Συζήτηση:Κάτω Γούβες Ηρακλείου
ΟΙ ΓΟΥΒΕΣ ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΠΗΓΕΣ
(ΗΛΙΑ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗ)
1
5 Μαρτίου 1599. Με δήναμιν τοῦ παρόντος φανεροῦ ινστρουμέντου ομολογούσι ο Γεώργις Στριάνος καβος τον αγογιατό καί ο Μιχελής Στριάνος αδέλφια καί παιδιά τοῦ ποτέ Μανόλη από το χορίο Γούβες, ακομί ο Μιχελής Στριάνος ποτέ Ιωάννη και ο Μιχελύς Ροδίτης ποτἐ Φιλίππο καί ο Γεωργίς Βρετός ποτέ Κωνσταντί από το χορίο Κοξαρί ευρίσκομενη καἰ η πέντε εδὠ εις τον Χάνδακα τῆς Κρήτης… ἐπήρασι και επαραλάβασιν από τον ἐκλαμπρότατον ἄρχο αφέντι Ντζόρτζι Αβοναλ τζίκήνια πέντε χρυσά… να δουλευγουσί ὄλην τήν βεντέμαν…να του κουβαλοῦσι τα κρασά τοῦ μούστου.
(Γουβιανοί και Κοξαριανοί αγωγιάτες αναλαμβάνουν να μεταφέρουν στο Κάστρο για τον άρχοντα Αβοναλ το κρασί της βεντέμας του 1599 με 5 γαιδούρια. Από το Il Miglior vino del Mondo. Το κρητικό κρασί στις αρχειακές πηγές της βενετοκρατίας, επιμέλεια Κ. Γ. Τσικνάκης, Γάζι 2005, σελ. 110--111).
2
Ὁ Χάνιαλης ἐμήνυσε ἀπό κάτω ἀπό τσί Γούβες Ἐλίγο-λίγο τὀ ψωμί καί χαχαλιές τσί βρούβες.
(Δίστιχο εξ αιτία της εφαρμογής του σουλτανικού φιρμανιού του 1787 που διέταζε τον φημισμένο αγά Χάνιαλη Ζαβέ Χατζή Αχμέτ, που κατείχε γαἰες (μαλικιανέδες) και στις Γούβες, να ναυπηγήσει πλοίο στο πλαίσιο του Ρωσοτουρκικού πολέμου, και o οποίος επέβαλε οικονομικούς καταναγκασμούς, Ν. Σταυρινιδης, Ὁ καπετάν Μιχάλης Κόρακας καί οἱ συμπολεμιστές του, τόμ 1 , Ηράκλειο 1971 σελ. 27))
3
Μάρτιος 1834. Περνώντας τον ποταμό των Γουρνών, λίγο μετά στρίψαμε δεξιά και γρήγορα άρχισαν να φαίνονται καλλιέργειες, σημάδι ότι φτάνομε σε ένα πολύ σπουδαίο χωριό με σπαρτά, ελιές και αμπέλια. Σε λιγότερο από μισή φτάσαμε στις Γούβες, ένα χωριό με σαράντα-πενήντα σπίτια, κυρίως με χριστιανούς κατοίκους. Υπάρχουν πολλές χαρουπιές στα τριγύρω. Συνάντησα κάποιον που απαντώντας στις ερωτήσεις μου, μού είπε πώς υπάρχει μια σπηλιά κοντά στην θάλασσα, κοντά στον Αποσελέμη ποταμό. Χάρηκα πολύ …και φεύγοντας από τις Γούβες ήλπιζα ότι θα μπορούσα να βρω το σπήλαιο της Ειλειθυίας, το μέρος που είχε αράξει ο Οδυσσέας… Ο ποταμός Αποσελέμης απέχει μόλις ένα μίλι από τις Γούβες. Πριν φτάσομε στον ποταμό, στα αριστερά μας περνούμε την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου που δίπλα της υπήρχαν άλλοτε κάποια σπίτια. Σήμερα είναι ερειπωμένα, όπως και αυτή η εκκλησία, στην οποία όμως ο παπάς των Γουβών έρχεται και ιερουργεί κάθε χρόνο στις 23 Απριλίου, την ημέρα της γιορτής του αγίου. Ακριβώς κάτω από την εκκλησία, στην παραλία βλέπομε το ναυάγιο μιας Αιγυπτιακής κορβέτας. Προσάραξε εδώ και καταστράφηκε τον περασμένο Δεκέμβριο: μετέφερε τις τελικές διαταγές του Μεχμέτ-Αλη , που είχαν ως συνέπεια την άμεση εκτέλεση τριάντα Κρητικών, χωρίς καν τα προσχήματα της δίκης και των νόμων. Είναι κρίμα που οι διαταγές δεν καταστράφηκαν μαζί με το καράβι. Μια φρουρά τριάντα Αράβων στρατιωτών είναι σταθμευμένη στην παραλία και το φυλάγει από τις κλοπές… Βρήκα το σπήλαιο, για το οποίο μού είχε μιλήσει ο αγαθός Γουβιανός που με συνόδευε, αλλά δεν ήταν τίποτε άλλο από μια τεχνητή στέρνα, κατά πάσα πιθανότητα κατασκευασμένη την εποχή των Βενετσιάνων.
