Προβολή πηγαίου κώδικα για τη σελίδα Προτεσταντισμός

[[Αρχείο:Lutherstadt_Wittenberg_09-2016_photo06.jpg|thumb|upright=1.2|Η Θύρα των [[95 Θέσεις|Θέσεων]] στη [[Βιτεμβέργη]] στη [[Σαξονία-Άνχαλτ (ομόσπονδο κρατίδιο)|Σαξονία-Άνχαλτ]] της [[Γερμανία]]ς.]]
{{Χριστιανισμός}}

Ο '''προτεσταντισμός''' είναι μια μορφή του [[Δυτικός Χριστιανισμός|Δυτικού Χριστιανισμού]] (αλλά μερικές φορές του [[Ανατολικός Χριστιανισμός|Ανατολικού Χριστιανισμού]]) που ακολουθεί τις θεολογικές αρχές της [[Μεταρρύθμιση|Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης]]: ένα κίνημα εντός του Δυτικού Χριστιανισμού που άρχισε να επιδιώκει τη μεταρρύθμιση της [[Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία|Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας]] εκ των έσω τον 16ο αιώνα ενάντια σε αυτό που οι οπαδοί του αντιλαμβάνονταν ως λάθη, καταχρήσεις, καινοτομίες, αποκλίσεις και θεολογικά ''novum'' (νέα) που αναπτύσσονταν εντός της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας.<ref>{{cite web|url=http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/Protestant|title=Protestant – Definition of Protestant in English by Oxford Dictionaries|website=Oxford Dictionaries – English|access-date=14 June 2014|archive-date=2 September 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160902203940/http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/protestant|url-status=dead}}</ref>

Ο προτεσταντισμός δίνει έμφαση στη δικαίωση του χριστιανού πιστού από τον Θεό μόνο με την πίστη (''sola fide'') και όχι με τον συνδυασμό πίστης και καλών πράξεων όπως στον [[Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία|Ρωμαιοκαθολικισμό]], στη διδασκαλία ότι η [[Σωτηρία (θεολογία)|σωτηρία]] έρχεται μόνο με τη [[Θεία Χάρη|θεία χάρη]] ή την «ανάξια εύνοια», όχι ως κάτι που αξίζει λόγω (''sola gratia'') των καλών πράξεων, στην ιεροσύνη όλων των πιστών της Εκκλησία και στην επιβεβαίωση της [[Αγία Γραφή|Αγίας Γραφής]] ως της [[Sola scriptura|μόνης ανώτατης αρχής]] (''sola scriptura'', «μόνο η γραφή») από την οποία πρέπει να πηγάζει όλη η πνευματική εξουσία ή η κύρια εξουσία (''prima scriptura'', «πρώτα η γραφή») για τον έγκυρο ορισμό του χριστιανικού δόγματος, αντί της πίστης στην ισότητα με τις [[Ιερά Παράδοση|ιερές παραδόσεις]] της Εκκλησίας που βρίσκονται έξω από την παραδοσιακή βιβλική γραφή.<ref name="WELS2014">{{cite web|url=http://www.wels.net/what-we-believe/questions-answers/christian/methodist-beliefs|title=Methodist Beliefs: In what ways are Lutherans different from United Methodists?|year=2014|publisher=Wisconsin Evangelical Lutheran Synod|language=en|access-date=22 May 2014|quote=The United Methodists see Scripture as the primary source and criterion for Christian doctrine. They emphasize the importance of tradition, experience, and reason for Christian doctrine. Lutherans teach that the Bible is the sole source for Christian doctrine. The truths of Scripture do not need to be authenticated by tradition, human experience, or reason. Scripture is self authenticating and is true in and of itself.|archive-date=22 May 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140522105449/http://www.wels.net/what-we-believe/questions-answers/christian/methodist-beliefs|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=YGqVAwAAQBAJ&pg=PA159|title=Mothering the Fatherland: A Protestant Sisterhood Repents for the Holocaust|first=George|last=Faithful|date=2014|publisher=Oxford University Press|via=Google Books|isbn=9780199363476|access-date=27 June 2015|archive-date=23 May 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200523002949/https://books.google.com/books?id=YGqVAwAAQBAJ&pg=PA159|url-status=live}}</ref> Οι περισσότεροι Προτεστάντες, με εξαίρεση τον Αγγλοπαπισμό, απορρίπτουν το ρωμαιοκαθολικό δόγμα της [[Παπικό πρωτείο|παπικής υπεροχής]], αλλά διαφωνούν μεταξύ τους σχετικά με τον αριθμό των [[Ιερά Μυστήρια της Ορθόδοξης Εκκλησίας|μυστηρίων]], την πραγματική παρουσία του Χριστού στη [[Θεία Ευχαριστία]] και τα ζητήματα της εκκλησιαστικής πολιτείας και της [[Αποστολική διαδοχή|αποστολικής διαδοχής]].<ref name="Haffner1999">{{cite book |last=Haffner |first=Paul |title=The Sacramental Mystery |url=https://archive.org/details/sacramentalmyste0000haff |publisher=Gracewing Publishing |year=1999 |isbn=9780852444764 |page=[https://archive.org/details/sacramentalmyste0000haff/page/11 11] |language=en |quote=The [[Augsburg Confession]] drawn up by Melanchton, one of Luther's disciples admitted only three sacraments, Baptist, the Lord's Supper and Penance. Melanchton left the way open for the other five sacred signs to be considered as "secondary sacraments". However, Zwingli, Calvin and most of the later Reformed tradition accepted only Baptism and the Lord's Supper as sacraments, but in a highly symbolic sense.}}</ref><ref>{{Cite book |last=Dixon |first=C. Scott |url=https://books.google.com/books?id=xLBa5aO7fgQC |title=Protestants: A History from Wittenberg to Pennsylvania 1517–1740 |date=2010 |publisher=John Wiley & Sons |isbn=9781444328110 |via=Google Books |access-date=27 June 2015 |archive-date=23 May 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200523002943/https://books.google.com/books?id=xLBa5aO7fgQC |url-status=live }}</ref> Άλλα προτεσταντικά δόγματα και ανεξάρτητοι προτεστάντες συνήθως δεν ενδιαφέρονται για τα περισσότερα από αυτά τα θεολογικά ζητήματα και επικεντρώνονται μόνο στην αντίληψή τους για τις ρητές χριστιανικές διδασκαλίες στην ίδια την Αγία Γραφή. Τα πέντε ''solae'' του [[Λουθηρανισμός|Λουθηρανισμού]] και των [[Μεταρρυθμισμένες εκκλησίες|Μεταρρυθμισμένων εκκλησιών]] συνοψίζουν τις βασικές θεολογικές διαφορές με την Καθολική Εκκλησία. <ref name="WELS2014" /><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=QDGaORL-BQ4C&pg=PA75|title=The Trouble with Christianity|first=Philip|last=Voerding|date=2009|publisher=AuthorHouse|isbn=9781438989440|via=Google Books|access-date=27 June 2015|archive-date=23 May 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200523003037/https://books.google.com/books?id=QDGaORL-BQ4C&pg=PA75|url-status=live}}</ref>Σήμερα είναι η δεύτερη σε αριθμό πιστών μορφή Χριστιανισμού, με συνολικά 800 εκατομμύρια ως 1 δισεκατομμύριο πιστούς παγκοσμίως, περίπου το 37% όλων των Χριστιανών.<ref name="pewforum1">{{cite web |date=19 December 2011 |title=Pewforum: Grobal Christianity |url=http://www.pewforum.org/files/2011/12/Christianity-fullreport-web.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20131101114257/http://www.pewforum.org/files/2011/12/Christianity-fullreport-web.pdf |archive-date=1 November 2013 |access-date=14 May 2014}}</ref><ref name="gordonconwell.edu">{{cite web |date=January 2015 |title=Christianity 2015: Religious Diversity and Personal Contact |url=http://www.gordonconwell.edu/resources/documents/1IBMR2015.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170525141543/http://www.gordonconwell.edu/resources/documents/1IBMR2015.pdf |archive-date=25 May 2017 |access-date=29 May 2015 |publisher=gordonconwell.edu}}</ref> Με την ταχεία αύξηση του πληθυσμού οι Προτεστάντες προβλέπεται να αποτελούν την πλειοψηφία των Χριστιανών μέσα στις επόμενες δεκαετίες.

Η [[Μεταρρύθμιση]] ξεκίνησε στη Γερμανία το 1517, όταν ο [[Μαρτίνος Λούθηρος]] δημοσίευσε τις ''[[95 Θέσεις|Ενενήντα Πέντε Θέσεις]]'' του ως αντίδραση στις καταχρήσεις στην πώληση [[Συγχωροχάρτι|συγχωροχαρτίων]] από την Καθολική Εκκλησία, που υποτίθεται ότι πρόσφερε άφεση αμαρτιών στους αγοραστές τους..<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=xLBa5aO7fgQC|title=Protestants: A History from Wittenberg to Pennsylvania 1517–1740|first=C. Scott|last=Dixon|date=2010|publisher=John Wiley & Sons|via=Google Books|isbn=9781444328110|access-date=27 June 2015|archive-date=23 May 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200523002943/https://books.google.com/books?id=xLBa5aO7fgQC|url-status=live}}</ref> Ο όρος ωστόσο προέρχεται από την επιστολή διαμαρτυρίας Γερμανούς Λουθηρανούς πρίγκιπες το 1529 κατά ενός διατάγματος της Δίαιτας του [[Σπάιερ]] που καταδίκαζε τις διδασκαλίες του Μαρτίνου Λούθηρου ως [[Αίρεση|αιρετικές]].<ref>''Oxford Dictionary of the Christian Church'' (1974) art. "Speyer (Spires), Diets of"</ref> Αν και υπήρξαν προηγούμενες ρήξεις και προσπάθειες μεταρρύθμισης της Καθολικής Εκκλησίας, κυρίως από τους Πέτερ Βάλντο, Τζον Ουίκλφ και [[Γιαν Χους]], μόνο ο Λούθηρος κατάφερε να πυροδοτήσει ένα ευρύτερο, διαρκές και νεότερο κίνημα.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=uw78AwAAQBAJ&pg=PA98|title=Religious Thoughts|first=James|last=Watson|date=2014|publisher=iUniverse|via=Google Books|isbn=9781491737590|access-date=27 June 2015|archive-date=10 June 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220610061513/https://books.google.com/books?id=uw78AwAAQBAJ&pg=PA98|url-status=live}}</ref> Τον 16ο αιώνα ο [[Λουθηρανισμός]] εξαπλώθηκε από τη Γερμανία στις [[Δανία]], [[Νορβηγία]], [[Σουηδία]], [[Φινλανδία]], [[Λετονία]], [[Εσθονία]] και [[Ισλανδία]].<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Htz8M1Xlqi4C&pg=PA9|title=Historical Dictionary of Lutheranism|first1=Günther|last1=Gassmann|first2=Duane H.|last2=Larson|first3=Mark W.|last3=Oldenburg|date=2001|publisher=Scarecrow Press|via=Google Books|isbn=9780810866201|access-date=27 June 2015|archive-date=10 June 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220610070110/https://books.google.com/books?id=Htz8M1Xlqi4C&pg=PA9|url-status=live}}</ref> Οι [[Καλβινισμός|καλβινιστικές]] εκκλησίες εξαπλώθηκαν στις [[Γερμανία]], [[Ουγγαρία]], [[Ολλανδία]], [[Σκωτία]], [[Ελβετία]] και Γαλλία από Προτεστάντες Μεταρρυθμιστές όπως ο [[Ιωάννης Καλβίνος]], ο [[Ούλριχ Ζβίγγλιος]] και ο [[Τζον Νοξ]].<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=1asvyE-1DUkC&pg=PT19|title=Calvinism|first=Abraham|last=Kuyper|date=1899|publisher=Primedia E-launch LLC|via=Google Books|isbn=9781622090457|access-date=27 June 2015|archive-date=10 June 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220610070117/https://books.google.com/books?id=1asvyE-1DUkC&pg=PT19|url-status=live}}</ref> Ο πολιτικός διαχωρισμός της [[Εκκλησία της Αγγλίας|Εκκλησίας της Αγγλίας]] από τον [[πάπας|πάπα]] επί του Βασιλιά [[Ερρίκος Η΄ της Αγγλίας|Ερρίκου Η']] ήταν η αρχή του [[Αγγλικανική Εκκλησία|Αγγλικανισμού]], φέρνοντας την Αγγλία και την Ουαλία σε αυτό το ευρύ κίνημα της [[Μεταρρύθμιση]]ς, υπό την ηγεσία του μεταρρυθμιστή [[Τόμας Κράνμερ]], τότε [[Αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπερι|Αρχιεπίσκοπου του Καντέρμπερι]], του οποίου το έργο σφυρηλάτησε το αγγλικανικό δόγμα και ταυτότητα.

