστοιχη απάτη. Όταν τα χρέη λοιπόν οφείλονται και τα χρήματα για να πληρώσει τις υποχρεώσεις είναι ελλιπή, είτε λόγω της κακής τύχης ή εκούσιας κλοπής, οφειλέτες συχνά κάνουν τις πληρωμές τους με δανεισμό ή κλέβουν από άλλους επενδυτές που έχουν. Έτσι η εξόφληση του παλιού χρέους γίνεται μέσω της δημιουργίας νέου γεγονός που μακροπρόθεσμα δημιουργεί αλυσίδα χρεών-επενδυτών που εγκυμονεί το κίνδυνο της διακοπής της αλυσίδας λόγω έλλειψης νέων κρίκων (περιορισμός στον αριθμό των επενδύσεων ή και στην εισροή νέων κεφαλαίων).

Βασικά συστατικά ενός σχήματος Πόντσι

• μία "επενδυτική ιδέα". (Για παράδειγμα, η επένδυση αφορά μερίδιο στα κέρδη από εμπόριο σε εξωτικές χώρες. Η επένδυση επίσης μπορεί να είναι απόκρυφη.)
• ένα σταθερό και ελκυστικό κέρδος (π.χ ένα ετήσιο κέρδος 40% ).
• αρχική εκπλήρωση των υποσχέσεών του (Πληρωμή των τόκων με σκοπό τη προσέγγιση νέων πελατών-επενδυτών).

Τα αίτια κατάρρευσης

Είναι βέβαιο ότι κάποια στιγμή ένα από αυτά τα πράγματα θα συμβούν:

1. Ο φορέας υλοποίησης θα εξαφανιστεί, μαζί με το υπόλοιπο κεφάλαιο (μείον τα κέρδη των επενδυτών).
2. Το καθεστώς θα αρχίσει να καταρρέει υπό το βάρος του αφού οι επενδύσεις επιβραδύνονται σημαντικά και ο προαγωγός αρχίζει να έχει προβλήματα πληρωμής του υποσχέθηκε (όσο μεγαλύτερη είναι η απόδοση, τόσο μεγαλύτερος είναι ο κίνδυνος κατάρρευσης του συστήματος Πόντσι). Οι εν λόγω κρίσεις ρευστότητας προκαλούν συχνά πανικό, καθώς περισσότεροι άνθρωποι αρχίζουν ζητώντας τα χρήματά τους, παρόμοια με μαζικές αναλήψεις από τραπεζικούς λογαριασμούς σε περίοδο οικονομικής κρίσης.
3. Εξωτερικές δυνάμεις της αγοράς, όπως η απότομη πτώση της οικονομίας (π.χ. Madoff και την κάμψη της αγοράς του 2008 ), ενδέχεται να προκαλέσει πολλούς επενδυτές να αποσύρουν μέρος ή το σύνολο των κεφαλαίων τους. Δεν είναι απαραίτητα λόγω της απώλειας της εμπιστοσύνης στην επένδυση, αλλά απλά λόγω διαρθρωτικών βασικών μεγεθών της αγοράς. Στην περίπτωση της Madoff, το ταμείο θα μπορούσε να μην εμφανίζεται πλέον κανονικά μετά από την προσπάθεια επενδυτών να αποσύρουν 7 δισεκατομμύρια δολάρια από την εταιρεία στα τέλη του 2008, ως μέρος της μεγάλης παγκόσμιας επιβράδυνσης της αγοράς που επηρεάζει όλες τις επενδύσεις .