(Robert Pashley, Travels in Crete, τόμ. 1, London 1837, σελ. 265-268 και ανατύπωση Amsterdam 1970. Βλ. και Robert Pashley, Ταξίδια στη Κρήτη, τόμ Α΄, μετφ. και επιμέλεια Δάφνη Γ. Γόντικα, Ηράκλειον 1994, σελ. 209-211)
4
Ὁπού΄χει θηλυκό παιδί στσί Γούβες νά τό δώσει
Γιατί ‘ναι ἡ Ἔδερη μπροστά κι άργεῖ νά ξημερώσει (Γουβιανό δημοτικό δίστιχο)
5
Πές μου να ζεῖς, νά χαίρεσαι, εὔμορφο χελιδόνι,
ὅπου πετᾶς ψηλά ψηλά κ’ ἐξάφνου χαμηλώνεις μήν εἶδες τόν λιοντόκαρδο τῆς Κρήτης τόν Νταφώτη πού ΄τον ἀετός στήν Ἔδερη, λιοντάρι εἰς τό Γιούχτα κ’ εἰς τά ταμπούρια τῆς Τουρκιᾶς βροντή κι ἀστροπελέκι.
(Στίχοι από το ποίημα Ἡ Ἀθώωσις τοῦ ἥρωος Νταφώτη, του εκ Γουβών ποιητή Ιωάννη Κωνσταντινίδη, έκδ. Κ. Ι. Χιόνης, Ο ποιητής Ιωάννης Κωνσταντινίδης και το έργο του 1848-1917, Καβάλα 1978, αρ. 209 , σελ. 439).
6
Ἔλαβα τά λουκάνικα πού μοῦ στειλες πεσκέσι
Καί κάθε τι τοῦ τόπου μας τοῦ Κρητικοῦ τ’ ἀρέσει. Γιατ’ ἔβλεπα στόν ὕπνον μου ὄνειρον ἀπό σπέρας Πώς μ’ ἔπηρε καί μ’ ἔριξε στήν Κρήτη ‘νας ἀέρας. Κ’ ἐξαφνικά εὑρέθηκα στοῦ τόπου μας τά μέρη Κ’ ἐτρώγαμε λουκάνικα μαζί μέ χοιρομέρι. Κ’ ἐτρώγαμε κ’ ἐπίναμε κ’ ἐπαῖζαν καί μιά λύρα Κι ὁ Θειός κατέχει μοναχά ἴντα χαράν ἐπῆρα.
(Στίχοι από το ποίημα του Κωνσταντινίδη, Τά Κρητικά Λουκάνικα, γραμμένο στην Σύρο στις 17 Ιανουαρίου 1870, έκδ. Χιόνη, ό.π., σελ.156).
ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΛΙΟ ΧΩΡΙΟ ΑΡΙΣΤΕΑ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗ[επεξεργασία κώδικα]
ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΛΙΟ ΧΩΡΙΟ ΑΡΙΣΤΕΑ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗ
ΟΙ ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ ΓΟΥΒΩΝ
Πληροφοριοδότης το 2004 πρεσβυτέρα Αριστέα Αναγνωστάκη
γεννηθείσα 1923.