Οι Προτεστάντες έχουν αναπτύξει εκτενώς μια μοναδική κουλτούρα, που έχει συνεισφέρει σημαντικά στην εκπαίδευση, τις κλασσικές μελέτες και τις επιστήμες, την πολιτική και κοινωνική τάξη, την οικονομία και τις τέχνες και σε πολλούς άλλους τομείς.<ref name="Karl Heussi 1956 pp. 317–319">Heussi, Karl (1956). ''Kompendium der Kirchengeschichte'', 11., Tübingen (Germany), pp. 317–319, 325–326</ref> Ο προτεσταντισμός είναι ποικίλος, χωρίζεται σε διάφορες ονομασίες με βάση τη [[Χριστιανική θεολογία|θεολογία]] και την εκκλησιολογία, χωρίς να αποτελεί ενιαία δομή όπως η Καθολική Εκκλησία, οι [[Ορθόδοξη Εκκλησία|Ορθόδοξες Εκκλησίες]] ή οι [[Προχαλκηδόνιες Εκκλησίες|Ανατολίτικες Εκκλησίες]]. Οι Προτεστάντες πιστεύουν στην έννοια της αόρατης εκκλησίας, σε αντίθεση με την Καθολική Εκκλησία, τις Ορθόδοξες και τις Ανατολίτικες Ορθόδοξες Εκκλησίες, την Ασσυριακή Εκκλησία της Ανατολής και την Αρχαία Εκκλησία της Ανατολής, που όλες αντιλαμβάνονται εαυτές ως τη μία και μοναδική αρχική εκκλησία — τη «μία αληθινή εκκλησία» — που ιδρύθηκε από τον Ιησού Χριστό (αν και ορισμένα προτεσταντικά δόγματα, συμπεριλαμβανομένου του ιστορικού Λουθηρανισμού, τηρούν αυτή τη θέση). Ορισμένα δόγματα έχουν παγκόσμια εμβέλεια και κατανομή των μελών της εκκλησίας, ενώ άλλα περιορίζονται σε μία μόνο χώρα. Η πλειοψηφία των Προτεσταντών[g] είναι μέλη λίγων προτεσταντικών δογμάτων: [[Αντβεντισμός|Αντβεντιστές]], [[Αναβαπτιστές]], [[Αγγλικανική Εκκλησία|Αγγλικανοί]], [[Βαπτιστές]], [[Καλβινισμός|Καλβινιστές/Μεταρρυθμιστές]], [[Λουθηρανισμός|Λουθηρανοί]], [[Μεθοδισμός|Μεθοδιστές]], Μοραβιανοί, Αδελφοί του [[Πλίμουθ]], [[Πρεσβυτεριανισμός|Πρεσβυτεριανοί]] και [[Κουάκεροι]].<ref name="pewforum1" /> Οι ανεξάρτητες, οι [[Χαρισματικό κίνημα|χαρισματικές]] και οι τοπικές εκκλησίες βρίσκονται σε άνοδο και αποτελούν σημαντικό κομμάτι του Προτεσταντισμού.<ref>[http://www.oikoumene.org/en/church-families/evangelical-churches World Council of Churches: Evangelical churches] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150107095948/http://www.oikoumene.org/en/church-families/evangelical-churches/ |date=7 January 2015 }}: "Evangelical churches have grown exponentially in the second half of the 20th century and continue to show great vitality, especially in the global South. This resurgence may in part be explained by the phenomenal growth of Pentecostalism and the emergence of the charismatic movement, which are closely associated with evangelicalism. However, there can be no doubt that the evangelical tradition "per se" has become one of the major components of world Christianity. Evangelicals also constitute sizable minorities in the traditional Protestant and Anglican churches. In regions like Africa and Latin America, the boundaries between "evangelical" and "mainline" are rapidly changing and giving way to new ecclesial realities."</ref><ref name="books.google.com">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Ic5pyiIkTxAC&pg=PA16|title=Religion in Global Civil Society|first=Mark|last=Juergensmeyer|date=2005|publisher=Oxford University Press|via=Google Books|isbn=9780198040699|access-date=8 January 2016|archive-date=19 March 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130319211612/http://books.google.com/books?id=Ic5pyiIkTxAC&pg=PA16|url-status=live}}</ref>

==Ορολογία==
{{multiple image
|align=right
|direction=horizontal
|width1=220
|image1=Gedaechtniskirche Speyer Sued.jpg
|caption1=Η Μνημειακή Εκκλησία (που ολοκληρώθηκε και καθαγιάστηκε το 1904) στο [[Σπάιερ]] τιμά τη μνήμη της Διαμαρτυρίας.
|width2=130
|image2=Protestierende-Speyer Worms Lutherdenkmal (37a).jpg
|caption2=Η ''Διαμαρτυρία του Σπάιερ'', τμήμα του μνημείου του Λούθηρου στο [[Βορμς]]}}

===Προτεστάντης===
Έξι πρίγκιπες της [[Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία|Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας]] και οι ηγεμόνες δεκατεσσάρων Αυτοκρατορικών Ελεύθερων Πόλεων, που εξέδωσαν διαμαρτυρία (ή διαφωνία) κατά του διατάγματος της Δίαιτας του Σπάιερ (1529), ήταν τα πρώτα άτομα που ονομάστηκαν Προτεστάντες.<ref name="etymonline.com">{{cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=protestant|title=protestant – Origin and meaning of protestant by Online Etymology Dictionary|website=www.etymonline.com|access-date=31 December 2014|archive-date=31 December 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141231135327/http://www.etymonline.com/index.php?term=protestant|url-status=live}}</ref> Το διάταγμα ακύρωσε τις παραχωρήσεις που είχαν γίνει στους [[Λουθηρανισμός|Λουθηρανούς]] με την έγκριση του [[Αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας|Αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας]] [[Κάρολος E΄ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας|Καρόλου Ε']] τρία χρόνια νωρίτερα. Ο όρος ''προτεστάντης'' (διαμαρτυρόμενος), αν και αρχικά ήταν καθαρά πολιτικός, απέκτησε αργότερα ευρύτερη έννοια, αναφερόμενος στο μέλος οποιασδήποτε Δυτικής εκκλησίας προσυπέγραφε τις κύριες προτεσταντικές αρχές.<ref name="etymonline.com"/> Ένας Προτεστάντης είναι οπαδός οποιουδήποτε από αυτά τα χριστιανικά σώματα που χωρίστηκαν από την Εκκλησία της Ρώμης κατά τη [[Μεταρρύθμιση]], ή οποιασδήποτε ομάδας προέρχεται από αυτά.<ref name="auto">{{cite web |title=Definition of Protestant |url=https://www.dictionary.com/browse/protestant |website=Dictionary.com |access-date=15 October 2019 |archive-date=15 October 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191015034937/https://www.dictionary.com/browse/protestant |url-status=live }}</ref>

Κατά τη Μεταρρύθμισης ο όρος ''προτεστάντης'' δεν χρησιμοποιήθηκε σχεδόν καθόλου έξω από τη γερμανική πολιτική. Οι άνθρωποι που συμμετείχαν στο θρησκευτικό κίνημα χρησιμοποιούσαν τη λέξη ''ευαγγελικός'' (γερμανικά: ''evangelisch''). Για περισσότερες λεπτομέρειες, δείτε την παρακάτω ενότητα. Σταδιακά το ''προτεστάντης'' έγινε γενικός όρος, που σήμαινε κάθε οπαδό της Μεταρρύθμισης στις γερμανόφωνες περιοχές. Τελικά υιοθετήθηκε κάπως από τους Λουθηρανούς, παρόλο που ο ίδιος ο Μαρτίνος Λούθηρος επέμενε στα ''χριστιανός'' ή ''ευαγγελικός'' ως τα μόνα αποδεκτά ονόματα για άτομα που ομολογούσαν τον Χριστό. Οι [[Ουγενότοι|Γάλλοι]] και οι Ελβετοί Προτεστάντες προτίμησαν αντ' αυτού τη λέξη ''μεταρρυθμιστής'' (γαλλικά: ''réformé''), που έγινε δημοφιλής, ουδέτερη και εναλλακτική ονομασία για τους [[Καλβινισμός|Καλβινιστές]].
[[File:2022-06-05 Sunday 12.02.08 UTC-4 Ampliación Amanecer Neighborhood's Community Center (Temuco).jpg|thumb|Ευαγγελική Εκκλησία ''Cult of Reconcile con Dios'' στο Κοινοτικό Κέντρο της Γειτονιάς ''Ampliación Amanecer'' στο [[Τεμούκο]] της [[Χιλή]]ς]]

===Ευαγγελικός===
Ο όρος ''ευαγγελικός'' (γερμανικά: ''evangelisch''), που αναφέρεται στο ευαγγέλιο, χρησιμοποιήθηκε ευρέως για όσους συμμετείχαν στο θρησκευτικό κίνημα στις γερμανόφωνες περιοχές που ξεκίνησε το 1517.<ref>{{cite book |last=MacCulloch |first=Diarmaid |title=The Reformation: A History |location=New York |publisher=Penguin |year=2003 |author-link=Diarmaid MacCulloch |page=xx|title-link=The Reformation: A History}}</ref> Το ''ευαγγελικός'' εξακολουθεί να προτιμάται μεταξύ ορισμένων ιστορικών προτεσταντικών δογμάτων στις λουθηρανικές, καλβινιστικές και ενωμένες (λουθηρανικές και μεταρρυθμισμένες) προτεσταντικές παραδόσεις στην Ευρώπη, καθώς και σε εκείνες που έχουν ισχυρούς δεσμούς με αυτές. Πάνω απ' όλα ο όρος χρησιμοποιείται από προτεσταντικά σώματα στις γερμανόφωνες περιοχές, όπως η [[Ευαγγελική Εκκλησία στη Γερμανία|Ευαγγελική Εκκλησία της Γερμανίας]]. Έτσι η γερμανική λέξη ''evangelisch'' σημαίνει προτεστάντης, ενώ η ''evangelikal,'' αναφέρεται σε εκκλησίες που διαμορφώθηκαν από τον [[Ευαγγελικός Χριστιανισμός|Ευαγγελικό Χριστιανισμό]]. Η αγγλική λέξη ''evangelical'' αναφέρεται συνήθως σε [[Ευαγγελικός Χριστιανισμός|ευαγγελικές προτεσταντικές]] εκκλησίες και επομένως σε ένα ορισμένο μέρος του προτεσταντισμού παρά στον προτεσταντισμό ως σύνολο. Η αγγλική λέξη έχει τις ρίζες της στους [[Πουριτανισμός|Πουριτανούς]] της Αγγλίας, από όπου ξεκίνησε ο Ευαγγελικός Χριστιανισμός και στη συνέχεια μεταφέρθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Ο [[Μαρτίνος Λούθηρος]] αντιπαθούσε πάντα τον όρο ''Λουθηρανός'', προτιμώντας τον όρο ''ευαγγελικός'', που προερχόταν από το ''ευαγγέλιο''.<ref name=OOE796>Espín, Orlando O. and Nickoloff, James B. ''An introductory dictionary of theology and religious studies''. Collegeville, Minnesota: Liturgical Press, p. 796.</ref> Οι οπαδοί του [[Ιωάννης Καλβίνος|Ιωάννη Καλβίνου]], του [[Ούλριχ Ζβίγγλιος|Ούλριχ Ζβίγγλιου]] και άλλων θεολόγων που συνδέονται με τη μεταρρυθμιστική παράδοση άρχισαν επίσης να χρησιμοποιούν αυτό τον όρο. Για να γίνει διάκριση μεταξύ των δύο ευαγγελικών ομάδων, άλλοι άρχισαν να αναφέρονται στις δύο ομάδες ως ''Ευαγγελικοί Λουθηρανοί'' και ''Ευαγγελικοί Μεταρρυθμισμένοι''. Ο όρος αναφέρεται επίσης με τον ίδιο τρόπο σε ορισμένες άλλες κύριες ομάδες, για παράδειγμα ''Ευαγγελικοί Μεθοδιστές''. Με την πάροδο του χρόνου η λέξη ''ευαγγελικός'' ατονούσε. Οι ίδιοι οι Λουθηρανοί άρχισαν να χρησιμοποιούν τον όρο ''Λουθηρανός'' στα μέσα του 16ου αιώνα, προκειμένου να διακριθούν από άλλες ομάδες όπως οι Φιλιππιστές και οι [[Καλβινισμός|Καλβινιστές]].

===Μεταρρυθμιστικός===
Η γερμανική λέξη ''reformatorisch'', που μεταφράζεται χονδρικά στα ελληνικά ως "μεταρρυθμιστικός", χρησιμοποιείται ως εναλλακτική του ''ευαγγελικός'' των γερμανικά και είναι διαφορετική από το ''μεταρρυθμισμένες'' (γερμανικά: ''reformiert''), που αναφέρεται σε εκκλησίες που διαμορφώθηκαν από τις ιδέες των [[Ιωάννης Καλβίνος|Ιωάννη Καλβίνου]], [[Ούλριχ Ζβίγγλιος|Ούλριχ Ζβίγγλιου]] και άλλων Μεταρρυθμισμένων θεολόγων. Προερχόμενος από τη λέξη «Μεταρρύθμιση», ο όρος εμφανίστηκε περίπου την ίδια εποχή με το ''ευαγγελικός'' (1517) και το ''προτεστάντης'' (1529)

==Θεολογία==

===Βασικές αρχές===
{{multiple image
|align=right
|direction=vertical
|width=250
|image1=Mikolow protestant church pulpit.jpg
|caption1=Βασικές μορφές της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης, ο [[Μαρτίνος Λούθηρος]] και ο [[Ιωάννης Καλβίνος]], απεικονίζονται σε [[Άμβωνας|άμβωνα εκκλησίας]]. Αυτοί οι μεταρρυθμιστές έδωσαν έμφαση στο κήρυγμα και το έκαναν κεντρικό αντικείμενο της λατρείας.
|image2=Lutherbibel.jpg
|caption2=Η Αγία Γραφή μεταφρασμένη στη δημοτική γλώσσα από τον Μάρτιν Λούθηρο. Η υπέρτατη αρχή των [[Ιερό κείμενο|γραφών]] είναι θεμελιώδης αρχή του Προτεσταντισμού.}}

Διάφοροι ειδικοί για το θέμα προσπάθησαν να προσδιορίσουν τι κάνει ένα χριστιανικό δόγμα να ανήκει στον Προτεσταντισμό. Μια κοινή συναίνεση που εγκρίθηκε από τους περισσότερους από αυτούς είναι ότι για να θεωρηθεί ένα χριστιανικό δόγμα προτεσταντικό, πρέπει να αναγνωρίζει τις ακόλουθες τρεις θεμελιώδεις αρχές του Προτεσταντισμού.

