Οφθαλμιατρείο Αθηνών

Προσθήκη συνδέσεων
Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Οφθαλμιατρείο Αθηνών
Χάρτης
Είδοςοφθαλμιατρείο και διατηρητέο κτήριο στην Ελλάδα
ΔιεύθυνσηΕλ. Βενιζέλου 26 & Σίνα 2, Αθήνα, 10672
Γεωγραφικές συντεταγμένες37°58′46″N 23°44′3″E
Διοικητική υπαγωγήΔήμος Αθηναίων
ΤοποθεσίαΑκαδημία, Αθήνα και Οδός Πανεπιστημίου
ΧώραΕλλάδα
Έναρξη κατασκευής1843
ΑρχιτέκτοναςΧανς Κρίστιαν Χάνσεν και Λύσανδρος Καυταντζόγλου
Προστασίααρχαιολογικός χώρος στην Ελλάδα[1][2]
Ιστότοπος
Επίσημος ιστότοπος
Commons page Πολυμέσα
δεδομένα (π)
Όψη οδού Σίνα

Το Οφθαλμιατρείο Αθηνών είναι ειδικό νοσοκομείο οφθαλμολογικών παθήσεων που ανήκει στην 1η Υγειονομική Περιφέρεια Αττικής[3]. Βρίσκεται στη συμβολή των οδών Πανεπιστημίου (Ελ. Βενιζέλου) και Σίνα, στην περιοχή Ακαδημία, δίπλα στη λεγόμενη «νεοκλασική τριλογία των Αθηνών».

Είναι το πρώτο οφθαλμολογικό ιατρείο που ιδρύθηκε στην Ελλάδα, ένα από τα παλαιότερα νοσηλευτικά ιδρύματα της Ευρώπης, καθώς και ένα από τα πρώτα οφθαλμολογικά νοσοκομεία που ιδρύθηκαν στον κόσμο.[4]

Στεγάζεται σε δυο διατηρητέα «νεοβυζαντινά» κτίρια, το αρχικό (ιστορικό) κτίριο που σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Χανς Κρίστιαν Χάνσεν και το βοηθητικό, που οικοδομήθηκε στο ίδιο στυλ στις αρχές του 20ου αιώνα για να καλύψει τις αυξημένες ανάγκες του νοσοκομείου.

Τα κτίρια αυτά έχουν χαρακτηριστεί ως διατηρητέα, ενώ το Οφθαλμιατρείο έχει χαρακτηριστεί ως Νεότερο Μνημείο.[5]

Ονομασία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η αρχική ονομασία του νοσοκομείου ήταν «Νοσοκομείο των Οφθαλμιώντων», ωστόσο ήταν επίσης γνωστό ως «Τυφλοκομείο» λόγω της φιλανθρωπικής του δράσης για την περίθαλψη των τυφλών.[6]

Ιστορία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

19ος αιώνας[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το Οφθαλμιατρείο Αθηνών ιδρύθηκε το 1843 με στόχο την αντιμετώπιση της εξάπλωσης του τραχώματος, μεταδοτικής ασθένειας της εποχής που οδηγούσε σε τύφλωση.[4][7] Έως τότε δεν υπήρχε ειδικό νοσοκομείο και οι περίθαλψη ασθενών με οφθαλμολογικές παθήσεις γίνονταν από τους κατά τόπους γιατρούς των νοσοκομείων.

Ένα χρόνο νωρίτερα, στις 25 Σεπτεμβρίου 1842, αποφασίστηκε η σύσταση ειδικής επιτροπής για την ανέγερση νοσοκομείου οφθαλμικών παθήσεων στην Αθήνα. Ανάμεσα σε αυτούς που υποστήριξαν την πράξη αυτή ήταν οι αρχίατροι Βερνάρδος Ρέζερ και Ιωάννης Βούρος, ο τραπεζίτης Θεόδωρος Ράλλης και ο αρχιφαρμακοποιός της Βασίλισσας Αμαλίας Γερμανός καθηγητής Ξάβερ Λάντερερ. Προτάθηκε την προστασία του εγχειρήματος να αναλάβει η Βασίλισσα Αμαλία και πρόεδρος της επιτροπής να οριστεί ο τότε αρχιεπίσκοπος Αττικής Νεόφυτος Μεταξάς. Η σύσταση της επιτροπής εγκρίθηκε επίσημα στις 26 Αυγούστου 1843 με βασιλικό διάταγμα που φέρει την υπογραφή του Όθωνα. Ο πλήρης επίσημος τίτλος της επιτροπής ορίστηκε ως «Ἡ ὑπὸ τὴν προστασίαν τῆς Α. Μ. τῆς Βασιλίσσης τῆς Ἑλλάδος ἐνεργοῦσα Ἐπιτροπὴ περὶ ἀνεγέρσεως καὶ διατηρήσεως τοῦ περὶ ὀφθαλμιώντων Νοσοκομείου ἐν Ἀθήναις».[8]