Στην δεκαετία 20-30 υπήρχαν ήδη 4 (οι υπ. αριθμ. 1-4) ερειπωμένοι-εγκαταλελειμμένοι ανεμόμυλοι και 2 (οι υπ. αριθμ. 5 και 6) εν ενεργεία. 1. Του Κεραμανωλιού στην περιοχή του Κάντια στη ανατολική πλευρά της σημερινής πλάζ. Ήταν ερείπιο στα 20-30. Έκανε την πολλή δουλειά γιατί καθώς ήταν κοντά στην θάλασσα είχε πάντοτε αέρα. Τα ερείπια σωζόταν μέχρι που κτίστηκε το ξενοδοχείο. 2. Του Πεπόνη ο μύλος, πάνω από τον Μελισσόκηπο. Εγκαταλελειμμένος γύρω στο 30, σωζόταν και τότε, όπως και σήμερα, το κτίριο χωρίς μυλόπετρες. 3. Του Σταυρούλη ο μύλος, στη θέση Μοτέρια, πάνω στο ύψωμα όπου του Μαρκονικόλη τα χωράφια, εγκαταλελειμμένος στην δεκαετία του 30. 4. Του Παπαδοκωσταντή ο μύλος, στον Πετρά (προπάππου της πληροφοριοδότριας). Άλεθε πάντα γύρω στα 1900. Ερείπιο ήδη γύρω στην δεκαετία του 30 με τα ξύλα και τις μυλόπετρες στην θέση τους. Υπήρχε ερειπωμένος ώς την δεκαετία του 60-70, οπότε ισοπεδώθηκε και καλλιεργήθηκε ο χώρος. 5-6. Οι μύλοι των Παναγιωτιανώ, (Παναγιωτομιχάλη και Παναγιωτονικόλη) που σώζονται πάντα στην δυτική πλευρά της Έδερης, δούλευαν από παλιά μέχρι και την γερμανική Κατοχή. Για ένα διάστημα ανάμεσα στο 30-40 υπολειτούργησαν με την ίδρυση του μηχανοκίνητου αλευρόμυλου του Αμερικάνου (Σπυριδάκη), αλλά όταν επιτάχθηκε το εργοστάσιο από τους Γερμανούς για παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος, το οποίο τροφοδοτούσε τα κατασχεμένα σπίτια (Κηρυκάκη, Πεπόνη, μαγαζί Αμερικάνου κλπ), οι μύλοι ξαναλειτούργησαν για τις ανάγκες του χωριού. Σταμάτησαν οριστικά λίγο μετά την Κατοχή. Ο πρώτος μύλος γύρω στα 1900 ανήκε στον Παναγιωτομιχάλη ή Μοιραρομιχάλη που φημιζότανε και για μοιράρης. Όπως και σε όλη την Ελλάδα ο κόσμος πίστευε ότι οι μυλωνάδες σχετίζονταν με τις αέριες δυνάμεις, τα αερικά, τα πνεύματα, τις μάγισσες, και νεράιδες (ειδικά οι μυλωνάδες στους υδροκίνητους μύλους ) και λέγανε την μοίρα. Ο δεύτερος μύλος ανήκε στο Παναγιωτονικόλη και μετά πέρασε στους συγγενείς τους Γιαμαλήδες.
Αν υπήρχε άπνοια ή για διαφόρους άλλους λόγους, οι παραπάνω μύλοι δεν κατάφερναν να λειτουργήσουν, οι Γουβιανοί πήγαιναν σε ανεμόμυλους της ευρύτερης περιοχής. Για παράδειγμα ο Περισυνομανόλης (πατέρας της πληροφ.) κατά την περίοδο της Κατοχής πήγε στους ανεμόμυλους της Αμπέλου, στο Οροπέδιο στο Λασίθι, αλλά τούτο γινόταν και για λόγους συγγενικών επαφών και ανταλλαγής ή προμήθειας αγαθών. Στην ευρύτερη, αλλά κυρίως στην γειτονική περιοχή, στην ενδοχώρα των Γουβών, υπήρχε ανεμόμυλος σε ύψωμα πάνω από τον ποταμό, πριν προχωρήσομε προς Κόξαρη, κοντά στο μετόχι του Αγίου Γεωργίου, αλλά η πληροφ. δεν θυμάται να λειτουργεί. Το κτίσμα υπήρχε πάντα με το ξύλο των πανιών να προεξέχει ώς την δεκαετία του 70, σήμερα έχει μετασκευασθεί. Επίσης, υπήρχαν ανεμόμυλοι στην Στραβορίνα (Καλό Χωριό), αλλά και οι τρείς πολλοί μεγάλοι που είχαν πάντα αέρα λόγω της θέσης τους, στο Χαρασό. Φαινότανε από τον Γουβιανό Κάμπο να γυρίζουν τα πανιά τους και να αλέθουν . Δεν θυμάται να πήγαν γεννήματα ποτέ σε αυτούς τους μύλους.