====Μόνο η γραφή====
{{main|Sola scriptura}}
Η πίστη, όπως τονίστηκε από τον Λούθηρο, στην [[Αγία Γραφή]] ως η υψηλότερη πηγή αυθεντίας για την εκκλησία. Οι πρώτες εκκλησίες της Μεταρρύθμισης πίστευαν σε μια κριτική, αλλά σοβαρή, ανάγνωση των γραφών και θεωρούσαν την Αγία Γραφή ως πηγή αυθεντίας ανώτερη από την [[Ιερά Παράδοση|εκκλησιαστική παράδοση]]. Οι πολλές καταχρήσεις που είχαν συμβεί στη Δυτική Εκκλησία πριν από την Προτεσταντική Μεταρρύθμιση έκαναν τους Μεταρρυθμιστές να απορρίψουν μεγάλο μέρος της παράδοσής της. Στις αρχές του 20ού αιώνα αναπτύχθηκε στις [[Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής|Ηνωμένες Πολιτείες]] μια λιγότερο κριτική ανάγνωση της Αγίας Γραφής — οδηγώντας σε μια «[[Φονταμενταλισμός|φονταμενταλιστική]]» ανάγνωση της Γραφής. Οι χριστιανοί φονταμενταλιστές διαβάζουν την Αγία Γραφή ως τον «αλάνθαστο» Λόγο του Θεού, όπως κάνουν και οι Ρωμαιοκαθολικές, οι Ορθόδοξες, οι Αγγλικανικές και οι Λουθηρανικές εκκλησίες, αλλά την ερμηνεύουν κατά κυριολεξία, χωρίς να χρησιμοποιούν την ιστορικοκριτική μέθοδο. Οι Μεθοδιστές και οι Αγγλικανοί διαφέρουν από τους Λουθηρανούς και τους Μεταρρυθμισμένους σε αυτό το δόγμα καθώς διδάσκουν το ''prima scriptura'', που υποστηρίζει ότι η Γραφή είναι η κύρια πηγή για το χριστιανικό δόγμα, αλλά ότι «η παράδοση, η εμπειρία και η λογικής» μπορούν να ενισχύσουν τη χριστιανική θρησκεία όσο είναι σε αρμονία με τη Βίβλο.<ref name="WELS2014"/><ref name="Humphrey2013">{{cite book|last=Humphrey|first=Edith M.|title=Scripture and Tradition |date=15 April 2013|publisher=Baker Books|language=en |isbn=978-1-4412-4048-4|page=16|quote=historically Anglicans have adopted what could be called a prima Scriptura position.}}</ref>

Ο «Βιβλικός Χριστιανισμός» που επικεντρώνεται στη βαθιά μελέτη της Αγίας Γραφής είναι χαρακτηριστικός των περισσότερων Προτεσταντών σε αντίθεση με τον «Εκκλησιαστικό Χριστιανισμό», που επικεντρώνεται στην εκτέλεση τελετουργιών και καλών έργων και αντιπροσωπεύεται από τις Καθολικές και τις Ορθόδοξες παραδόσεις. Ωστόσο οι [[Κουάκεροι]] και οι [[Πεντηκοστιανισμός|Πεντηκοστιανοί]] δίνουν έμφαση στο Άγιο Πνεύμα και την προσωπική εγγύτητα με την Αγία Γραφή.<ref>Woodhead, Linda. ''Christianity: A Very Short Introduction'' (Oxford University Press, 2014) pp. 57–70</ref>

====Δικαίωση μόνο με την πίστη====
Η πεποίθηση ότι οι πιστοί δικαιώνονται ή συγχωρούνται για την αμαρτία μόνο με την προϋπόθεση της πίστης στον Χριστό και όχι με συνδυασμό πίστης και καλών έργων. Για τους Προτεστάντες τα καλά έργα είναι αναγκαία συνέπεια παρά αιτία δικαίωσης.<ref name="SchaffHerzog">{{cite book|first1=Johann Jakob|last1=Herzog|last2=Philip Schaff|first2=Albert|title=The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge|year=1911|page=419|url=https://books.google.com/books?id=AmYAAAAAMAAJ&pg=PA419|access-date=27 June 2015|archive-date=6 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150906050433/https://books.google.com/books?id=AmYAAAAAMAAJ&pg=PA419|url-status=live}}</ref> Ωστόσο ενώ η δικαίωση γίνεται μόνο με την πίστη, υπάρχει η θέση ότι η πίστη δεν είναι ''nuda fides'' (γυμνή πίστη).<ref name=":0">{{Cite book|title=Justification by Faith in Catholic-Protestant Dialogue|url=https://archive.org/details/justificationbyf0000lane|last=Lane|first=Anthony|publisher=t & t clark|year=2006|isbn=0567040046|location=London|page=[https://archive.org/details/justificationbyf0000lane/page/n38 27]}}</ref> Ο Ιωάννης Καλβίνος εξήγησε ότι «είναι επομένως μόνο η πίστη που δικαιώνει και όμως η πίστη που δικαιώνει δεν είναι μόνη: όπως είναι μόνο η θερμότητα του ήλιου που θερμαίνει τη γη και όμως στον ήλιο δεν είναι μόνη».<ref name=":0" /> Οι Λουθηρανοί και οι Μεταρρυθμισμένοι Χριστιανοί διαφέρουν από τους Μεθοδιστές ως προς την κατανόηση αυτού του δόγματος.<ref name="Bucher2014">{{cite web|url=http://www.orlutheran.com/html/methodism.html|title=Methodism|last=Bucher|first=Richard P.|year=2014|publisher=Lutheran Church Missouri Synod|location=Lexington|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140725061927/http://www.orlutheran.com/html/methodism.html|archive-date=25 July 2014|quote=Also, for Methodists full salvation involves not only justification by faith, but repentance and holy living as well. Whereas in Lutheran theology the central doctrine and focus of all our worship and life is justification by grace through faith, for Methodists the central focus has always been holy living and the striving for perfection. Wesley gave the analogy of a house. He said repentance is the porch. Faith is the door. But holy living is the house itself. Holy living is true religion. “Salvation is like a house. To get into the house you first have to get on the porch (repentance) and then you have to go through the door (faith). But the house itself--one’s relationship with God--is holiness, holy living” (Joyner, paraphrasing Wesley, 3).}}</ref>

====Παγκόσμια ιεροσύνη των πιστών====
Η καθολική ιεροσύνη των πιστών συνεπάγεται το δικαίωμα και το καθήκον των χριστιανών λαϊκών όχι μόνο να διαβάζουν την Αγία Γραφή στη [[μητρική γλώσσα]] τους, αλλά και να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση και σε όλες τις δημόσιες υποθέσεις της Εκκλησίας. Αντιτίθεται στο ιεραρχικό σύστημα που θέτει την ουσία και την εξουσία της Εκκλησίας σε μια αποκλειστική ιεροσύνη και που καθιστά τους χειροτονούμενους ιερείς απαραίτητους μεσολαβητές μεταξύ Θεού και λαού.<ref name="SchaffHerzog" /> Διακρίνεται από την έννοια της ιεροσύνης όλων των πιστών, που δεν παρείχε στα άτομα το δικαίωμα να ερμηνεύουν την Αγία Γραφή εκτός της χριστιανικής κοινότητας γενικότερα, επειδή η καθολική ιεροσύνη άνοιξε την πόρτα σε μια τέτοια δυνατότητα.<ref>{{Cite book|title=American Unitarianism and the Protestant Dilemma: The Conundrum of Biblical Authority|url=https://archive.org/details/americanunitaria0000will|last=Willsky-Ciollo|first=Lydia|publisher=Lexington Books|year=2015|isbn=9780739188927|location=Lanham, MD|pages=[https://archive.org/details/americanunitaria0000will/page/9 9]–10}}</ref> Υπάρχουν μελετητές που αναφέρουν ότι αυτό το δόγμα τείνει να εντάσσει όλες τις διακρίσεις στην εκκλησία σε μια ενιαία πνευματική οντότητα.<ref>{{Cite book|title=Spiritual Theology: A Systematic Study of the Christian Life|url=https://archive.org/details/spiritualtheolog0000chan|last=Chan|first=Simon|publisher=IVP Academic|year=1998|isbn=9780830815425|location=Downers Grove, IL|page=[https://archive.org/details/spiritualtheolog0000chan/page/105 105]}}</ref> Ο Καλβίνος αναφέρθηκε στην παγκόσμια ιεροσύνη ως έκφραση της σχέσης μεταξύ του πιστού και του Θεού του, συμπεριλαμβανομένης της ελευθερίας ενός χριστιανού να έρθει στον Θεό μέσω του Χριστού χωρίς ανθρώπινη διαμεσολάβηση.<ref name=":1">{{Cite book|title=The Church in the Theology of the Reformers|last=Avis|first=Paul|publisher=Wipf and Stock Publishers|year=2002|isbn=1592441009|location=Eugene, OR|page=95}}</ref> Υποστήριξε επίσης ότι αυτή η αρχή αναγνωρίζει τον Χριστό ως προφήτη, ιερέα και βασιλιά και ότι η ιεροσύνη του μοιράζεται με τον λαό του.<ref name=":1"/>

===Αγία Τριάδα===
{{See also|Αγία Τριάδα|Αντιτριαδικοί}}
[[Αρχείο:Shield-Trinity-Scutum-Fidei-English.svg|thumb|Η [[Αγία Τριάδα]] είναι η πίστη ότι ο Θεός είναι ένας Θεός σε τρία πρόσωπα: τον Πατέρα, τον Υιό ([[Ιησούς Χριστός]]) και το Άγιο Πνεύμα]]
Οι Προτεστάντες που δέχονται το [[Σύμβολο της Πίστεως]] πιστεύουν σε τρία [[Υπόσταση|πρόσωπα]] (τον Θεό Πατέρα, τον Θεό Υιό και τον Θεό Άγιο Πνεύμα) ως ένα Θεό.

Κινήματα που αναδύθηκαν την εποχή της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης, αλλά δεν ανήκουν στον Προτεσταντισμό, π.χ. ο [[Ουνιταριανισμός]] απορρίπτουν την Αγία Τριάδα. Αυτό συχνά αποτελεί λόγο για τον αποκλεισμό του Ουνιταριανικού Οικουμενισμού, του [[Μονοθεϊστικός Πεντηκοστιανισμός|Μονοθεϊστικού Πεντηκοστιανισμού]] και άλλων κινημάτων από τον Προτεσταντισμό από διάφορους σχολιαστές. Ο Ουνιταριανισμός εξακολουθεί να έχει παρουσία κυρίως στην Τρανσυλβανία, την Αγγλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες, καθώς και αλλού.

===Πέντε solae===
Τα Πέντε ''solae'' είναι πέντε [[Λατινική γλώσσα|λατινικές]] φράσεις (ή συνθήματα) που εμφανίστηκαν κατά την Προτεσταντική Μεταρρύθμιση και συνοψίζουν τις βασικές διαφορές των μεταρρυθμιστών στις θεολογικές πεποιθήσεις σε αντίθεση με τη διδασκαλία της Καθολικής Εκκλησίας της εποχής. Η λατινική λέξη ''sola'' σημαίνει «μόνος», «μόνο» ή «μονός».

Η χρήση των φράσεων ως περιλήψεων διδασκαλίας προέκυψε με την πάροδο του χρόνου κατά τη Μεταρρύθμιση, με βάση την κυρίαρχη λουθηρανική και μεταρρυθμιστική αρχή της ''[[sola scriptura]]'' (μόνο από τη γραφή).<ref name="WELS2014"/> Αυτή η ιδέα περιέχει τα τέσσερα κύρια δόγματα για την Αγία Γραφή : ότι η διδασκαλία της είναι απαραίτητη για τη σωτηρία (αναγκαιότητα), ότι όλο το δόγμα που είναι απαραίτητο για τη σωτηρία προέρχεται μόνο από την Αγία Γραφή (επάρκεια), ότι όλα όσα διδάσκονται στην Αγία Γραφή είναι σωστά (αλάθητο) και ότι με το Άγιο Πνεύμα να υπερνικά την αμαρτία οι πιστοί μπορούν να διαβάσουν και να κατανοήσουν την αλήθεια από την ίδια την Αγία Γραφή, αν και η κατανόησή της είναι δύσκολη, επομένως τα μέσα που χρησιμοποιούνται για να οδηγήσουν μεμονωμένους πιστούς στην αληθινή διδασκαλία είναι συχνά η αμοιβαία συζήτηση εντός της εκκλησίας (σαφήνεια).