Η επιτροπή των «Οφθαλμιώντων», υπό την αιγίδα της Αμαλίας, πραγματοποίησε έρανο για την συγκέντρωση των απαραίτητων για την κατασκευή του νοσοκομείου κεφαλαίων, τα οποία προήλθαν από δωρεές και συνδρομές φιλανθρώπων.[4][6][9] Για τη συλλογή του ποσού απευθύνθηκε σε Έλληνες και ξένους φιλέλληνες και δημοσίευσε ειδική αγγελία στο γαλλικό οφθαλμολογικό περιοδικό Annales d'Oculistique.[10][11] Ύστερα, η επιτροπή ενήργησε για την ανεύρεση κατάλληλου οικοπέδου, το οποίο θα έπρεπε να βρίσκεται κοντά στο Πανεπιστήμιο ή το Πολιτικό Νοσοκομείο ώστε να χρησιμεύει παράλληλα και για την εκπαίδευση των φοιτητών της Ιατρικής.[7][9][12] Ο Δήμος Αθηναίων θα παραχωρούσε στην επιτροπή οικόπεδο 50 τετραγωνικών πήχεων στη γωνία των οδών Ακαδημίας και Μασσαλίας, μέσα στον κήπο του Δημοτικού Νοσοκομείου.[7]

Το πρώτο αρχιτεκτονικό σχέδιο του κτιρίου σχεδιάστηκε από τον Δανό αρχιτέκτονα Χανς Κρίστιαν Χάνσεν, ο οποίος πρότεινε ένα μονώροφο νεοκλασικό κτίριο με ημιυπόγειο και υπερυψωμένο ισόγειο, με παραστάδες κορινθιακού ρυθμού και αέτωμα. Αυτό το σχέδιο δεν υλοποιήθηκε ποτέ λόγω των αντιρρήσεων που είχε εκφράσει ο Όθωνας, αλλά και επειδή το οικόπεδο που είχε εκχωρηθεί για το μελλοντικό νοσοκομείο ήταν πολύ μικρό.[6][13]

Το 1846 η επιτροπή απευθύνθηκε στον τότε Δημαρχικό Πάρεδρο Σπυρίδωνα Βενιζέλο, από τον οποίο ζήτησε να της παραχωρηθεί οικόπεδο στην περιοχή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η κατάσταση των οικονομικών του Δήμου Αθηναίων δεν του επέτρεψαν να βοηθήσει στην ανεύρεση του οικοπέδου. Έτσι, η επιτροπή αποφάσισε να διαθέσει για την αγορά ενός οικοπέδου ένα μέρος του ποσού που είχε συγκεντρώσει από εράνους για την ανέγερση του κτιρίου.[9]

Την άνοιξη του 1847 βρέθηκε επιτέλους κατάλληλο οικόπεδο έκτασης 1.250 πήχεων στη συμβολή των οδών Βουλεβάρδου και Τυφλοκομείου (σήμερα Πανεπιστημίου και Σίνα).[9][13]

Το δεύτερο και οριστικό αρχιτεκτονικό σχέδιο του Οφθαλμιατρείου Αθηνών

Το δεύτερο και οριστικό σχέδιο, επίσης έργο του Χανς Κρίστιαν Χάνσεν, προέβλεπε ένα μονώροφο κτίριο με «νεοβυζαντινό» ρυθμό (μετά από απαίτηση του Όθωνα), σαφώς επηρεασμένο από τις βυζαντινές εκκλησίες και συγκεκριμένα από τη Μονή Δαφνίου.[6][14]