Σημείωση. Οι παραπάνω ανεμόμυλοι αρχιτεκτονικά είναι κυκλικά, πυργοειδή κτίσματα και μοιάζουν με τον κυρίαρχο αιγαιοπελαγίτικο (μυκονιάτικο) τύπο. Διαφέρουν με τον κυρίαρχο στενόμακρο, τύπο ανεμόμυλων του Οροπεδίου και του Μεραμπέλου και όλο το μηχανικό σύστημα παρουσιάζει κάποιες διαφορές.
ΟΙ ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ ΥΔΡΕΥΣΗΣ
Μέχρι και την δεκαετία του 30 η άντληση του νερού για καλλιέργειες σε όλο τον Γουβιανό κάμπο, αλλά και στα περβόλια όλων των χωριών της περιφέρειας γινόταν με τρεις τρόπους: α) τα γεράνια ή γερανούς β) τα ράγλα γ) και ελάχιστους σακιέδες ( 2-3) Ειδική περίπτωση-εξαίρεση, αλλά μόνο για κάποιες περιοχές τους, αποτελούν η Κόξαρη ( Καρκανιάς) και το Βορίτσιο (η βρύση) με τα τρεχούμενα νερά τους.
Η επανάσταση ξεκινά με την εισαγωγή της αιολικής ενέργειας, γύρω στο 30, με την χρήσιμοποίηση του σιδερένιου ανεμόμυλου. Στις Γούβες εγκαθίσταται ο Λασιθιώτης Φουσεκομανώλης (Ανδριανάκης) και χρησιμοποιώντας το σιδηρουργείο του Πεπόνη, δίπλα στο εργοστάσιο του Αμερικάνου, αρχίζει ενός είδους "μαζική παραγωγή" ανεμομύλων. Για μια δεκαετία όλος ο δρόμος προς το Γουβιανό πηγά(δ)ι είναι γεμάτος από σίδερα , που αρχικά ξεφορτώνονται από κάρα, και είναι επίσης γεμάτος από κατασκευές σιδερένιων πύργων ανεμομύλων. Οι παραγγελίες έρχονται από όλη την Κάτω Πεδιάδα και οι πύργοι μεταφέρονται αργότερα με φορτηγά. Ο Γουβιανός κάμπος γεμίζει ανεμόμυλους και για περίπου 40 χρόνια αντλεί το νερό των πηγαδιών με αυτούς. Οι ανεμόμυλοι σταδιακά θα εγκαταλείπονται με την εμφάνιση και εξάπλωση των μοτεριών στην δεκαετία 60-70. Σήμερα δεν υπάρχει ούτε ένας για δείγμα.
Αξίζει να σημειωθεί ότι οι ανεμόμυλοι δύσκολα λειτουργούσαν μέσα σε ρεματιές, όπως στην Γωνιά, Κόξαρη και αλλού, λόγω έλλειψης κανονικών ανέμων. Η προσπάθεια του Πεπόνη να κατασκευάσει πανύψηλο πύργο στην Μέσα Γωνιά είναι χαρακτηριστική, αλλά και σχεδόν μοναδική στην περιοχή.
ΤΑ ΛΙΟΤΡΙΒΙΑ ΓΟΥΒΩΝ
Πληροφοριοδότης το 2004 πρεσβυτέρα Αριστέα Αναγνωστάκη
γεννηθείσα 1923.