Η αναγκαιότητα και το αλάθητο ήταν καθιερωμένες ιδέες, που συγκέντρωσαν ελάχιστη κριτική, αν και αργότερα έγιναν αντικείμενο συζητήσεων από έξω κατά την [[Διαφωτισμός|Εποχή του Διαφωτισμού]]. Ωστόσο η πιο αμφιλεγόμενη ιδέα εκείνη την εποχή ήταν η ιδέα ότι ο καθένας μπορούσε απλώς να πάρει την Αγία Γραφή και να μάθει αρκετά για να κερδίσει τη σωτηρία. Αν και οι μεταρρυθμιστές ασχολούνταν με την εκκλησιολογία (το δόγμα για το πώς λειτουργεί η εκκλησία ως σώμα), είχαν διαφορετική κατανόηση της διαδικασίας με την οποία οι αλήθειες της γραφής εφαρμόζονταν στη ζωή των πιστών, σε σύγκριση με την ιδέα των Καθολικών ότι ορισμένοι άνθρωποι εντός της εκκλησίας, ή ιδέες που ήταν αρκετά παλιές, είχαν ιδιαίτερη σημασία για την κατανόηση του κειμένου.

Η δεύτερη βασική αρχή, ''sola fide'' (μόνο με πίστη), είναι ότι η πίστη στον Χριστό αρκεί από μόνη της για την αιώνια σωτηρία και δικαίωση. Αν και υποστηρίζεται από τη γραφή, και ως εκ τούτου λογική συνέπεια του ''sola scriptura'', αυτή είναι η κατευθυντήρια αρχή του έργου του Λούθηρου και των μεταγενέστερων μεταρρυθμιστών. Επειδή το ''sola scriptura'' έθεσε την Αγία Γραφή ως τη μόνη πηγή διδασκαλίας, το ''sola fide'' αποτελεί επιτομή της κύριας ώθησης της διδασκαλίας στην οποία ήθελαν να επιστρέψουν οι μεταρρυθμιστές, δηλαδή την άμεση, στενή, προσωπική σχέση μεταξύ του Χριστού και του πιστού, εξ ου και ο ισχυρισμός των μεταρρυθμιστών ότι το έργο τους ήταν χριστοκεντρικό.

Τα άλλα ''solae'', ως δηλώσεις, προέκυψαν αργότερα, αλλά η σκέψη που αντιπροσωπεύουν ήταν επίσης μέρος της πρώιμης Μεταρρύθμισης.

* ''Solus Christus'': ''μόνο ο Χριστός''
: Οι Προτεστάντες χαρακτηρίζουν το δόγμα σχετικά με τον Πάπα ως την αντιπροσωπευτική κεφαλή της Εκκλησίας του Χριστού στη γη, την έννοια των ενάρετων έργων του Χριστού και την καθολική ιδέα ενός θησαυροφυλακίου αρετών του Χριστού και των αγίων του, ως άρνηση ότι ο Χριστός είναι ο μόνος μεσολαβητής μεταξύ Θεού και ανθρώπου. Οι Καθολικοί, από την άλλη πλευρά, διατήρησαν την παραδοσιακή αντίληψη του Ιουδαϊσμού για αυτά τα ζητήματα και έκαναν έκκληση στην καθολική συναίνεση της χριστιανικής παράδοσης.<ref>{{Bibleref2|Matt.|16:18}}, {{Bibleref2|1Cor.|3:11||1 Cor. 3:11}}, {{Bibleref2|Eph.|2:20}}, {{Bibleref2|1Pet.|2:5–6||1 Pet. 2:5–6}}, {{Bibleref2|Rev.|21:14}}</ref>
* ''Sola Gratia'': ''μόνο η Χάρη''
: Οι Προτεστάντες αντιλαμβάνονταν ότι η Καθολική σωτηρία εξαρτάται από τη χάρη του Θεού και την αξία των δικών τους έργων. Οι μεταρρυθμιστές υποστήριξαν ότι η σωτηρία είναι ένα δώρο του Θεού (δηλαδή, η πράξη της δωρεάν χάρης του Θεού), που διανέμεται από το Άγιο Πνεύμα χάρη στο λυτρωτικό έργο του Ιησού Χριστού και μόνο. Κατά συνέπεια υποστήριξαν ότι ένας αμαρτωλός δεν γίνεται αποδεκτός από τον Θεό λόγω της αλλαγής που επήλθε στον πιστό με τη χάρη του Θεού, και ότι ο πιστός γίνεται αποδεκτός χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η αξία των έργων του, γιατί κανείς δεν αξίζει τη σωτηρία.[Ματθ. 7:21]
* ''Soli Deo Gloria'': ''Δόξα μόνο στον Θεό''
: Όλη η δόξα οφείλεται μόνο στον Θεό, αφού η σωτηρία επιτυγχάνεται αποκλειστικά μέσω της θέλησής του και της δράσης του—όχι μόνο το δώρο της πανεπαρκούς εξιλέωσης του Ιησού στον σταυρό αλλά και το δώρο της πίστης σε αυτή την εξιλέωση, που δημιουργήθηκε στην καρδιά του πιστού από το Άγιο Πνεύμα. Οι μεταρρυθμιστές πίστευαν ότι τα ανθρώπινα όντα -ακόμη και οι άγιοι που έχουν αγιοποιηθεί από την Καθολική Εκκλησία, τους πάπες και την εκκλησιαστική ιεραρχία- δεν είναι άξιοι της δόξας.

===Η παρουσία του Χριστού στη Θεία Ευχαριστία===
[[Αρχείο:Abendmahl-1547-LC.jpg|thumb|[[Λουθηρανισμός|Λουθηρανική]] απεικόνιση του [[Μυστικός δείπνος|Μυστικού Δείπνου]] από τον [[Λούκας Κράναχ ο Πρεσβύτερος|Λούκας Κράναχ τον Πρεσβύτερο]], 1547.]]
Το προτεσταντικό κίνημα άρχισε να αποκλίνει σε διάφορους διακριτούς κλάδους στα μέσα ως τα τέλη του 16ου αιώνα. Ένα από τα κεντρικά σημεία της απόκλισης ήταν η διαμάχη για τη [[Θεία Ευχαριστία]]. Οι πρώτοι προτεστάντες απέρριψαν το Καθολικό δόγμα της [[Μετουσίωσις|μετουσίωσης]], που διδάσκει ότι το ψωμί και το κρασί που χρησιμοποιούνται στη σχετική ιεροτελεστία της Θείας Λειτουργίας χάνουν τη φυσική τους υπόσταση και μεταμορφώνονται σε σώμα, αίμα, ψυχή και θεότητα του Χριστού. Διαφωνούσαν μεταξύ τους σχετικά με την παρουσία του Χριστού και του σώματος και του αίματός του στη Θεία Κοινωνία.

* Οι Λουθηρανοί υποστηρίζουν ότι κατά τη [[Θεία Ευχαριστία]] τα καθαγιασμένα στοιχεία του ψωμιού και του κρασιού είναι το αληθινό σώμα και αίμα του Χριστού «μέσα, με και κάτω από τη μορφή» του ψωμιού και του κρασιού για όλους όσους το τρώνε και το πίνουν, [1Κορ 10:16] ] [11:20,27]<ref>Engelder, T.E.W., [https://archive.org/details/MN41551ucmf_1 ''Popular Symbolics'']. St. Louis: Concordia Publishing House, 1934. p. 95, Part XXIV. "The Lord's Supper", paragraph 131.</ref> ένα δόγμα που οι ''Λουθηρανικές Ομολογίες'' αποκαλούν Μυστηριακή ένωση.<ref>{{cite web |url=http://www.bookofconcord.com/fc-sd/supper.html |title=The Solid Declaration of the Formula of Concord, Article 8, The Holy Supper |publisher=Bookofconcord.com |access-date=19 November 2010 |archive-date=21 November 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081121030003/http://bookofconcord.com/fc-sd/supper.html |url-status=dead }}</ref> Ο Θεός προσφέρει ένθερμα σε όλους όσοι συμμετέχουν στο μυστήριο, [Λκ 22:19–20]<ref>{{cite book|last=Graebner |first=Augustus Lawrence |url=http://www.ctsfw.edu/etext/graebneral/soteriology.txt |title=Outlines of Doctrinal Theology |page=162 |location=Saint Louis, MO |publisher=Concordia Publishing House |year=1910 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090415004724/http://www.ctsfw.edu/etext/graebneral/soteriology.txt |archive-date=15 April 2009}}</ref> άφεση αμαρτιών, [Ματθ. 26:28]<ref>{{cite book|last=Graebner |first=Augustus Lawrence |url=http://www.ctsfw.edu/etext/graebneral/soteriology.txt |title=Outlines of Doctrinal Theology |page=163 |location=Saint Louis, MO |publisher=Concordia Publishing House |year=1910 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110528150447/http://www.ctsfw.edu/etext/graebneral/soteriology.txt |archive-date=28 May 2011}}</ref> και αιώνια σωτηρία.<ref>{{cite book|last=Graebner |first=Augustus Lawrence |url=http://www.ctsfw.edu/etext/graebneral/soteriology.txt |title=Outlines of Doctrinal Theology |page=163 |location=St. Louis, MO |publisher=Concordia Publishing House |year=1910 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090415004724/http://www.ctsfw.edu/etext/graebneral/soteriology.txt |archive-date=15 April 2009}}</ref>
* Οι [[Μεταρρυθμισμένες εκκλησίες]] τονίζουν την πραγματική πνευματική παρουσία, ή μυστηριακή παρουσία, του Χριστού, λέγοντας ότι το μυστήριο είναι μια καθαγιαστική χάρη μέσω της οποίας ο εκλεκτός πιστός δεν μετέχει του Χριστού, αλλά απλώς του ψωμιού και του κρασιού παρά των στοιχείων. Οι [[Καλβινισμός|Καλβινιστές]] αρνούνται τον ισχυρισμό των Λουθηρανών ότι όλοι οι κοινωνοί, πιστοί και άπιστοι, λαμβάνουν από το στόμα το σώμα και το αίμα του Χριστού στα στοιχεία του μυστηρίου, αλλά αντίθετα δέχονται ότι ο Χριστός είναι ενωμένος με τον πιστό μέσω της πίστης - προς την οποία το δείπνο είναι μια εξωτερική και ορατή βοήθεια. Ο [[Ιωάννης Καλβίνος|Καλβίνος]] τονίζει επίσης την πραγματική παρουσία του Χριστού μέσω του Άγιο Πνεύματος κατά τη Θεία Ευχαριστία. Αυτό αναφέρεται συχνά ως ''δυναμική παρουσία''.
* Οι Αγγλικανοί και οι Μεθοδιστές αρνούνται να ορίσουν την Παρουσία, προτιμώντας να την αφήσουν μυστήριο.<ref name="Neal2014">{{cite book|last=Neal|first=Gregory S.|title=Sacramental Theology and the Christian Life|year= 2014|publisher=WestBow Press|isbn=9781490860077|page=111|quote=For Anglicans and Methodists the reality of the presence of Jesus as received through the sacramental elements is not in question. Real presence is simply accepted as being true, its mysterious nature being affirmed and even lauded in official statements like ''This Holy Mystery: A United Methodist Understanding of Holy Communion.}}</ref> Τα Βιβλία Προσευχής περιγράφουν το ψωμί και το κρασί ως εξωτερικό και ορατό σημάδι μιας εσωτερικής και πνευματικής χάρης που είναι το Σώμα και το Αίμα του Χριστού. Ωστόσο τα λόγια των λειτουργιών τους υποδηλώνουν ότι μπορεί κανείς να κρατήσει την πίστη στην Πραγματική Παρουσία και στο Πνευματικό και Μυστιριακό Παρόν ταυτόχρονα. Για παράδειγμα, «... και μας τάισες με την πνευματική τροφή στο Μυστήριο του σώματος και του Αίματός του». «...την πνευματική τροφή του πιο πολύτιμου Σώματος και Αίματος του Υιού σου Σωτήρα μας Ιησού Χριστού, και για τη διαβεβαίωσή μας σε αυτά τα ιερά μυστήρια...» American Book of Common Prayer, 1977, σελ. 365–366.
* Οι Αναβαπτιστές δέχονται μια δημοφιλή απλοποίηση της θεολογίας του [[Ούλριχ Ζβίγγλιος|Ζβίγγλιου]], χωρίς να ασχολούνται με τις θεολογικές περιπλοκές όπως υπονοούνται παραπάνω, θεωρώντας τη Θεία Ευχαριστία απλώς ως σύμβολο της κοινής πίστης των συμμετεχόντων, ως ανάμνηση των γεγονότων της σταύρωσης και ως υπενθύμιση της συνύπαρξής τους ως το σώμα του Χριστού (άποψη που αναφέρεται ως μνημόσυνο).<ref name="Balmer2002">{{cite book|last1=Balmer|first1=Randall Herbert|last2=Winner|first2=Lauren F.|title=Protestantism in America|url=https://archive.org/details/protestantismame00balm_593|url-access=registration|year=2002|publisher=[[Columbia University Press]]|location=[[New York City|New York]]|isbn=9780231111300|page=[https://archive.org/details/protestantismame00balm_593/page/n42 26]}}</ref>

==Iστορία==
===Προμεταρρύθμιση===
{{See also|Τζιρόλαμο Σαβοναρόλα}}
[[Αρχείο:Muttich, Kamil Vladislav - Mistr Jan Hus na hranici v Kostnici 1415.jpg|thumb|left|Eκτέλεση του [[Γιαν Χους]] το 1415]]
Ένα από τα πρώτα πρόσωπα που εγκωμιάσθηκε ως πρόδρομος προτεστάντης είναι ο Ιοβινιανός, που έζησε τον τέταρτο αιώνα μ.Χ. Επιτέθηκε στον μοναχισμό και στον ασκητισμό και πίστευε ότι ένας σωσμένος πιστός δεν μπορεί ποτέ να νικηθεί από τον Σατανά.<ref>{{cite web|title=Philip Schaff: History of the Christian Church, Volume III: Nicene and Post-Nicene Christianity. A.D. 311-600 - Christian Classics Ethereal Library|url=https://www.ccel.org/ccel/schaff/hcc3.iii.vii.xix.html|access-date=2021-12-21|website=www.ccel.org|archive-date=21 December 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20211221094001/https://www.ccel.org/ccel/schaff/hcc3.iii.vii.xix.html|url-status=live}}</ref>