Στις 21 Απριλίου 1847 έλαβε χώρα η τελετή θεμελίωσης του κτιρίου.[6][12][14] Την υλοποίηση του δεύτερου σχεδίου ανέλαβε αρχικά ο μικρότερος αδερφός του Χανς Κρίστιαν Χάνσεν, ο Θεόφιλος Χάνσεν, ο οποίος αργότερα παραιτήθηκε από το έργο λόγω έλλειψης πόρων. Το εγχείρημα ανέλαβε ο Λύσανδρος Καυταντζόγλου, προσθέτοντας επιπλέον βυζαντινά στοιχεία.[6] Ο προϋπολογισμός της οικοδομής ήταν 20.096,52 δραχμές.[12]

Οι εργασίες ολοκληρώθηκαν το 1854 με συνολικό κόστος 26.095 δραχμές[9] (35.610,50 μαζί με τα έπιπλα, τα εργαλεία, τα σκεύη και τον εξοπλισμό του μαγειρείου[12]), και τα επίσημα εγκαίνια του νοσοκομείου έγιναν στις 14 Ιουνίου, παρουσία του Όθωνα και της Αμαλίας[4]. Η ίδρυση του Οφθαλμιατρείου συνέπεσε χρονικά με την ίδρυση των πρώτων ειδικών ιατρικών κέντρων σε Ευρώπη και Αμερική.[6][9]

Την περίοδο 1856-1868 κόντεψε να αναστείλει τη λειτουργία του, διότι η οικονομική κατάσταση του ιδρύματος ήταν επιβαρυμένη λόγω έλλειψης χρηματικών πόρων. Η διοικητική επιτροπή του Οφθαλμιατρείου αποφάσισε να απευθύνει έκκληση προς όλους τους ομογενείς, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό για την ενίσχυση του ιδρύματος. Χάρη σε κληροδοτήματα και δωρεές που προσέφεραν Έλληνες, αλλά και πολλοί φιλέλληνες τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό, το ίδρυμα κατάφερε να συνεχίσει τη λειτουργία του, μπαίνοντας σε μια περίοδο ευπορίας κατά τη δεκαετία 1880-1890.[9]

Το 1868 ο στρατιωτικός μηχανικός[4] Γεράσιμος Μεταξάς προσέθεσε και δεύτερο όροφο στο κτίριο του Οφθαλμιατρείου λόγω των αυξημένων αναγκών του νοσοκομείου.[6]

Στις 25 Αυγούστου 1892, επί Γεωργίου Α΄ και Όλγας, εγκρίθηκε η λειτουργία του ως Νομικού Προσώπου Ιδιωτικού Δικαίου.[6] Χαρακτηρίστηκε ως Ν.Π.Ι.Δ. επειδή την ευθύνη της οργάνωσης και λειτουργίας του είχε αναλάβει η επιτροπή των «Οφθαλμιώντων» και όχι το κράτος.[9]

20ος αιώνας[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το φωταγωγημένο ιστορικό κτίριο τη νύχτα

Το 1915 οικοδομήθηκε βοηθητικό κτίριο εξωτερικών ιατρείων, σε παρόμοιο με το πρώτο κτίριο ύφος, για την κάλυψη των αυξημένων αναγκών σε χώρο εξυπηρέτησης ασθενών. Η ανοικοδόμηση του βοηθητικού κτιρίου έγινε από το μηχανικό Αριστείδη Μπαλάνο, υπό την αιγίδα της Βασιλίσσης Ὀλγας.[6][15]

Στις αρχές της δεκαετίας του 1930, ο τότε υφηγητής Ιωάννης Χαραμής παρατήρησε ότι το κτίριο δεν θα μπορεί να ανταποκριθεί για πολύ ακόμη στις συνεχώς αυξανόμενες απαιτήσεις. Την ίδια άποψη υποστηρίζει μεταπολεμικά και ο καθηγητής Γεώργιος Φωκάς - Κοσμετάτος, ο οποίος πρότεινε την πώληση του κτιρίου. Το ζήτημα παρέμεινε εκκρεμές για πολλά χρόνια, ενώ το Οφθαλμιατρείο απέφυγε την πώληση και την κατεδάφισή του.[16]