Πριν το 1930(αλλά ορισμένα λειτουργούσαν και αργότερα μετά την Γερμανική κατοχή, οπότε θυμούνται να δουλεύουν μόνο τα υπ. αρ.5, 6, 7, 8,) υπήρχαν τα εξής παραδοσιακά ζωοκίνητα ελαιοτριβεία, με χειροκίνητα πιεστήρια, γνωστά ως φάμπρικες: 1. Των Λιπακιανώ, μόλις που το θυμούνται στις αρχές του 1900 (κάτω από του Σπανού το σπίτι σε υπόγειο)Το παλιότερο. 2. Των Κατσίκηδω (στου Μανουσοζαχάρη τα σπίτια, πίσω από του Γιώργη της Όλγας το σπίτι). Θεωρείται ένα από τα παλιότερα και ήδη στην δεκαετία του 20-30 είχε ερημωθεί και πουλήθηκε ο εξοπλισμός σε ξένο χωριό. 3. Του Παναγιωτονικόλη ή Μανολάκη (?) η φάμπρικα (απέναντι από του Θανάση Αναγνωστάκη το σπίτι). Δεν λειτουργούσε ήδη στην δεκαετία του20-30 4. Του γέρο–Πεπόνη η φάμπρικα, ανάμεσα στου Πεπονοδημήτρη και Περισυνομανόλη τα σπίτια. Ερήμωσε αρκετά νωρίς, ήδη στην δεκαετία του 30 και οι τεράστιες μυλόπετρες αγοράστηκαν από Μεραμπελιώτες και μεταφέρθηκαν με κάρα. 5. Του Σταυρουλογιάννη η φάμπρικα (όπου το σημερινό σχολείο χορών) 6. Του Μαυράκη Χαρίδημου η φάμπρικα (πίσω από την Ζωοδόχο Πηγή, στου Ζαχαριουδάκη το σπίτι, όπου υπήρχε, υπάρχει??, ακόμη μία μυλόπετρα). 7. Του Πεπονομανόλη η φάμπρικα (στο σπίτι του Κωστή του Πεπονάκη) 8. Του Μανουσογιώργη η φάμπρικα, σχετικώς εξελιγμένη και νεότερη με μηχανικό και όχι χειροκίνητο πιεστήριο, όπως τα άλλα (πίσω από το παλιό σαγματοποιείο, στου Σωμαρά).
Ειδική περίπτωση, εκτός του οικισμού, αλλά άμεσα εξαρτώμενο από τις Γούβες, αποτελεί το Εργοστάσιο στον Άγιο Κωνσταντίνο (αρχές του 20ου αι.(??? συμφερόντων Λιάπη), όπου στον εκεί όρμο άραζαν εμπορικά καΐκια και βάρκες. Μεγάλο εργοστάσιο για τα δεδομένα της εποχής, με αποθήκες. Οι πλούσιοι Γουβιανοί διέθεταν καμαράκια, μικρές αποθήκες και το λάδι σε ασκιά μεταφερόταν με κάρα στα σπίτια του χωριού.
Σχολιασμός. Η ίδρυσή του Εργοστασίου αποτελεί μάλλον συνέπεια της εκβιομηχάνισης και εξάπλωσης της ελαιοκομίας μετά την απελευθέρωση του νησιού. Να ερευνηθεί στα αρχεία η σχέση του με τις δραστηριότητες Αλεπουδέλη στο νομό Ηρακλείου, όπου κατά παράκληση του Βενιζέλου είχε μεταφερθεί ο Μυτιληνιός μεγαλέμπορος. Να ερευνηθεί η μεταφορά του από τον όρμο του Αγίου Κωνσταντίνου στο χωριό, ως ατμοκίνητο, όπως και η ίδρυση επίσης αλευρόμυλου, μετά το τέλος της εποχής των ανεμόμυλων.
Στα μεταπολεμικά χρόνια αυτό και του Στυλιανού Σπυριδάκη αποτελούν τα πρώτα και μοναδικά ατμοκίνητα και αργότερα ηλεκτροκίνητα ελαιοτριβεία στην περιοχή.
ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΛΙΟ ΧΩΡΙΟ ΑΡΙΣΤΕΑ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗ[επεξεργασία κώδικα]
ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΛΙΟ ΧΩΡΙΟ ΑΡΙΣΤΕΑ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗ
ΟΙ ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ ΓΟΥΒΩΝ
Πληροφοριοδότης το 2004 πρεσβυτέρα Αριστέα Αναγνωστάκη
γεννηθείσα 1923.
Στην δεκαετία 20-30 υπήρχαν ήδη 4 (οι υπ. αριθμ. 1-4) ερειπωμένοι-εγκαταλελειμμένοι ανεμόμυλοι και 2 (οι υπ. αριθμ. 5 και 6) εν ενεργεία. 1. Του Κεραμανωλιού στην περιοχή του Κάντια στη ανατολική πλευρά της σημερινής πλάζ. Ήταν ερείπιο στα 20-30. Έκανε την πολλή δουλειά γιατί καθώς ήταν κοντά στην θάλασσα είχε πάντοτε αέρα. Τα ερείπια σωζόταν μέχρι που κτίστηκε το ξενοδοχείο. 2. Του Πεπόνη ο μύλος, πάνω από τον Μελισσόκηπο. Εγκαταλελειμμένος γύρω στο 30, σωζόταν και τότε, όπως και σήμερα, το κτίριο χωρίς μυλόπετρες. 3. Του Σταυρούλη ο μύλος, στη θέση Μοτέρια, πάνω στο ύψωμα όπου του Μαρκονικόλη τα χωράφια, εγκαταλελειμμένος στην δεκαετία του 30. 4. Του Παπαδοκωσταντή ο μύλος, στον Πετρά (προπάππου της πληροφοριοδότριας). Άλεθε πάντα γύρω στα 1900. Ερείπιο ήδη γύρω στην δεκαετία του 30 με τα ξύλα και τις μυλόπετρες στην θέση τους. Υπήρχε ερειπωμένος ώς την δεκαετία του 60-70, οπότε ισοπεδώθηκε και καλλιεργήθηκε ο χώρος. 5-6. Οι μύλοι των Παναγιωτιανώ, (Παναγιωτομιχάλη και Παναγιωτονικόλη) που σώζονται πάντα στην δυτική πλευρά της Έδερης, δούλευαν από παλιά μέχρι και την γερμανική Κατοχή. Για ένα διάστημα ανάμεσα στο 30-40 υπολειτούργησαν με την ίδρυση του μηχανοκίνητου αλευρόμυλου του Αμερικάνου (Σπυριδάκη), αλλά όταν επιτάχθηκε το εργοστάσιο από τους Γερμανούς για παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος, το οποίο τροφοδοτούσε τα κατασχεμένα σπίτια (Κηρυκάκη, Πεπόνη, μαγαζί Αμερικάνου κλπ), οι μύλοι ξαναλειτούργησαν για τις ανάγκες του χωριού. Σταμάτησαν οριστικά λίγο μετά την Κατοχή. Ο πρώτος μύλος γύρω στα 1900 ανήκε στον Παναγιωτομιχάλη ή Μοιραρομιχάλη που φημιζότανε και για μοιράρης. Όπως και σε όλη την Ελλάδα ο κόσμος πίστευε ότι οι μυλωνάδες σχετίζονταν με τις αέριες δυνάμεις, τα αερικά, τα πνεύματα, τις μάγισσες, και νεράιδες (ειδικά οι μυλωνάδες στους υδροκίνητους μύλους ) και λέγανε την μοίρα. Ο δεύτερος μύλος ανήκε στο Παναγιωτονικόλη και μετά πέρασε στους συγγενείς τους Γιαμαλήδες.