Τον 9ο αιώνα ο θεολόγος Γκότσαλκ του Oρμπαϊς καταδικάστηκε ως αιρετικός από την Καθολική Εκκλησία. Ο Γκότσαλκ πίστευε ότι η σωτηρία του Ιησού ήταν περιορισμένη και ότι η λύτρωσή του ήταν μόνο για τους εκλεκτούς.<ref>{{cite web|title=Gottschalk Of Orbais {{!}} Roman Catholic theologian {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/biography/Gottschalk-of-Orbais|access-date=2021-12-13|website=www.britannica.com|language=en|archive-date=21 November 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20211121161752/https://www.britannica.com/biography/Gottschalk-of-Orbais|url-status=live}}</ref> Η θεολογία του προανήγγειλε την προτεσταντική μεταρρύθμιση.<ref>{{cite web|last=caryslmbrown|date=2017-07-18|title=Reformation parallels: the case of Gottschalk of Orbais|url=https://doinghistoryinpublic.org/2017/07/18/reformation-parallels-the-case-of-gottschalk-of-orbais/|access-date=2021-10-27|website=Doing History in Public|language=en|archive-date=28 October 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20211028215011/https://doinghistoryinpublic.org/2017/07/18/reformation-parallels-the-case-of-gottschalk-of-orbais/|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Lockridge|first=Kenneth R.|title=Gottschalk "Fulgentius" of Orbais|url=https://www.academia.edu/11213309|journal=|access-date=13 December 2021|archive-date=14 November 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20211114133600/https://www.academia.edu/11213309|url-status=live}}</ref> Ο [[Ρατράμνους]] υπερασπίστηκε επίσης τη θεολογία του Γκότσαλκ και απέρριπτε την πραγματική παρουσία του Χριστού στη Θεία Ευχαριστία. Τα γραπτά του επηρέασαν επίσης τη μεταγενέστερη προτεσταντική μεταρρύθμιση.<ref>{{cite web|title=Ratramnus {{!}} Benedictine theologian {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/biography/Ratramnus|access-date=2021-12-14|website=www.britannica.com|language=en|archive-date=21 November 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20211121090330/https://www.britannica.com/biography/Ratramnus|url-status=live}}</ref> Ο Κλαύδιος του [[Τορίνο]] τον 9ο αιώνα είχε επίσης προτεσταντικές ιδέες, όπως η ''πίστη μόνο'' και η απόρριψη της υπεροχής του Πέτρου.<ref>{{Cite book|last=Milner|first=Joseph|title=The History of the Church of Christ Volume 3|quote=A comment on the epistle to the Galatians, is his only work which was committed to the press. In it he every where asserts the equality of all the apostles with St. Peter. And, indeed, he always owns Jesus Christ to be the only proper head of the church. He is severe against the doctrine of human merits, and of the exaltation of traditions to a height of credibility equal to that of the divine word. He maintains that we are to be saved by faith alone; holds the fallibility of the church, exposes the futility of praying for the dead, and the sinfulness of the idolatrous practices then supported by the Roman see. Such are the sentiments found in his commentary on the epistle to the Galatians.}}</ref>

Στα τέλη της δεκαετίας του 1130 ο Αρνόλδος της [[Μπρέσια]], Ιταλός μέλος θρησκευτικού τάγματος, έγινε ένας από τους πρώτους θεολόγους που προσπάθησαν να μεταρρυθμίσουν τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Μετά τον θάνατό του οι διδασκαλίες του για την αποστολική πενία κέρδισαν το ενδιαφέρον των Αρνολδιστών και αργότερα ευρύτερα των [[Βαλδένσιοι|Βαλδένσιων]] και των Πνευματικών Φραγκισκανών, αν και καμία γραπτή λέξη του δεν έχει διασωθεί από την επίσημη καταδίκη. Στις αρχές της δεκαετίας του 1170 ο Πέτερ Βάλντο ίδρυσε τους [[Βαλδένσιοι|Βαλδένσιους]]. Υποστήριξε μια ερμηνεία του Ευαγγελίου που οδήγησε σε συγκρούσεις με την Καθολική Εκκλησία. Το 1215 οι Βαλδένσιοι κηρύχθηκαν αιρετικοί και υπέστησαν διώξεις. Παρόλα αυτά το κίνημα συνεχίζει να υπάρχει μέχρι σήμερα στην Ιταλία, ως μέρος της ευρύτερης μεταρρυθμιστικής παράδοσης.

Τη δεκαετία του 1370 ο θεολόγος και ιερέας της [[Οξφόρδη]]ς Τζον Ουίκλιφ —που αργότερα ονομάστηκε «Πρωινός Αστέρας της Μεταρρύθμισης»— ξεκίνησε τη δράση του ως Άγγλος μεταρρυθμιστής. Απέρριψε την παπική εξουσία επί της κοσμικής, μετέφρασε την [[Αγία Γραφή]] στη δημοτική [[αγγλική γλώσσα]] και κήρυξε αντικληρικές μεταρρυθμίσεις με επίκεντρο αυτή. Η απόρριψή του μιας πραγματικής θεϊκής παρουσίας στα στοιχεία της Θείας Ευχαριστίας προεικόνιζε τις παρόμοιες ιδέες του [[Ούλριχ Ζβίγγλιος|Ζβίγγλιου]] του 16ο αιώνα. Οι θαυμαστές του Ουίκλιφέγιναν γνωστοί ως «Λολαρδιστές».<ref>{{Cite book |author=MacCulloch, Diarmaid |url=http://worldcat.org/oclc/1303898228 |title=A history of Christianity : the first three thousand years |oclc=1303898228 |access-date=29 June 2022 |archive-date=31 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220831153624/http://worldcat.org/title/1303898228 |url-status=live }}</ref>

Ξεκινώντας από την πρώτη δεκαετία του 15ου αιώνα ο [[Γιαν Χους]] —ρωμαιοκαθολικός ιερέας, Τσέχος μεταρρυθμιστής και καθηγητής— επηρεασμένος από τα γραπτά του Τζον Ουίκλιφ, ίδρυσε το κίνημα των [[Χουσίτες|Χουσιτών]]. Υποστήριξε σθεναρά το μεταρρυθμιστικό του [[Βοημία|βοημικό]] θρησκευτικό δόγμα. Αφορίστηκε και κάηκε στην πυρά στην [[Κωνσταντία]], στο ομώνυμο Επισκοπικό Πριγκιπάτο, το 1415 από κοσμικές αρχές για αμετανόητη και επίμονη αίρεση. Μετά την εκτέλεσή του, ξέσπασε εξέγερση και οι Χουσίτες νίκησαν πέντε συνεχείς σταυροφορίες που κήρυξε εναντίον τους ο Πάπας.
[[Αρχείο:Girolamo-Savonarola----w.jpg|thumb|upright=1.1|[[Τζιρόλαμο Σαβοναρόλα]].]]
Αργότερα θεολογικές διαμάχες προκάλεσαν διάσπαση στο κίνημα των Χουσιτών. Οι Ουτρακουιστές υποστήριξαν ότι τόσο το ψωμί όσο και το κρασί πρέπει να δίνονται στους πιστούς κατά τη Θεία Ευχαριστία. Μια άλλη σημαντική φατρία ήταν οι Ταβορίτες, που αντιτάχθηκαν στους Ουτρακουιστές στη Μάχη του Λιπάνι κατά τους [[Πόλεμοι των Χουσιτών|Χουσιτικούς Πολέμους]]. Υπήρχαν δύο ξεχωριστά κόμματα μεταξύ των Χουσιτών: τα μετριοπαθή και τα ριζοσπαστικά κινήματα. Άλλοι μικρότεροι τοπικοί κλάδοι των Χουσιτών στη Βοημία περιλάμβαναν τους [[Αδαμίτες]], τους Ορεβίτες, τους Ορφανούς και τους Πραγινούς.
[[Αρχείο:Portret van Johan Wessel Gansfort, RP-P-1906-1520.jpg|left|thumb|upright=1.1|Βέσελ Γκάνσφορτ.]]
Οι Χουσιτικοί Πόλεμοι ολοκληρώθηκαν με τη νίκη του [[Αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας|Αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας]] [[Σιγισμούνδος της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας|Σιγισμούνδου]], των Καθολικών συμμάχων του και των μετριοπαθών Χουσιτών και την ήττα των ριζοσπαστών Χουσιτών. Εντάσεις προέκυψαν καθώς ο [[Τριακονταετής Πόλεμος]] έφτασε στη Βοημία το 1620. Τόσο ο μετριοπαθής όσο και ο ριζοσπαστικός Χουσιτισμός διώκονταν ολοένα και περισσότερο από τους Καθολικούς και τους στρατούς της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Τον 14ο αιώνα μια γερμανική μυστικιστική ομάδα ονόματι ''Gottesfreunde'' επέκρινε τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και τη διαφθορά της. Πολλοί από τους αρχηγούς τους εκτελέστηκαν επειδή επιτέθηκαν στην Καθολική εκκλησία και πίστευαν ότι η κρίση του Θεού θα ερχόταν σύντομα επί της εκκλησίας. Οι ''Gottesfreunde'' ήταν ένα δημοκρατικό λαϊκό κίνημα και πρόδρομος της Μεταρρύθμισης και έδιναν μεγάλο βάρος στην αγιότητα και την ευσέβεια.,<ref>{{cite web|title=Friends of God {{!}} religious group {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/event/Friends-of-God|access-date=2021-12-13|website=www.britannica.com|language=en|archive-date=25 November 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20211125125434/https://www.britannica.com/event/Friends-of-God|url-status=live}}</ref>

Ξεκινώντας το 1475 ο Ιταλός [[Τάγμα των Δομινικανών|Δομινικανός μοναχός]] [[Τζιρόλαμο Σαβοναρόλα]] έκανε έκκληση για μια χριστιανική ανανέωση. Αργότερα ο ίδιος ο Μαρτίνος Λούθηρος διάβασε μερικά από τα γραπτά του μοναχού και τον εγκωμίασε ως μάρτυρα και πρόδρομο του οποίου οι ιδέες για την πίστη και τη χάρη προέβλεπαν το δόγμα του ίδιου του Λούθηρου για τη δικαίωση μόνο με την πίστη.<ref name=":02">{{cite web|title=Philip Schaff: History of the Christian Church, Volume VI: The Middle Ages. A.D. 1294-1517 - Christian Classics Ethereal Library|url=https://ccel.org/ccel/schaff/hcc6/hcc6.iii.x.v.html|access-date=2021-11-17|website=ccel.org|archive-date=17 November 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20211117065912/https://ccel.org/ccel/schaff/hcc6/hcc6.iii.x.v.html|url-status=live}}</ref>

Μερικοί από τους οπαδούς του Χους ίδρυσαν την ''Unitas Fratrum'' - «Ενότητα των Αδελφών» - που ανανεώθηκε υπό την ηγεσία του κόμη Νικόλαου φον Τσίντσεντορφ στο Χέρνχουτ της Σαξονίας το 1722 μετά τη σχεδόν ολοκληρωτική καταστροφή της στον [[Τριακονταετής Πόλεμος|Τριακονταετή Πόλεμο]] και την [[Αντιμεταρρύθμιση]]. Σήμερα συνήθως αναφέρεται στα αγγλικά ως Εκκλησία της Μοραβίας και στα γερμανικά ως ''Herrnhuter Brüdergemeine''.