Το 1952 το κτίριο του Οφθαλμιατρείου χαρακτηρίστηκε, μαζί με άλλα 11 κτίρια, ως «χρήζοντα ειδικής προστασίας» με βάση το Νόμο 1469/1950 «περί προστασίας ειδικής κατηγορίας οικοδομημάτων και έργων τέχνης μεταγενεστέρων του έτους 1830».[17] Το 1962 χαρακτηρίστηκε ως «χρήζον ειδικής προστασίας» με βάση τον ίδιο νόμο, μαζί με το σύνολο των οικοδομημάτων της «νεοκλασικής τριλογίας» και τον περιβάλλοντα χώρο, ως αδιάσπαστο μνημειακό σύνολο.[18] Το 1977, το Οφθαλμιατρείο, η Ακαδημία Αθηνών και ο Ναός του Αγίου Διονυσίου Αεροπαγίτου, με γνωμοδότηση Ειδικής Ολομέλειας του Αρχαιολογικού Συμβουλίου, χαρακτηρίστηκαν ως ιστορικά διατηρητέα μνημεία, ενώ ο περιβάλλον χώρος μεταξύ οδών Σίνα, Πανεπιστημίου και Ομήρου ως ιστορικός τόπος.[19] Το 1980 το βοηθητικό κτίριο του Οφθαλμιατρείου, με γνωμοδότηση του Κεντρικού Συμβουλίου Νεώτερων Μνημείων, χαρακτηρίζεται ως «έργο τέχνης που χρειάζεται ειδική κρατική προστασία».[20] Το 1983 με Προεδρικό Διάταγμα το Οφθαλμιατρείο χαρακτηρίζεται ως διατηρητέο σε ένα σύνολο από 20 κτίρια επί της οδού Πανεπιστημίου και 13 στην περιοχή της Ομόνοιας, με επιβολή υποχρεωτικής αποκατάστασης όλων των κύριων όψεων των κτιρίων.[21]

Το 1985 μετατράπηκε σε Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου και εντάχθηκε στο Εθνικό Σύστημα Υγείας.[6]

Το 1999 το αρχικό κτίριο υπέστη σοβαρές ζημιές από τον καταστροφικό σεισμό της Πάρνηθας μεγέθους 5,9 στη κλίμακα Ρίχτερ και τέθηκε εκτός λειτουργίας για λόγους αποκατάστασης και ανακαίνισης.[6][22]

21ος αιώνας[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το 2012 διασυνδέθηκε σε Ενοποιημένο Οργανισμό με το Γενικό Νοσοκομείο Αθηνών «Ο Ευαγγελισμός» και το Γενικό Νοσοκομείο Αθηνών «Πολυκλινική», υπό ενιαία διοίκηση, με την ονομασία «Γενικό Νοσοκομείο Αθηνών O Ευαγγελισμός − Οφθαλμιατρείο Αθηνών − Πολυκλινική».[23][24]

Το 2014 τέθηκε και πάλι σε λειτουργία το αρχικό κτίριο, μετά τις εργασίες αποκατάστασης.[6][25]

Διοίκηση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το Οφθαλμιατρείο διοικούταν στις αρχές από μια επταμελή επιτροπή, η οποία κατά περιόδους γινόταν οκταμελής (1868-1872) ή εξαμελής (1880-1922). Η επιτροπή αυτή απαρτιζόταν από:

Διευθυντής του Οφθαλμιατρείου ήταν γιατρός που ήταν υπεύθυνος ενώπιον της Επιτροπής για κάθε θέμα που αφορούσε την εσωτερική λειτουργία, καθώς και για θέματα που αφορούσαν στο εργατικό δυναμικό.

Θέματα που αφορούσαν την μισθοδοσία του προσωπικού κανονίζονταν κατά καιρούς από την Επιτροπή.[26]

Πρώτοι διευθυντές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σημασία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το Οθφαλμιατρείο Αθηνών ήταν το κύριο και σχεδόν αποκλειστικό κέντρο νοσηλείας των οφθαλμοπαθών, εκτελέσεως χειρουργικών επεμβάσεων από τις αρχές του 19ου αιώνα μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα. Κατά την περίοδο αυτή υπήρξε ένα ίδρυμα με σημαντική φιλανθρωπική δράση, παρέχοντας δωρεάν περίθαλψη και νοσηλεία σε λιγότερο εύπορους πολίτες, όχι μόνο από διάφορες περιοχές της Ελλάδας, αλλά και από το εξωτερικό.[9]