Σχετικά παραδείγματα

Caritas

Μεταξύ 1990-1994 η Ρουμανία έζησε τον πυρετό των Ponzi schemes με περίπου 600 διαφορετικά schemes, το μεγαλύτερο των οποίων ήταν η Caritas. Η εταιρεία Caritas, ιδρύθηκε τον Απρίλιο του 1992 από τον Ιοάν Στόικα αρχικά ως εταιρία περιορισμένης ευθύνης (Ε.Π.Ε) με μόλις 100.000 λέι. Στην εταιρεία αυτή ήταν αναμεμειγμένο το 20% του πληθυσμού και υπόσχονταν 800% κέρδη σε 100 ημέρες. Αρχικά μόνο οι κάτοικοι του Κλουζ μπορούσαν να κάνουν καταθέσεις καθώς και μέσα σε συγκεκριμένο ευρύς, αλλά σύντομα αυτοί οι κάτοικοι έγιναν "οικονομικοί αντιπρόσωποι" για φίλους και συγγενείς από αλλού κι έτσι ο περιορισμός αυτός καταργήθηκε. Οποιοσδήποτε Ρουμάνος πολίτης μπορούσε να κάνει καταθέσεις στην Caritas και με τέτοιους ελκυστικούς. Μία έκθεση που αποδίδεται στις μυστικές υπηρεσίες υποστηρίζει ότι 1,2 εκατομμύρια άνθρωποι είχαν επενδύσει στην Caritas τους πέντε πρώτους μήνες του 1993 - αρκετά πριν το σήμα φτάσει στο απόγειο του. Ένα άρθρο στους New York Times, τον Νοέμβριο του 1993, ανέφερε εκτιμήσεις οικονομολόγων οι οποίες υπολόγιζαν ότι το σχέδιο αυτό είχε μαζέψει συνολικά 1-5.000.000.000 $. Καθώς ο πληθωρισμός της Ρουμανίας το 1993 ήταν 300%, υπήρχε μία πτώση πραγματικού εισοδήματος -40% σε σχέση με το 1989, τα επιτόκια ήταν αρνητικά, χρηματοδότηση καθώς και δανεισμός περιορισμένα, οπότε δημιουργήθηκε ένα κύμα "επενδυτών" από την Ουγγαρία, τη Γερμανία, τη Μολδαβία και την Ουκρανία που έρχονταν στη Ρουμανία για να καταθέσουν τα χρήματά τους μέσω φίλων. Η κατάρρευσή της ήταν αναπόφευκτη το 1994 όταν ο Ιοάν Στόικα επίσημα ανακοίνωσε το τέλος της.

Περίπτωση MMM corporation

Η MMM corporation ήταν μια ρωσική επιχείρηση που σχημάτισε μια από τις μεγαλύτερες πυραμίδες τύπου Πόντσι στον κόσμο, τη δεκαετία του '90. Τουλάχιστον τρία εκατομμύρια άνθρωποι έπεσαν θύματα της απάτης όπως υπολογίζεται και χάθηκαν τουλάχιστον $1.5 δισεκατομμύρια. Εμπνευστής της ο Σεργκέι Μαβρόντι που τη συνίδρυσε το 1989 μαζί με τον αδελφό του Βιατσεσλάβ Μαβρόντι και την Όλγα Μελνίκοβα εξ ου και το όνομα της που προφανώς προέρχεται από τα αρχικά των επώνυμων των τριών διευθυντών της. Έπειτα από μια αποτυχημένη επιχειρηματική προσπάθεια που δραστηριοποιούνταν στη εισαγωγή υπολογιστών και εξοπλισμού γραφείων κατάφερε να στήσει με επιτυχία ένα σχήμα Πόντσι στα μέσα του 1993. Η MMM αναπτύχθηκε γρήγορα μέσω της πολιτικής των διαφημίσεων και αγγελιών που ακολούθησε χρησιμοποιώντας επώνυμα πρόσωπα για τη προώθηση των επενδύσεων της. Επίσης κατά τη διάρκεια του 1994, στο παγκόσμιο κύπελλο ποδοσφαίρου χρηματοδότησε τη ρωσική ομάδα ποδοσφαίρου δεσμεύοντας έτσι μεγάλο μέρος της διαφημιστικής εκστρατείας. Τα μερίσματα που πρόσφερε ήταν 1.000% και η φήμη που είχε δημιουργηθεί από τα μέσα στο ευρύ κοινό καθιστούσαν την επένδυση ασφαλή. Τον Ιούλιο του 1994 μία νέα μορφή ΜΜΜ μετοχής βγήκε στην αγορά, το όνομα της "Μαβρόντκι" οπού έμοιαζε με χαρτονόμισμα του επιτραπέζιου Monopoly με το πρόσωπο του προέδρου της ΜΜΜ, Σεργκέι Μαβρόντι τυπωμένο στη μία πλευρά, κυκλοφορούσε σε διάφορα χρώματα, ανάλογα με την αξία του, και είχε ένα ειδικό μελάνι που έλαμπε στο υπεριώδες φως για να ξεχωρίζει από πλαστά. Στις 22 Ιουλίου του 1994 η αστυνομία έκλεισε τα γραφεία MMM για φοροδιαφυγή. Διάφορες οργανώσεις των «εξαπατημένων επενδυτών» κατέβαλαν προσπάθειες να ανακτήσουν τις χαμένες επενδύσεις τους, αλλά ο Σεργκέι Μαβρόντι χειρίστηκε την αγανάκτησή τους και την κατεύθυνε προς στην κυβέρνηση. Τον Αύγουστο του 1994 ο Mavrodi συνελήφθη για φοροδιαφυγή. Εντούτοις, εκλέχτηκε σύντομα στη ρωσική Δούμα, με την υποστήριξη των «εξαπατημένων επενδυτών». Υποστήριξε ότι η κυβέρνηση και όχι η MMM, ήταν αρμόδια για τους ανθρώπους που χάνουν τα χρήματά τους, και υποσχέθηκε να αρχίσει ένα πρόγραμμα επιστροφής. Το ποσό που καταβλήθηκε τελικά πίσω ήταν μικροσκοπικό έναντι της οφειλής. Τελικά η ΜΜΜ κήρυξε πτώχευση στις 22 Σεπτεμβρίου 1997. Το 1998, εκδόθηκε ένταλμα για τη σύλληψη του Mavrodi, ο οποίος έμοιαζε να έχει εξαφανιστεί. Ο Μαβρόντι βρέθηκε τελικά και συνελήφθη το 2003 για δεύτερη φορά και έπειτα από ποινή 4,5 χρόνων αφέθηκε ελεύθερος στις 22 Μαΐου του 2007.