Τον 15ο αιώνα τρεις Γερμανοί θεολόγοι ήταν πρόδρομοι της μεταρρύθμισης: ο Βέσελ Γκάνσφορτ, ο Γιόχαν Ρούχατ φον Βέσελ και ο Γιοχάνες φον Γκοχ. Είχαν ιδέες όπως ο [[απόλυτος προορισμός]], το [[sola scriptura]] και η αόρατη εκκλησία και αρνήθηκαν τη ρωμαιοκαθολική άποψη για τη δικαίωση και την εξουσία του Πάπα, ενώ αμφισβήτησαν επίσης τον [[Χριστιανικός μοναχισμός|μοναχισμό]].<ref>{{cite web|title=Philip Schaff: History of the Christian Church, Volume VI: The Middle Ages. A.D. 1294-1517 - Christian Classics Ethereal Library|url=https://ccel.org/ccel/schaff/hcc6/hcc6.iii.x.iv.html|access-date=2021-11-14|website=ccel.org|archive-date=14 November 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20211114121627/https://ccel.org/ccel/schaff/hcc6/hcc6.iii.x.iv.html|url-status=live}}</ref>

Ο Βέσελ Γκάνσφορτ αρνήθηκε επίσης τη [[Μετουσίωσις|μετουσίωση]] και δεχόταν τη λουθηρανική άποψη για τη δικαίωση μόνο με την πίστη.<ref>{{Cite journal|date=2016|title=The forms of communication employed by the Protestant Reformers and especially Luther and Calvin|url=http://www.pharosjot.com/uploads/7/1/6/3/7163688/article_25_vol_98_2017.pdf|journal=Pharos Journal of Theology|volume=98|quote=John of Wessel was one member in the group who attacked indulgences (Reddy 2004:115). The doctrine of justification by faith alone was the teaching of John of Wessel (Kuiper 1982:151). He rejected the doctrine of transubstantiation where it is believed when the priest pronounces the sacraments then the wine and bread in turned into the real body and blood of Christ|access-date=14 December 2021|archive-date=5 January 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220105230957/http://www.pharosjot.com/uploads/7/1/6/3/7163688/article_25_vol_98_2017.pdf|url-status=live}}</ref>

===Κυρίως Μεταρρύθμιση===
{{Main|Μεταρρύθμιση}}
[[Αρχείο:HolyRomanEmpire 1618.png|thumb|upright=1.15|Διάδοση του Προτεσταντισμού και του Καθολικισμού στην Κεντρική Ευρώπη τις παραμονές του [[Τριακονταετής Πόλεμος|Τριακονταετούς Πολέμου]] (1618)]]
{{multiple image
|align=left
|direction=vertical
|width=200
|image1=1491 Henry VIII.jpg
|caption1=Ο [[Ερρίκος Η΄ της Αγγλίας]], γνωστός για τον ρόλο του στον [[Αγγλική Μεταρρύθμιση|διαχωρισμό]] της Εκκλησίας της Αγγλίας από την Καθολική Εκκλησία
|image2=JohnKnox.jpg
|caption2=Ο [[Τζον Νοξ]], που ηγήθηκε της Μεταρρύθμισης στη Σκωτία, ιδρύοντας τον [[Πρεσβυτεριανισμός|Πρεσβυτεριανισμό]].}}

Η [[Μεταρρύθμιση|Προτεσταντική Μεταρρύθμιση]] ξεκίνησε ως μια προσπάθεια μεταρρύθμισης της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας.

Στις 31 Οκτωβρίου 1517 (Παραμονή των Αγίων Πάντων) ο [[Μαρτίνος Λούθηρος]] φέρεται να κάρφωσε τις [[95 Θέσεις|Ενενήντα πέντε Θέσεις]] του (Διαμάχη για τη Δύναμη των Συγχωροχαρτιών) στην πόρτα της Εκκλησίας των Αγίων Πάντων στη [[Βιτεμβέργη]] της [[Γερμανία]]ς, περιγράφοντας λεπτομερώς δογματικές και πρακτικές καταχρήσεις της Καθολικής Εκκλησίας, ειδικά την πώληση [[Συγχωροχάρτι|συγχωροχαρτιών]]. Οι θέσεις αμφισβητούσαν και επέκριναν πολλές πτυχές της Εκκλησίας και του παπισμού, συμπεριλαμβανομένης της πρακτικής του [[Καθαρτήριο|καθαρτηρίου]], της ατομικής κρίσης και της εξουσίας του πάπα. Ο Λούθηρος θα γράψει αργότερα έργα κατά της καθολικής αφοσίωσης στην [[Παναγία]], της μεσιτείας των αγίων και της αφοσίωσης σε αυτούς, της υποχρεωτικής κληρικής αγαμίας, του μοναχισμού, της εξουσίας του πάπα, του εκκλησιαστικού νόμου, της μομφής και του αφορισμού, του ρόλου των κοσμικών αρχόντων σε θρησκευτικά ζητήματα, της σχέσης Χριστιανισμού και νόμου, των καλών πράξεων και των μυστηρίων.<ref name=Schofield122>Schofield ''Martin Luther'' p. 122</ref>

Η [[Μεταρρύθμιση]] ήταν ένας θρίαμβος του αλφαβητισμού και του [[Τυπογραφικό πιεστήριο|τυπογραφικού πιεστήριου]] που εφευρέθηκε από τον [[Γουτεμβέργιος|Ιωάννη Γουτεμβέργιο]].<ref name=Cameron>Cameron ''European Reformation''{{page needed|date=March 2015}}</ref> Η μετάφραση της Αγίας Γραφής στα γερμανικά από τον Λούθηρο ήταν μια αποφασιστική στιγμή για τη διάδοση του αλφαβητισμού και ενθάρρυνε επίσης την εκτύπωση και τη διανομή βιβλίων και φυλλαδίων. Από το 1517 και μετά θρησκευτικά φυλλάδια πλημμύρισαν μεγάλο μέρος της Ευρώπης.<ref name=Edwards>Edwards ''Printing, Propaganda, and Martin Luther''{{page needed|date=March 2015}}</ref>

Μετά τον αφορισμό του Λούθηρου και την καταδίκη της Μεταρρύθμισης από τον Πάπα, το έργο και τα γραπτά του Ιωάννη Καλβίνου άσκησαν επιρροή στην καθιέρωση μιας χαλαρής συναίνεσης μεταξύ διαφόρων ομάδων στην Ελβετία, τη Σκωτία, την Ουγγαρία, τη Γερμανία και αλλού. Μετά την εκδίωξη του Επισκόπου του το 1526 και τις ανεπιτυχείς προσπάθειες του μεταρρυθμιστή της [[Βέρνη]]ς Γκιγιόμ Φαρέλ, ο Καλβίνος κλήθηκε να χρησιμοποιήσει την οργανωτική ικανότητα που είχε συγκεντρώσει ως σπουδαστής της Νομικής για να πειθαρχήσει την πόλη της [[Γενεύη]]ς. Τα ''Διατάγματά'' του του 1541 περιλάμβαναν τη συνεργασία για τις εκκλησιαστικές υποθέσεις του Δημοτικού συμβουλίου με το εκκλησιαστικό, για να φέρει την ηθική σε όλους τους τομείς της ζωής. Μετά την ίδρυση της Ακαδημίας της Γενεύης το 1559, η πόλη έγινε η ανεπίσημη πρωτεύουσα του προτεσταντικού κινήματος, παρέχοντας καταφύγιο σε προτεστάντες εξόριστους από όλη την Ευρώπη και εκπαιδεύοντάς τους ως καλβινιστές ιεραπόστολους. Η πίστη συνέχισε να εξαπλώνεται μετά τον θάνατο του Καλβίνου το 1563.

Ο προτεσταντισμός εξαπλώθηκε επίσης από τα γερμανικά εδάφη στη Γαλλία, όπου οι Προτεστάντες πήραν το παρατσούκλι [[Ουγενότοι]] (ένας όρος κάπως ανεξήγητης προέλευσης). Ο Καλβίνος συνέχισε να ενδιαφέρεται για τις γαλλικές θρησκευτικές υποθέσεις από τη βάση του στη Γενεύη. Εκπαίδευε τακτικά ποιμένες για να ηγούνται των εκκλησιών στη Γαλλία. Παρά τις μεγάλες διώξεις η μεταρρυθμιστική παράδοση σημείωσε σταθερή πρόοδο σε μεγάλα τμήματα του έθνους, απευθύνοντας έκκληση στους ανθρώπους που ήταν αποξενωμένοι από την αυθάδεια και τον εφησυχασμό του καθολικού κατεστημένου. Ο γαλλικός προτεσταντισμός απέκτησε ευδιάκριτο πολιτικό χαρακτήρα, που έγινε ακόμη πιο εμφανής από τον προσηλυτισμό ευγενών κατά τη δεκαετία του 1550. Αυτό δημιούργησε τις προϋποθέσεις για μια σειρά από συγκρούσεις, γνωστές ως [[Θρησκευτικοί Πόλεμοι (Γαλλία)|Γαλλικοί Θρησκευτικοί Πόλεμοι]]. Οι εμφύλιοι πόλεμοι απέκτησαν ώθηση με τον ξαφνικό θάνατο του [[Ερρίκος Β΄ της Γαλλίας|Ερρίκου Β' της Γαλλίας]] το 1559. Η θηριωδία και η οργή έγιναν τα καθοριστικά χαρακτηριστικά της εποχής, που κορυφώθηκαν με τη [[Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου|Σφαγή της Νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου]] τον Αύγουστο του 1572, όταν η παράταξη των Ρωμαιοκαθολικών εξολόθρευσε 30.000 ως 100.000 Ουγενότους σε όλη τη Γαλλία. Οι πόλεμοι ολοκληρώθηκαν μόνο όταν ο [[Ερρίκος Δ΄ της Γαλλίας]] εξέδωσε το [[Έδικτο της Νάντης|Διάταγμα της Νάντης]], υποσχόμενος επίσημη ανοχή της προτεσταντικής μειονότητας, αλλά υπό εξαιρετικά περιορισμένους όρους. Ο καθολικισμός παρέμεινε η [[επίσημη θρησκεία|κρατική θρησκεία]] και οι περιουσίες των Γάλλων Προτεσταντών περιορίστηκαν σταδιακά τον επόμενο αιώνα, με αποκορύφωμα το [[Έδικτο του Φονταινεμπλώ|Διάταγμα του Φονταινεμπλώ]] του [[Λουδοβίκος ΙΔ΄ της Γαλλίας|Λουδοβίκου ΙΔ΄]], που ανακάλεσε το Διάταγμα της Νάντης και έκανε τον Καθολικισμό τη μοναδική νόμιμη θρησκεία για άλλη μια φορά. Απαντώντας στο Διάταγμα του Φονταινεμπλώ ο [[Φρειδερίκος Γουλιέλμος του Βρανδεμβούργου|Φρειδερίκος Γουλιέλμος Α', Εκλέκτορας του Βρανδεμβούργου]], διακήρυξε το Διάταγμα του [[Πότσδαμ]], δίνοντας ελεύθερη διέλευση στους Ουγενότες πρόσφυγες. Στα τέλη του 17ου αιώνα πολλοί Ουγενότοι κατέφυγαν στην Αγγλία, την Ολλανδία, την Πρωσία, την Ελβετία και τις αγγλικές και ολλανδικές υπερπόντιες αποικίες. Μια σημαντική κοινότητα στη Γαλλία παρέμεινε στην περιοχή Σεβέν.

Παράλληλα με τα γεγονότα στη Γερμανία ξεκίνησε ένα κίνημα στην Ελβετία υπό την ηγεσία του [[Ούλριχ Ζβίγγλιος|Ούλριχ Ζβίγγλιου]]. Ο Ζβίγγλιος ήταν λόγιος και ιεροκήρυκας, που το 1518 μετακόμισε στη [[Ζυρίχη]]. Αν και τα δύο κινήματα συμφώνησαν σε πολλά θεολογικά ζητήματα, κάποιες ανεπίλυτες διαφορές τα κράτησαν χωριστά. Μια μακροχρόνια δυσαρέσκεια μεταξύ των Γερμανικών Κρατών και της Ελβετικής Συνομοσπονδίας οδήγησε σε έντονες συζητήσεις σχετικά με το πόσο ο Ζβίγγλιος όφειλε τις ιδέες του στον Λουθηρανισμό. Ο Γερμανός Πρίγκιπας [[Φίλιππος Α΄ της Έσσης|Φίλιππος της Έσσης]] διείδε τη δυνατότητα να δημιουργήσει μια συμμαχία μεταξύ του Ζβίγγλιου και του Λούθηρου. Μια συνάντηση πραγματοποιήθηκε στο κάστρο του το 1529, σήμερα γνωστό ως Συνέδριο του [[Μάρμπουργκ]], που έχει γίνει διαβόητο για την αποτυχία του. Οι δύο άνδρες δεν μπόρεσαν να καταλήξουν σε καμία συμφωνία λόγω της διαμάχης τους για ένα βασικό δόγμα.

Το 1534 ο [[Ερρίκος Η΄ της Αγγλίας|Βασιλιάς Ερρίκος Η']] έβαλε τέλος σε κάθε παπική δικαιοδοσία στην Αγγλία, όταν ο Πάπας δεν ακύρωσε τον γάμο του με την [[Αικατερίνη της Αραγονίας]] (λόγω πολιτικών σκέψεων που αφορούσαν τον Άγιο Ρωμαίο Αυτοκράτορα)<ref>William P. Haugaard "The History of Anglicanism I" in ''The Study of Anglicanism'' Stephen Sykes and John Booty (eds) (SPCK 1987) pp. 6–7</ref> γεγονός που άνοιξε την πόρτα σε μεταρρυθμιστικές ιδέες. Οι μεταρρυθμιστές στην Εκκλησία της Αγγλίας εναλλάσσονταν μεταξύ συμπάθειας για την αρχαία καθολική παράδοση και περισσότερων μεταρρυθμιστικών αρχών, δημιουργώντας σταδιακά μια παράδοση που θεωρείται μέσος δρόμος (''via media'') μεταξύ της καθολικής και της προτεσταντικής παράδοσης. Η Αγγλική Μεταρρύθμιση ακολούθησε μια ιδιαίτερη πορεία. Ο διαφορετικός χαρακτήρας της [[Αγγλική Μεταρρύθμιση|Αγγλικής Μεταρρύθμισης]] προήλθε κυρίως από το γεγονός ότι οδηγήθηκε αρχικά από τις πολιτικές ανάγκες του Ερρίκου Η΄. Ο Βασιλιάς Ερρίκος αποφάσισε να αποσπάσει την Εκκλησία της Αγγλίας από την εξουσία της Ρώμης. Το 1534 η Πράξη της Υπεροχής αναγνώρισε τον Ερρίκο ως ''the only Supreme Head on earth of the Church of England'' (τη μόνη Ανώτατη Κεφαλή επί γης της Εκκλησίας της Αγγλίας). Μεταξύ 1535 και 1540, υπό τον [[Τόμας Κρόμγουελ]], τέθηκε σε εφαρμογή η πολιτική που είναι γνωστή ως Διάλυση των Μοναστηριών. Μετά από μια σύντομη καθολική παλινόρθωση επί της βασιλείας της [Μαρία Α΄ της Αγγλίας|[Μαρίας Α']] αναπτύχθηκε μια χαλαρή συναίνεση επί της βασιλείας της [[Ελισάβετ Α΄ της Αγγλίας|Ελισάβετ Α΄]]. Ο Ελισαβετιανός Θρησκευτικός Διακανονισμός διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό τον Αγγλικανισμό σε μια ξεχωριστή εκκλησιαστική παράδοση. Ο συμβιβασμός ήταν δύσκολος και δεκτικός ερμηνείας μεταξύ του ακραίου Καλβινισμού από τη μια και του Καθολικισμού από την άλλη. Ήταν σχετικά επιτυχημένος μέχρι την Πουριτανική Επανάσταση ή [[Αγγλικός εμφύλιος πόλεμος|Αγγλικό Εμφύλιο Πόλεμο]] τον 17ο αιώνα.