Την περίοδο 1856 έως 1973 κάτω από τη στέγη του Οφθαλμιατρείου λειτουργούσε η Πανεπιστημιακή Οφθαλμολογική κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών. Επιπλέον, την περίοδο 1931 έως 1979 εκεί στεγάστηκε η Ελληνική Οφθαλμολογική Εταιρεία.[6]

Τέλος, το Οφθαλμιατρείο Αθηνών υπήρξε καταλύτης για την προώθηση της επιστημονικής οφθαλμολογίας στην Ελλάδα και ήταν η κύρια έδρα των καθηγητών της οφθαλμολογίας και της διδασκαλίας των φοιτητών και των ειδικευόμενων.[9] Στο Οφθαλμιατρείο είχαν διατελέσει ως Επιστημονικοί Διευθυντές καθηγητές με διεθνές κύρος, όπως οι Ιωάννης Χαραμής, Ανδρέας Αναγνωστάκης, Γεώργιος Φωκάς - Κοσμετάτος, Παναγιώτης Βελισσαρόπουλος και Ιωάννης Τσαμπαρλάκης.

Οδός Πανεπιστημίου. Στο βάθος διακρίνεται το Οφθαλμιατρείο.

Το Οφθαλμιατρείο σήμερα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το Οφθαλμιατρείο Αθηνών συνεχίζει να λειτουργεί ακόμη και σήμερα ως νοσοκομείο για τις παθήσεις του οφθαλμού, παρέχοντας πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια περίθαλψη, σύμφωνα με τους κανόνες του ΕΣΥ. Διαθέτει δύο οφθαλμολογικά τμήματα, ένα αναισθησιολογικό τμήμα και μια μονάδα μεταμόσχευσης κερατοειδούς και λειτουργεί ως διαγνωστική, θεραπευτική και νοσηλευτική μονάδα, αλλά και ως εξειδικευμένο νοσοκομείο εκπαίδευσης. Η συνολική δύναμη του Νοσοκομείου είναι σαράντα επτά (47) οργανικές κλίνες.[3]

Το αρχικό κτίριο του Οφθαλμιατρείου παραμένει σε χρήση ακόμα και σήμερα, με μια μόνο διακοπή την περίοδο 1999-2014, οπότε και πραγματοποιήθηκαν εργασίες αποκατάστασης του κτιρίου μετά τον σεισμό του 1999. Πέρα από το ανακαινισμένο πλέον αρχικό κτίριο, το Οφθαλμιατρείο Αθηνών διαθέτει χώρο στον 8ο όροφο κτιρίου επί της οδού Σίνα 4, καθώς και στον 1ο όροφο κτιρίου επί της οδού Βησσαρίωνος 9.[6]

Μουσειακή συλλογή[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το Οφθαλμιατρείο διαθέτει μουσειακή συλλογή που απαρτίζεται από σπάνιο οφθαλμολογικό εξοπλισμό του 19ου και 20ου αιώνα (ιατρικά αντικείμενα, φαρμακευτικά σκεύη, χειρουργικά οφθαλμολογικά εργαλεία), έργα τέχνης (τεχνουργήματα, οροφογραφίες, πίνακες ζωγραφικής κ.ά.), χρηστικά έπιπλα, αρχειακό υλικό (έγγραφα, φωτογραφίες κ.ά.) και την ιστορική βιβλιοθήκη, από τις παλαιότερες της Ελλάδας, που περιέχει ιατρικά βιβλία και συγγράμματα των τελευταίων δύο αιώνων. [28] [29]

Πολλά από τα εκθέματα προέρχονται από δωρεές, όπως π.χ. από τους κληρονόμους του καθηγητή Ιωάννη Χαραμή, ο οποίος υπήρξε διευθυντής του νοσοκομείου κατά την περίοδο 1947-1970.[6]

Η μουσειακή συλλογή στεγάζεται στο ιστορικό κτίριο, αλλά έχει περιορισμένη προσβασιμότητα στο ευρύ κοινό λόγω στενότητας χώρου, καθώς στο ίδιο κτίριο παρέχονται και ιατρικές υπηρεσίες.