Αν υπήρχε άπνοια ή για διαφόρους άλλους λόγους, οι παραπάνω μύλοι δεν κατάφερναν να λειτουργήσουν, οι Γουβιανοί πήγαιναν σε ανεμόμυλους της ευρύτερης περιοχής. Για παράδειγμα ο Περισυνομανόλης (πατέρας της πληροφ.) κατά την περίοδο της Κατοχής πήγε στους ανεμόμυλους της Αμπέλου, στο Οροπέδιο στο Λασίθι, αλλά τούτο γινόταν και για λόγους συγγενικών επαφών και ανταλλαγής ή προμήθειας αγαθών. Στην ευρύτερη, αλλά κυρίως στην γειτονική περιοχή, στην ενδοχώρα των Γουβών, υπήρχε ανεμόμυλος σε ύψωμα πάνω από τον ποταμό, πριν προχωρήσομε προς Κόξαρη, κοντά στο μετόχι του Αγίου Γεωργίου, αλλά η πληροφ. δεν θυμάται να λειτουργεί. Το κτίσμα υπήρχε πάντα με το ξύλο των πανιών να προεξέχει ώς την δεκαετία του 70, σήμερα έχει μετασκευασθεί. Επίσης, υπήρχαν ανεμόμυλοι στην Στραβορίνα (Καλό Χωριό), αλλά και οι τρείς πολλοί μεγάλοι που είχαν πάντα αέρα λόγω της θέσης τους, στο Χαρασό. Φαινότανε από τον Γουβιανό Κάμπο να γυρίζουν τα πανιά τους και να αλέθουν . Δεν θυμάται να πήγαν γεννήματα ποτέ σε αυτούς τους μύλους.
Σημείωση. Οι παραπάνω ανεμόμυλοι αρχιτεκτονικά είναι κυκλικά, πυργοειδή κτίσματα και μοιάζουν με τον κυρίαρχο αιγαιοπελαγίτικο (μυκονιάτικο) τύπο. Διαφέρουν με τον κυρίαρχο στενόμακρο, τύπο ανεμόμυλων του Οροπεδίου και του Μεραμπέλου και όλο το μηχανικό σύστημα παρουσιάζει κάποιες διαφορές.
ΟΙ ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ ΥΔΡΕΥΣΗΣ
Μέχρι και την δεκαετία του 30 η άντληση του νερού για καλλιέργειες σε όλο τον Γουβιανό κάμπο, αλλά και στα περβόλια όλων των χωριών της περιφέρειας γινόταν με τρεις τρόπους: α) τα γεράνια ή γερανούς β) τα ράγλα γ) και ελάχιστους σακιέδες ( 2-3) Ειδική περίπτωση-εξαίρεση, αλλά μόνο για κάποιες περιοχές τους, αποτελούν η Κόξαρη ( Καρκανιάς) και το Βορίτσιο (η βρύση) με τα τρεχούμενα νερά τους.
Η επανάσταση ξεκινά με την εισαγωγή της αιολικής ενέργειας, γύρω στο 30, με την χρήσιμοποίηση του σιδερένιου ανεμόμυλου. Στις Γούβες εγκαθίσταται ο Λασιθιώτης Φουσεκομανώλης (Ανδριανάκης) και χρησιμοποιώντας το σιδηρουργείο του Πεπόνη, δίπλα στο εργοστάσιο του Αμερικάνου, αρχίζει ενός είδους "μαζική παραγωγή" ανεμομύλων. Για μια δεκαετία όλος ο δρόμος προς το Γουβιανό πηγά(δ)ι είναι γεμάτος από σίδερα , που αρχικά ξεφορτώνονται από κάρα, και είναι επίσης γεμάτος από κατασκευές σιδερένιων πύργων ανεμομύλων. Οι παραγγελίες έρχονται από όλη την Κάτω Πεδιάδα και οι πύργοι μεταφέρονται αργότερα με φορτηγά. Ο Γουβιανός κάμπος γεμίζει ανεμόμυλους και για περίπου 40 χρόνια αντλεί το νερό των πηγαδιών με αυτούς. Οι ανεμόμυλοι σταδιακά θα εγκαταλείπονται με την εμφάνιση και εξάπλωση των μοτεριών στην δεκαετία 60-70. Σήμερα δεν υπάρχει ούτε ένας για δείγμα.
Αξίζει να σημειωθεί ότι οι ανεμόμυλοι δύσκολα λειτουργούσαν μέσα σε ρεματιές, όπως στην Γωνιά, Κόξαρη και αλλού, λόγω έλλειψης κανονικών ανέμων. Η προσπάθεια του Πεπόνη να κατασκευάσει πανύψηλο πύργο στην Μέσα Γωνιά είναι χαρακτηριστική, αλλά και σχεδόν μοναδική στην περιοχή.
ΤΑ ΛΙΟΤΡΙΒΙΑ ΓΟΥΒΩΝ
Πληροφοριοδότης το 2004 πρεσβυτέρα Αριστέα Αναγνωστάκη
γεννηθείσα 1923.