Η επιτυχία της [[Αντιμεταρρύθμιση]]ς στην ηπειρωτική Ευρώπη και η ανάπτυξη ενός [[Πουριτανισμός|Πουριτανικού κόμματος]] αφοσιωμένου στην περαιτέρω προτεσταντική μεταρρύθμιση πόλωσε την Ελισαβετιανή Εποχή. Το πρώιμο πουριτανικό κίνημα ήταν ένα κίνημα για μεταρρυθμίσεις στην Εκκλησία της Αγγλίας. Η επιθυμία ήταν η Εκκλησία της Αγγλίας να μοιάζει περισσότερο με τις προτεσταντικές εκκλησίες της Ευρώπης, ιδιαίτερα της Γενεύης. Το μεταγενέστερο πουριτανικό κίνημα, που συχνά αναφέρεται ως διαφωνούντες και αντικομφορμιστές, οδήγησε τελικά στον σχηματισμό διαφόρων μεταρρυθμιστικών δογμάτων.

Η Σκωτσέζικη Μεταρρύθμιση του 1560 διαμόρφωσε αποφασιστικά την Εκκλησία της Σκωτίας.<ref>Article 1, of the [[Articles Declaratory of the Constitution of the Church of Scotland]] 1921 states 'The Church of Scotland adheres to the Scottish Reformation'.</ref> Η Μεταρρύθμιση στη Σκωτία κορυφώθηκε εκκλησιαστικά με την ίδρυση μιας εκκλησίας σύμφωνα με τις μεταρρυθμιστικές γραμμές και πολιτικά με τον θρίαμβο της αγγλικής επιρροής έναντι της γαλλικής. Ο [[Τζον Νοξ]]] θεωρείται ο ηγέτης της Σκωτσέζικης Μεταρρύθμισης. Το Σκωτσέζικο Κοινοβούλιο της Μεταρρύθμισης του 1560 απέρριψε την εξουσία του πάπα με τον Νόμο περί Παπικής Δικαιοδοσίας του 1560, απαγόρευσε την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας και ενέκρινε μια Προτεσταντική Ομολογία Πίστεως. Αυτό κατέστη δυνατή με μια επανάσταση κατά της γαλλικής ηγεμονίας υπό το καθεστώς της αντιβασιλείας της [[Μαρία του Γκιζ|Μαρίας του Γκιζ]], που κυβερνούσε τη Σκωτία στο όνομα της απούσας [[Μαρία Α΄ της Σκωτίας|κόρης της]].

Μερικοί από τους σημαντικότερους ακτιβιστές της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης ήταν οι Ιάκωβος Αρμίνιος, Θεόδωρος Μπέζα, Μάρτιν Μπούτσερ, Αντρεας φον Κάρλσταντ, Χάινριχ Μπούλινγκερ, Μπαλτάζαρ Χουμπμάγερ, [[Τόμας Κράνμερ]], Γκιγιόμ Φαρέλ, [[Τόμας Μύντσερ]], Λαουρέντιους Πέτρι, Oλαους Πέτρι, [[Φίλιππος Μελάγχθων]], Μένο Σίμονς, Λουί ντε Μπερκέν, Πρίμορ Τρούμπαρ και Τζον Σμυθ.

Κατά τη διάρκεια αυτής της θρησκευτικής αναταραχής ο [[Πόλεμος των Χωρικών|Γερμανικός Πόλεμος των Χωρικών]] του 1524–25 σάρωσε τα πριγκιπάτα της [[Βαυαρία]]ς, της [[Θουριγγία]]ς και της [[Σουαβία]]ς. Μετά τον [[Ογδοηκονταετής Πόλεμος|Ογδοηκονταετή Πόλεμο]] στις [[Κάτω Χώρες (περιοχή)|Κάτω Χώρες]] και τους [[Θρησκευτικοί Πόλεμοι (Γαλλία)|Γαλλικούς Θρησκευτικούς Πολέμους]] η ομολογιακή διαίρεση των κρατών της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ξέσπασε τελικά στον [[Τριακονταετής Πόλεμος|Τριακονταετή Πόλεμο]] μεταξύ 1618 και 1648, που κατέστρεψε ένα μεγάλο μέρος της Γερμανίας, σκοτώνοντας μεταξύ 25% και 40% του πληθυσμού της.<ref>"[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/195896/history-of-Europe/58335/Demographics#ref=ref310375 History of Europe – Demographics] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130723052625/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/195896/history-of-Europe/58335/Demographics#ref=ref310375 |date=23 July 2013 }}". Encyclopædia Britannica.</ref> Οι βασικές αρχές της [[Συνθήκη της Βεστφαλίας|Συνθήκης της Βεστφαλίας]], που τερμάτισε τον Τριακονταετή Πόλεμο, ήταν:

* Όλα τα μέρη θα αναγνώριζαν τώρα την [[Ειρήνη του Άουγκσμπουργκ]] του 1555, με την οποία κάθε πρίγκιπας είχε το δικαίωμα να καθορίσει τη θρησκεία του κράτους του, με τις επιλογές να είναι ο Καθολικισμός, ο Λουθηρανισμός και τώρα ο Καλβινισμός. (η αρχή του ''cuius regio, eius religio'')
* Οι Χριστιανοί που ζούσαν σε πριγκιπάτα όπου το δόγμα τους ''δεν'' ήταν η καθιερωμένη εκκλησία είχαν εγγυημένο το δικαίωμα να ασκούν την πίστη τους δημόσια κατά τις καθορισμένες ώρες και κατ' ιδίαν κατά τη θέλησή τους.
* Η συνθήκη τερμάτισε επίσης ουσιαστικά την πανευρωπαϊκή πολιτική εξουσία του παπισμού. Ο [[Πάπας Ιννοκέντιος Ι΄]] κήρυξε τη συνθήκη «άκυρη, κενή άδικη, άδικη, καταδικαστέα, φαύλη, ανόητη, κενή νοήματος και αποτελέσματος για όλες τις εποχές» στο χρυσόβουλό του ''Zelo Domus Dei''. Οι Ευρωπαίοι ηγεμόνες, καθολικοί και προτεστάντες, αγνόησαν την ετυμηγορία του.<ref name=ODCCWestphalia>Cross, (ed.) "Westphalia, Peace of" ''Oxford Dictionary of the Christian Church''</ref>

{{multiple image
 | align = center
 | total_width = 700
 | direction = vertical

 | image1 = The Protestant Reformation.svg
 | caption1 = Κορύφωση της [[Μεταρρύθμιση]]ς και αρχή της [[Αντιμεταρρύθμιση]]ς (1545–1620)

 | image2 = The Counterreformation.svg
 | caption2 = Τέλος της Μεταρρύθμισης και της Αντιμεταρρύθμισης (1648)

 | footer = Θρησκευτική κατάσταση στην Ευρώπη, τέλη 16ου και αρχές έως μέσα 17ου αιώνα}}

===Μεταμεταρρύθμιση===
{{See also|Αναζωπύρωση της οδού Αζούσα}}

Οι Μεγάλες Αφυπνίσεις ήταν περίοδοι ταχείας και θεαματικής θρησκευτικής αναβίωσης στην αγγλοαμερικανική θρησκευτική ιστορία.

Η Πρώτη Μεγάλη Αφύπνιση ήταν ένα ευαγγελικό και αναζωογονητικό κίνημα που σάρωσε την Προτεσταντική Ευρώπη και τη Βρετανική Αμερική, ειδικά τις [[Δεκατρείς Αποικίες|Αμερικανικές αποικίες]] τις δεκαετίες του 1730 και του 1740, αφήνοντας μόνιμο αντίκτυπο στον αμερικανικό προτεσταντισμό. Προέκυψε από έντονα κηρύγματα που έδιναν στους ακροατές μια αίσθηση βαθιάς προσωπικής αποκάλυψης της ανάγκης τους για σωτηρία από τον Ιησού Χριστό. Μακριά από τις τελετουργίες, το τυπικό, το μυστηριακό και την ιεραρχία, έκανε τον Χριστιανισμό έντονα προσωπικό για τον μέσο άνθρωπο, καλλιεργώντας μια βαθιά αίσθηση πνευματικής πεποίθησης και λύτρωσης και ενθαρρύνοντας την ενδοσκόπηση και τη δέσμευση σε ένα νέο πρότυπο προσωπικής ηθικής.<ref>Thomas S. Kidd, ''The Great Awakening: The Roots of Evangelical Christianity in Colonial America'' (2009)</ref>
[[Αρχείο:1839-meth.jpg|thumb|upright=1.25|Συνάντηση κατασκήνωσης [[Μεθοδισμός|Μεθοδιστών]] το 1839 κατά τη Δεύτερη Μεγάλη Αφύπνιση στις Η.Π.Α.]]

Η Δεύτερη Μεγάλη Αφύπνιση ξεκίνησε γύρω στο 1790. Κέρδισε δυναμική από το 1800. Μετά το 1820 ο αριθμός των μελών αυξήθηκε γρήγορα στα εκκλησιάσματα των [[Βαπτιστές|Βαπτιστών]] και [[Μεθοδισμός|Μεθοδιστών]], των οποίων οι ιεροκήρυκες ηγήθηκαν του κινήματος. Κορυφώθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1840. Έχει περιγραφεί ως αντίδραση ενάντια στον [[σκεπτικισμός|σκεπτικισμό]], τον [[Ντεϊσμός|ντεϊσμό]] και τον [[ορθολογισμός|ορθολογισμό]], αν και δεν είναι πλήρως κατανοητό γιατί αυτές οι δυνάμεις έγιναν αρκετά πιεστικές εκείνη την εποχή για να πυροδοτήσουν αναβιώσεις.<ref>[[Nancy Cott]], "Young Women in the Great Awakening in New England," Feminist Studies 3, no. 1/2 (Autumn 1975): 15.</ref> Ενέγραψε εκατομμύρια νέα μέλη στα υπάρχοντα [[Ευαγγελικός Χριστιανισμός|ευαγγελικά]] δόγματα και οδήγησε στον σχηματισμό νέων δογμάτων.

Η Τρίτη Μεγάλη Αφύπνιση αναφέρεται σε μια υποτιθέμενη ιστορική περίοδο που σημαδεύτηκε από θρησκευτικό ακτιβισμό στην [[Ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής|αμερικανική ιστορία]] και εκτείνεται από τα τέλη της δεκαετίας του 1850 ως τις αρχές του 20ού αιώνα.<ref>William G. McLoughlin, ''Revivals Awakenings and Reform'' (1980)</ref> Επηρέασε τα [[Πιετισμός|ευσεβιστικά]] προτεσταντικά δόγματα και είχε έντονο το στοιχείο του κοινωνικού ακτιβισμού.<ref>[[Mark A. Noll]], ''A History of Christianity in the United States and Canada'' (1992) pp. 286–310</ref> Συγκέντρωσε δύναμη από τη μεταχιλιαστική πεποίθηση ότι η [[Δευτέρα Παρουσία]] του Χριστού θα συνέβαινε αφού η ανθρωπότητα θα είχε μεταρρυθμίσει ολόκληρη τη γη. Συνδέθηκε με το Κοινωνικό Κίνημα του Ευαγγελίου, που εφάρμοζε τον Χριστιανισμό σε κοινωνικά ζητήματα και απέκτησε τη δύναμή του από την Αφύπνιση, όπως και το παγκόσμιο ιεραποστολικό κίνημα. Νέα κινήματα εμφανίστηκαν, όπως το [[Αγιαστικό κίνημα|Αγιαστικό]], του [[Εκκλησία του Ναζωραίου|Ναζωραίου]] και της Χριστιανικής Επιστήμης.<ref name=Fogel>Robert William Fogel, ''The Fourth Great Awakening and the Future of Egalitarianism'' (2000)</ref>

Η Τέταρτη Μεγάλη Αφύπνιση ήταν μια χριστιανική θρησκευτική αφύπνιση που ορισμένοι μελετητές -κυρίως ο Ρόμπερτ Φόγκελ- αναφέρουν ότι έλαβε χώρα στις Ηνωμένες Πολιτείες στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και στις αρχές εκείνης του 1970, ενώ άλλοι αναφέρονται στην εποχή που ακολούθησε τον [[Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος|Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο]]. Η ορολογία είναι αμφιλεγόμενη. Έτσι η ίδια η ιδέα μιας Τέταρτης Μεγάλης Αφύπνισης δεν έχει γίνει γενικά αποδεκτή..<ref>Robert William Fogel (2000), ''The Fourth Great Awakening & the Future of Egalitarianism''; see the review by Randall Balmer, ''Journal of Interdisciplinary History'' 2002 33(2): 322–325</ref>

Το 1814 η ''Le Réveil'' (Αναβίωση) σάρωσε τις καλβινιστικές περιοχές της Ελβετίας και της Γαλλίας.