Πηγές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. ↑ odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=1760.
  2. ↑ www.eie.gr/archaeologia/gr/arxeio_more.aspx?id=187.
  3. ↑ 3,0 3,1 «Φ.Ε.Κ. 1681 Β'/16.5.2012». Ανακτήθηκε στις 8 Αυγούστου 2023. 
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Κουντούρη, Μαριλένα (16 Φεβρουαρίου 2022). «Η "επιδημία τύφλωσης" των Αθηναίων το 1840». ΜΗΧΑΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ. Ανακτήθηκε στις 9 Αυγούστου 2023. 
  5. ↑ «ΑΡΧΕΙΟ ΝΕΟΤΕΡΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ». archaeologia.eie.gr. Ανακτήθηκε στις 8 Αυγούστου 2023. 
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 6,12 6,13 6,14 6,15 6,16 6,17 6,18 6,19 Παπακώστας 2018.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Καρδαμίτση-Αδάμη & Παπανικολάου-Κρίστενσεν 2002, σελ. 92.
  8. ↑ Κοσμετάτος 1948, σελ. 134-135.
  9. ↑ 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 Μπαριάμη & Στασινοπούλου 2018.
  10. ↑ Annales d'oculistique. Paris: Doin. 1852. σελ. 62. Athènes. — Il a été question d'établir en cette ville un grand hôpital pour les affections oculaires; on fit circuler une liste de souscription (1) pour cette entreprise, á laquelle la Reine portrait un grand intérêt; nous ne croyons pas que jusqu'ici ce projet ait été réalisé. 
  11. ↑ Κοσμετάτος 1948, σελ. 137.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 Κοσμετάτος 1948, σελ. 138.
  13. ↑ 13,0 13,1 Καρδαμίτση-Αδάμη & Παπανικολάου-Κρίστενσεν 2002, σελ. 93.
  14. ↑ 14,0 14,1 Καρδαμίτση-Αδάμη & Παπανικολάου-Κρίστενσεν 2002, σελ. 94.
  15. ↑ «ΑΡΧΕΙΟ ΝΕΟΤΕΡΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ - Οφθαλμιατρείο». archaeologia.eie.gr. Ανακτήθηκε στις 8 Αυγούστου 2023. 
  16. ↑ Καρδαμίτση-Αδάμη & Παπανικολάου-Κρίστενσεν 2002, σελ. 95.
  17. ↑ «Φ.Ε.Κ. 54 Β'/5.3.1952». Ανακτήθηκε στις 8 Αυγούστου 2023. 
  18. ↑ «Φ.Ε.Κ. 75 Β'/5.3.1962». Ανακτήθηκε στις 8 Αυγούστου 2023. 
  19. ↑ «Φ.Ε.Κ. 413 Β'/23.4.1977». Ανακτήθηκε στις 8 Αυγούστου 2023. 
  20. ↑ «Φ.Ε.Κ. 366 Β'/29.3.1980». Ανακτήθηκε στις 8 Αυγούστου 2023. 
  21. ↑ «Φ.Ε.Κ. 503 Δ'/13.9.1983». Ανακτήθηκε στις 8 Αυγούστου 2023. 
  22. ↑ «Οφθαλμιατρείο Αθηνών - P.&C. Development SA». www.pcdevelopment.gr. Ανακτήθηκε στις 27 Αυγούστου 2023. 
  23. ↑ «Φ.Ε.Κ. 3515 Β'/31.12.2012». Ανακτήθηκε στις 8 Αυγούστου 2023. 
  24. ↑ «Καλώς ήλθατε στο Νοσοκομείο ο Ευαγγελισμός». www.evaggelismos-hosp.gr. Ανακτήθηκε στις 8 Αυγούστου 2023. 
  25. ↑ «Εγκαινιάστηκε το ανακαινισμένο κτήριο του Οφθαλμιατρείου Αθηνών». in.gr. 31 Ιανουαρίου 2014. Ανακτήθηκε στις 27 Αυγούστου 2023. 
  26. ↑ Μπαριάμη & Στασινοπούλου 2018, σελ. 44-45.
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 Κοσμετάτος 1948, σελ. 142.
  28. ↑ Παπακώστας 2018, σελ. 35-36.
  29. ↑ Καρδαμίτση-Αδάμη & Παπανικολάου-Κρίστενσεν 2002, σελ. 96.

Βιβλιογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σημειώσεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. ↑ Στο Παπακώστας (2018) αναφέρεται η περίοδος 1899-1910.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Οφθαλμιατρείο_Αθηνών&oldid=10231246"