Σκάνδαλο Madoff

Το Δεκέμβριο του 2008 βγήκε στο φως το σχήμα που είχε στήσει ο Μπέρναρντ Μάντοφ. Ο Μάντοφφ πρώην χρηματιστής, σύμβουλος επενδύσεων, διετέλεσε πρόεδρος του Νasdaq στη χρυσή εποχή της κούρσας των τεχνολογικών μετοχών και έχαιρε της απολύτου εμπιστοσύνης τόσο των εποπτικών αρχών όσο και της υψηλής διεθνούς οικονομικής τάξης. Υποτίθεται ότι τα χρήματα που διαχειριζόταν επενδύονταν σε μετοχές εταιρειών, με περίπλοκες δικλείδες ασφαλείας για προσυμφωνημένες αγοραπωλησίες τίτλων στο μέλλον. Ο Madoff υποσχόταν αποδόσεις περίπου 10% τον χρόνο. Στην πραγματικότητα απλώς είχε στήσει μία πολυτελή εκδοχή του κόλπου της πυραμίδας. Όσο για τις αποδόσεις που εμφάνιζε το επενδυτικό του κεφάλαιο - καθώς και η νόμιμη βιτρίνα των δραστηριοτήτων του- φαίνεται ότι ήταν κι αυτές εικονικές με την υποβολή ψευδών δηλώσεων στις αρχές. Δεν αποκλείεται καθόλου το κόλπο να συνεχιζόταν, αν δεν μεσολαβούσε η χρηματοπιστωτική κρίση. Οι πελάτες του Μάντοφ άρχισαν να ζητούν την πρόωρη εξόφλησή τους, με το Μαντόφ να συγκεντρώνει απαιτήσεις πληρωμών ύψους 7 δισ. δολ. όμως τα ταμεία ήταν άδεια. Λόγω της κρίσης, ήταν αδύνατον να βρει νέους πελάτες για να ξεπληρώσει τους παλιούς, κι έτσι η υπόθεση ξεσκεπάστηκε, προκαλώντας τεράστια ζημιά σε μεγαλοεπενδυτές και ιδρύματα που πιάστηκαν στα δίχτυα του. Σύμφωνα μάλιστα με δημοσιεύματα του αμερικανικού τύπου, ορισμένοι πολύ πλούσιοι Αμερικανοί είχαν τοποθετήσει ολόκληρη την περιουσία τους στην πυραμίδα του Μάντοφφ, με αποτέλεσμα σήμερα να μην τους έχει απομείνει τίποτα εκτός από τα ρούχα και τα σπίτια τους.

Σχετική βιβλιογραφία

• Dunn, Donald (2004). Ponzi: The Incredible True Story of the King of Financial Cons (Library of Larceny) (Paperback). New York: Broadway. ISBN 0767914996. 
• Ponzi, Charles (2001). The Rise of Mr Ponzi [Hardcover]. New York: Inkwell Pub. ISBN 0963192442. 
• Zuckoff, Mitchell (2005). Ponzi’s Scheme: The True Story of a Financial Legend. New York: Random House. ISBN 1400060397. 
• Sander, Peter (2009). Madoff: Corruption, Deceit, and the Making of the World's Most Notorious Ponzi Scheme [Paperback]. Guilford, Delaware: The Lyons Press. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Τι είναι μια πυραμίδα Ponzi?
• Η χρηματική απάτη του Τσαρλς Πόντσι Κινούμενο σχέδιο από τη Warner Bros που εξηγεί τους κινδύνους αυτών των συστημάτων. Η ιδέα και το animation είναι των Wes Ball και Justin Barber.
• “Το γιγάντιο Σχήμα Πόντσι”: Εφαγε 50δις μέσω ανύπαρκτου πυραμιδικού σχήματος
• Ο Έλληνας που ανακάλυψε την απάτη Madoff
• Ανάλυση για πυραμίδες και MLM (mirror site)