Πριν το 1930(αλλά ορισμένα λειτουργούσαν και αργότερα μετά την Γερμανική κατοχή, οπότε θυμούνται να δουλεύουν μόνο τα υπ. αρ.5, 6, 7, 8,) υπήρχαν τα εξής παραδοσιακά ζωοκίνητα ελαιοτριβεία, με χειροκίνητα πιεστήρια, γνωστά ως φάμπρικες: 1. Των Λιπακιανώ, μόλις που το θυμούνται στις αρχές του 1900 (κάτω από του Σπανού το σπίτι σε υπόγειο)Το παλιότερο. 2. Των Κατσίκηδω (στου Μανουσοζαχάρη τα σπίτια, πίσω από του Γιώργη της Όλγας το σπίτι). Θεωρείται ένα από τα παλιότερα και ήδη στην δεκαετία του 20-30 είχε ερημωθεί και πουλήθηκε ο εξοπλισμός σε ξένο χωριό. 3. Του Παναγιωτονικόλη ή Μανολάκη (?) η φάμπρικα (απέναντι από του Θανάση Αναγνωστάκη το σπίτι). Δεν λειτουργούσε ήδη στην δεκαετία του20-30 4. Του γέρο–Πεπόνη η φάμπρικα, ανάμεσα στου Πεπονοδημήτρη και Περισυνομανόλη τα σπίτια. Ερήμωσε αρκετά νωρίς, ήδη στην δεκαετία του 30 και οι τεράστιες μυλόπετρες αγοράστηκαν από Μεραμπελιώτες και μεταφέρθηκαν με κάρα. 5. Του Σταυρουλογιάννη η φάμπρικα (όπου το σημερινό σχολείο χορών) 6. Του Μαυράκη Χαρίδημου η φάμπρικα (πίσω από την Ζωοδόχο Πηγή, στου Ζαχαριουδάκη το σπίτι, όπου υπήρχε, υπάρχει??, ακόμη μία μυλόπετρα). 7. Του Πεπονομανόλη η φάμπρικα (στο σπίτι του Κωστή του Πεπονάκη) 8. Του Μανουσογιώργη η φάμπρικα, σχετικώς εξελιγμένη και νεότερη με μηχανικό και όχι χειροκίνητο πιεστήριο, όπως τα άλλα (πίσω από το παλιό σαγματοποιείο, στου Σωμαρά).
Ειδική περίπτωση, εκτός του οικισμού, αλλά άμεσα εξαρτώμενο από τις Γούβες, αποτελεί το Εργοστάσιο στον Άγιο Κωνσταντίνο (αρχές του 20ου αι.(??? συμφερόντων Λιάπη), όπου στον εκεί όρμο άραζαν εμπορικά καΐκια και βάρκες. Μεγάλο εργοστάσιο για τα δεδομένα της εποχής, με αποθήκες. Οι πλούσιοι Γουβιανοί διέθεταν καμαράκια, μικρές αποθήκες και το λάδι σε ασκιά μεταφερόταν με κάρα στα σπίτια του χωριού.
Σχολιασμός. Η ίδρυσή του Εργοστασίου αποτελεί μάλλον συνέπεια της εκβιομηχάνισης και εξάπλωσης της ελαιοκομίας μετά την απελευθέρωση του νησιού. Να ερευνηθεί στα αρχεία η σχέση του με τις δραστηριότητες Αλεπουδέλη στο νομό Ηρακλείου, όπου κατά παράκληση του Βενιζέλου είχε μεταφερθεί ο Μυτιληνιός μεγαλέμπορος. Να ερευνηθεί η μεταφορά του από τον όρμο του Αγίου Κωνσταντίνου στο χωριό, ως ατμοκίνητο, όπως και η ίδρυση επίσης αλευρόμυλου, μετά το τέλος της εποχής των ανεμόμυλων.
Στα μεταπολεμικά χρόνια αυτό και του Στυλιανού Σπυριδάκη αποτελούν τα πρώτα και μοναδικά ατμοκίνητα και αργότερα ηλεκτροκίνητα ελαιοτριβεία στην περιοχή.