Συγκινησιακή πειρατεία

Η συγκινησιακή πειρατεία (amygdala hijack) είναι όρος που επινοήθηκε από το Ντάνιελ Γκόλμαν στο βιβλίο του, του 1996, Η συναισθηματική νοημοσύνη: Γιατί το «EQ» είναι πιο σημαντικό από το «IQ»; . Ο Γκόλμαν χρησιμοποιεί τον όρο αποδίδοντας με αυτόν τις ανεξέλεγκτες ανθρώπινες συναισθηματικές αντιδράσεις, όπου κύριο ρόλο παίζει η αμυγδαλή στα νευρωνικά κυκλώματα του ανθρώπινου εγκεφάλου.

Το νευρωνικό κύκλωμα σε ένα οπτικό / ακουστικό ερέθισμα

Η οδός που ακολουθεί ένα οπτικό ερέθισμα, ικανό να προκαλέσει φόβο, στο νευρωνικό κύκλωμα του εγκεφάλου

Τα αισθητηριακά σήματα που προέρχονται από το μάτι ή το αυτί μεταβιβάζονται, στον εγκέφαλο, πρώτα στον θάλαμο. Από εκεί διοχετεύονται προς τα αντίστοιχα εξειδικευμένα κέντρα επεξεργασίας στον νεοφλοιό (το σκεπτόμενο εγκέφαλο) αλλά και μέσω μιας αισθητά συντομότερης διαδρομής, αποτελούμενης από μια και μόνο νευρική σύναψη, προς την αμυγδαλή. Η αμυγδαλή είναι ευαίσθητη σε ερεθίσματα που έχουν συναισθηματική χροιά. Είναι μέρος του «πρωτόγονου» εγκεφάλου και παίρνει αποφάσεις για αντίδραση σε διλήμματα όπως «μάχη ή φυγή», ελέγχοντας και την έκλυση ορμονών με σκοπό την κατάσταση ετοιμότητας του σώματος σε τέτοιες κρίσιμες καταστάσεις.

Η αμυγδαλή αντιδρά πολύ ταχύτερα από τα σκεπτόμενα τμήματα του εγκεφάλου, όχι όμως τόσο εύστοχα. Συλλαμβάνει δηλαδή άμεσα κάποια δεδομένα βάσει των οποίων είναι σε θέση ήδη να αντιδρά πριν τα δεδομένα αυτά ακόμα καταγραφούν στο νεοφλοιό όπου συνδυάζονται και σχηματίζουν σαφή αντικείμενα. Αν ο φλοιός κρίνει πως τα δεδομένα έχουν συναισθηματική χροιά τα οδεύει δευτερογενώς προς την αμυγδαλή ώστε είτε να κατευνάσει μια αστήρικτη ανησυχία είτε να ενισχύσει, επαληθεύοντας, την αντίδραση της αμυγδαλής.

Φόβος, προερχόμενος από οπτικό ερέθισμα

Σε ένα οπτικό ερέθισμα, όταν για παράδειγμα κάτι κουλουριασμένο ξετυλίγεται ξαφνικά μπροστά στα μάτια μας, η αμυγδαλή θα αντιδράσει πρώτη, κάνοντάς μας να τραβηχτούμε απότομα, σχηματίζοντας την ασαφή εικόνα πως πρόκειται, έστω, για ένα φίδι που μας επιτίθεται. Το οπτικό σήμα θα φτάσει αργότερα στον οπτικό φλοιό, ο οποίος θα αποφανθεί με σαφήνεια ή πως πρόκειται για το λάστιχο του ποτίσματος που τραβιέται από κάποιον και θα στείλει το αντίστοιχο σήμα που θα κατευνάσει την αμυγδαλή ή πως πρόκειται πράγματι για φίδι, οπότε θα στείλει σήμα στην αμυγδαλή που θα έχει σαν αποτέλεσμα να κατακλυστούμε από ορμόνες για δράση (π.χ. αδρεναλίνη).

Η αμυγδαλή συνδέεται με τα επινεφρίδια όπου παράγονται οι ορμόνες αυτές και με πολλά ακόμα κέντρα στον εγκέφαλο και στο σώμα, αποστέλλοντας εντολές και λαμβάνοντας πληροφορίες. Στην περίπτωση που η αμυγδαλή ανατροφοδοτηθεί με επαλήθευση πως βρισκόμαστε σε πραγματικό κίνδυνο, τότε τείνει να έχει τον έλεγχο, για πολύ μεγαλύτερο διάστημα, αποκλειστικά ο «συναισθηματικός» μας εγκέφαλος και γινόμαστε έρμαιο των συναισθημάτων μας, στην προκειμένη περίπτωση του φόβου μας. Αυτό συμβαίνει γιατί οι ορμόνες που κυκλοφορούν πλέον στον οργανισμό, στις οποίες αντιδρά με ευαισθησία η αμυγδαλή και παραμένει σε υπερδιέγερση, κάνουν δύσκολα επιστρεπτή τη διαδικασία στον έλεγχο από τα κέντρα της λογικής. Η κατάσταση αυτή όπου ο έλεγχος των αντιδράσεων από το λογικό νου (μετωπιαίος λοβός) είναι ελάχιστος, είτε λόγω στιγμιαίας αντίδρασης ελλείψει σαφούς πληροφόρησης είτε λόγω παρατεταμένης κυρίευσης της λογικής από το συναίσθημα υπό την επίδραση των ορμονών, είναι η συγκινησιακή πειρατεία της αμυγδαλής.

Κέρδος αλλά και κόστος

Το ότι αισθανόμαστε και αντιδρούμε πριν σκεφτούμε, ή χωρίς να ελέγχουμε τις αντιδράσεις μας λογικά, έχει καλά και άσχημα. Η λειτουργία αυτή του κέντρου της αμυγδαλής είναι σωτήρια σε ένα περιβάλλον γεμάτο άμεσους κινδύνους και δυσκολίες, όπου ο φόβος και ο θυμός μπορεί να δώσουν πλεονέκτημα, όπως ήταν στα πρώιμα χρόνια της εξέλιξης κάποιων προγόνων μας (και βέβαια παίζει και σήμερα πρωτεύοντα ρόλο στην επιβίωση των άγριων ζώων που εξαρτώνται πολύ από τη γρήγορη αντίδραση στο αν αυτό που ανιχνεύουν είναι λεία ή εχθρός). Η αμυγδαλή λοιπόν φαίνεται να μας έφτασε με ασφάλεια στο σήμερα, όμως σε πολλές περιπτώσεις η αντίδρασή μας πριν καν σκεφτούμε, ή χωρίς έλεγχο του τι κάνουμε και γιατί, μας φέρνει πλέον σε δύσκολη θέση και οι συνέπειες μπορεί να είναι ακόμα και καταστροφικές. Ο σύγχρονος άνθρωπος δηλαδή, στο περιβάλλον που ζει πλέον, είναι απαραίτητο να ελέγχει όσο το δυνατόν περισσότερο τις συναισθηματικές του αντιδράσεις, για να μπορεί να λειτουργεί αρμονικά στο χώρο της εργασίας του, στο οικογενειακό του περιβάλλον κλπ.

Βιβλιογραφικές πηγές

• Daniel Goleman (1998). Συναισθηματική Νοημοσύνη. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. ISBN 978-960-344-230-1.