Το 1904 μια προτεσταντική αναβίωση στην [[Ουαλία]] είχε τεράστιο αντίκτυπο στον τοπικό πληθυσμό. Μέρος του βρετανικού εκσυγχρονισμού, προσέλκυσε πολλούς ανθρώπους στις εκκλησίες, ιδιαίτερα των Μεθοδιστών και των Βαπτιστών.

Μια αξιοσημείωτη εξέλιξη στον Προτεσταντικό Χριστιανισμό του 20ού αιώνα ήταν η άνοδος του σύγχρονου [[Πεντηκοστιανισμός|κινήματος της Πεντηκοστής]]. Με μεθοδιστικές και [[Τζον Γουέσλεϋ|γουεσλεϋανές]] ρίζες προέκυψε από συναντήσεις σε μια αστική αποστολή στην [[Αναζωπύρωση της οδού Αζούσα|οδό Αζούσα]] στο Λος Άντζελες. Από εκεί εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο, μεταφερόμενο από εκείνους που βίωσαν ότι πίστευαν ότι ήταν θαυματουργές κινήσεις του Θεού. Αυτές οι εκδηλώσεις που μοιάζουν με την Πεντηκοστή έχουν σταθερά αναφερθεί σε όλη την ιστορία, όπως παρατηρήθηκαν στις δύο Μεγάλες Αφυπνίσεις. Ο [[Πεντηκοστιανισμός]], που με τη σειρά του γέννησε το [[Χαρισματικό κίνημα]] μέσα σε ήδη καθιερωμένα δόγματα, εξακολουθεί να είναι μια σημαντική δύναμη στον [[Δυτικός Χριστιανισμός|Δυτικό Χριστιανισμό]].

Στις Ηνωμένες Πολιτείες και αλλού στον κόσμο υπήρξε μια αξιοσημείωτη άνοδος της [[Ευαγγελικός Χριστιανισμός|ευαγγελικής πτέρυγας]] των προτεσταντικών δογμάτων, ειδικά εκείνων που είναι πιο αποκλειστικά ευαγγελικές, και μια αντίστοιχη παρακμή του κυρίαρχου ρεύματος των φιλελεύθερων εκκλησιών. Στην εποχή μετά τον [[Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος|Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο]] ο Φιλελεύθερος Χριστιανισμός βρισκόταν σε άνοδο και σημαντικός αριθμός θεολογικών διδασκαλιών γινόταν επίσης από φιλελεύθερη σκοπιά. Στην εποχή μετά τον [[Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος|Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο]] η τάση άρχισε να επιστρέφει προς το συντηρητικό στρατόπεδο στη διδασκαλία και τις εκκλησιαστικές δομές της Αμερικής.

Στην Ευρώπη υπήρξε μια γενική απομάκρυνση από τον εκκλησιασμό και την πίστη στις χριστιανικές διδασκαλίες και μια κίνηση προς την [[Κοσμικισμός|κοσμικότητα]]. Ο [[Διαφωτισμός]] είναι σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνος για τη διάδοση της κοσμικότητα. Μερικοί μελετητές συζητούν τη σχέση μεταξύ του προτεσταντισμού και της ανόδου της κοσμικότητα και φέρνουν ως επιχείρημα την ευρεία ελευθερία στις χώρες με προτεσταντική πλειοψηφία.<ref>{{cite web|url=http://www.patheos.com/blogs/geneveith/2012/03/has-lutheranism-caused-secularism/|title=Has Lutheranism caused secularism?|last=Cranach|date=22 March 2012|access-date=28 June 2015|archive-date=30 June 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150630182929/http://www.patheos.com/blogs/geneveith/2012/03/has-lutheranism-caused-secularism/|url-status=live}}</ref> Ωστόσο το μοναδικό παράδειγμα της Γαλλίας καταδεικνύει ότι ακόμη και στις χώρες με καθολική πλειοψηφία ο συντριπτικός αντίκτυπος του Διαφωτισμού έχει φέρει ακόμα πιο ισχυρή κοσμικότητα και ελευθερία σκέψης πέντε αιώνες αργότερα. Είναι πιο αξιόπιστο να θεωρήσουμε ότι η Μεταρρύθμιση επηρέασε τους κριτικούς στοχαστές των επόμενων αιώνων, παρέχοντας διανοητικό, θρησκευτικό και φιλοσοφικό έδαφος πάνω στο οποίο οι μελλοντικοί φιλόσοφοι θα μπορούσαν να επεκτείνουν την κριτική τους στην εκκλησία, στις θεολογικές, φιλοσοφικές, κοινωνικές της παραδοχές της εποχής. Θα πρέπει να υπενθυμίσουμε όμως ότι οι αρχικοί φιλόσοφοι του Διαφωτισμού υπερασπίζονταν μια χριστιανική αντίληψη για τον κόσμο, αλλά αυτή αναπτύχθηκε μαζί με μια σφοδρή και αποφασιστική κριτική της Εκκλησίας, της πολιτικής της, της ηθικής της, της κοσμοθεωρίας της, των επιστημονικών και πολιτισμικών της παραδοχών. που οδήγησε στην υποτίμηση όλων των μορφών θεσμοθετημένου χριστιανισμού, που επεκτάθηκε στο πέρασμα των αιώνων.<ref>{{cite web|url=https://www.cairn.info/pouvoir-et-religion-en-europe--9782200272135-page-209.htm |title=Chapitre 6 - Les Lumières, ou la sécularisation de l'État |publisher=Cairn.info |date=2016-03-09 |accessdate=2022-09-22}}</ref> Αυτό οδήγησε τελικά στη μείωση του Χριστιανισμού σε μια απλή θρησκεία ανάμεσα σε άλλες, στις περισσότερες από τις κοσμικές χώρες, προτεσταντικές ή καθολικές, από τις οποίες προήλθαν οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού. Στη Βόρεια και Νότια Αμερική και την Αυστραλία το ποσοστό των εκκλησιαζόμενων είναι πολύ υψηλότερο από ό,τι στην Ευρώπη. Οι Ηνωμένες Πολιτείες παραμένουν ιδιαίτερα θρησκευόμενες σε σύγκριση με άλλες [[Ανεπτυγμένη χώρα|ανεπτυγμένες χώρες]]. Η Νότια Αμερική, ιστορικά Καθολική, έχει βιώσει μια μεγάλη [[Ευαγγελικός Χριστιανισμός|ευαγγελική]], ιδιαίτερα [[Πεντηκοστιανισμός|Πεντηκοστιανική]] επίδραση τον 20ο και τον 21ο αιώνα. Στην Ασία ο Προτεσταντισμός αυξάνεται επίσης μέσω της αυξανόμενης παρουσίας των ευαγγελικών, ειδικά στη Νοτιοανατολική Ασία.

==Ριζοσπαστική Μεταρρύθμιση== 
{{Main|Ριζοσπαστική Μεταρρύθμιση}}
[[Αρχείο:Täuferdisputation 1525.jpg|thumb|Δυσαρέσκεια για την έκβαση μιας διαμάχης το 1525 που ώθησε τους Ελβετούς Αδελφούς να χωρίσουν τους δρόμους τους με τον [[Ούλριχ Ζβίγγλιος|Ούλριχ Ζβίγγλιο]].]]
Σε αντίθεση με τα κινήματα του κύριου ρεύματος, [[Λουθηρανισμός|Λουθηρανικό]], [[Καλβινισμός|Καλβινιστικό]] και του Ζβίγγλιου, η [[Ριζοσπαστική Μεταρρύθμιση]], που δεν είχε κρατική προστασία, γενικά εγκατέλειψε την ιδέα της «ορατής Εκκλησίας» ως διαφορετικής από την «αόρατη Εκκλησία». Ήταν μια ορθολογική επέκταση της εγκεκριμένης από το κράτος προτεσταντικής διαφωνίας, που πήγε την αξία της ανεξαρτησίας από την κατεστημένη εξουσία ένα βήμα παραπέρα, υποστηρίζοντας το ίδιο για το κοσμικό κράτος. Η Ριζοσπαστική Μεταρρύθμιση δεν ανήκε στο κυρίαρχο ρεύμα, αν και σε μέρη της Γερμανίας, της Ελβετίας και της Αυστρίας, η πλειοψηφία συμπαθούσε τη Ριζοσπαστική Μεταρρύθμιση παρά τις έντονες διώξεις που αντιμετώπιζε τόσο από τους Καθολικούς όσο και από τους Δεσποτικούς Προτεστάντες.<ref name=horsch>{{cite book|last=Horsch|first=John|author-link=John Horsch|title=Mennonites in Europe|date=1995|publisher=Herald Press|isbn=978-0836113952|page=299}}</ref>

Οι πρώτοι [[Αναβαπτιστές]] πίστευαν ότι η αναμόρφωσή τους πρέπει να εξαγνίσει όχι μόνο τη θεολογία αλλά και την πραγματική ζωή των Χριστιανών, ιδιαίτερα τις πολιτικές και κοινωνικές τους σχέσεις..<ref name="ReferenceA">Gonzalez, ''A History of Christian Thought'', 88.</ref> Επομένως η εκκλησία δεν πρέπει να στηρίζεται από το κράτος, ούτε από δέκατα και φόρους, ούτε με τη χρήση του ξίφους. Ο Χριστιανισμός ήταν θέμα ατομικής πεποίθησης, που δεν μπορούσε να επιβληθεί σε κανέναν, αλλά μάλλον απαιτούσε προσωπική απόφαση για αυτόν..<ref name="ReferenceA">Gonzalez, ''A History of Christian Thought'', 88.</ref> Προτεστάντες εκκλησιαστικοί ηγέτες όπως ο Χουμπμάγερ και ο Χόφμαν κήρυξαν την ακυρότητα του βαπτίσματος των νηπίων, υποστηρίζοντας το βάπτισμα μετά τον προσηλυτισμό («βάπτισμα πιστού»). Αυτό δεν ήταν ένα δόγμα για τους μεταρρυθμιστές, αλλά διδαγμένο από προηγούμενες ομάδες, όπως οι [[Καθαρισμός|Καθαροί]] το 1147. Αν και οι περισσότεροι από τους Ριζοσπάστες Μεταρρυθμιστές ήταν Αναβαπτιστές, ορισμένοι δεν ταυτίστηκαν με την κυρίαρχη Αναβαπτιστική παράδοση. Ο [[Τόμας Μύντσερ]] συμμετείχε στον [[Πόλεμος των Χωρικών|Πόλεμο των Γερμανών Χωρικών]]. Ο Αντρεας Κάρλσταντ διαφώνησε θεολογικά με τον Ούλριχ Ζβίγγλιο και τον Μαρτίνο Λούθηρο, διδάσκοντας τη μη βία και αρνούμενος να βαφτίσει βρέφη ενώ δεν ξαναβάφτιζε ενήλικες πιστούς.<ref name=GAMEO-Karlstadt>{{cite web|last=Hein|first=Gerhard|title=Karlstadt, Andreas Rudolff-Bodenstein von (1486–1541)|url=http://gameo.org/index.php?title=Karlstadt,_Andreas_Rudolff-Bodenstein_von_(1486-1541)|website=Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia Online|access-date=19 April 2014|archive-date=24 April 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210424213846/https://gameo.org/index.php?title=Karlstadt,_Andreas_Rudolff-Bodenstein_von_(1486-1541)|url-status=live}}</ref> Ο [[Κάσπαρ Σβένκφελντ]] και ο Σεμπάστιαν Φρανκ επηρεάστηκαν από τον γερμανικό [[Μυστικισμός|μυστικισμό]] και τον πνευματισμό.

Κατά την άποψη πολλών που σχετίζονταν με τη Ριζοσπαστική Μεταρρύθμιση η Δεσποτική Μεταρρύθμιση δεν είχε προχωρήσει αρκετά. Ο ριζοσπαστικός μεταρρυθμιστής Αντρεας φον Μπόντενσταϊν Κάρλσταντ, για παράδειγμα, αναφέρθηκε στους Λουθηρανούς θεολόγους της [[Βιτεμβέργη]]ς ως «νέους παπιστές».<ref>[http://www.reformationhappens.com/movements/magisterial/ The Magisterial Reformation] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070704053158/http://www.reformationhappens.com/movements/magisterial/ |date=4 July 2007 }}</ref> Δεδομένου ότι ο όρος "magister" σημαίνει επίσης "δάσκαλος", η Δεσποτική (Magisterial) Μεταρρύθμιση χαρακτηρίζεται επίσης από την έμφαση στην εξουσία ενός δασκάλου. Αυτό γίνεται εμφανές στην εξέχουσα θέση του Λούθηρου, του Καλβίνου και του Ζβίγγλιου ως ηγετών των μεταρρυθμιστικών κινημάτων στους αντίστοιχους τομείς της διακονίας τους. Λόγω της εξουσίας τους επικρίθηκαν συχνά από τους Ριζοσπαστικούς Μεταρρυθμιστές ότι έμοιαζαν πολύ με τους Πάπες της Ρώμης. Μια πιο πολιτική πλευρά της Ριζοσπαστικής Μεταρρύθμισης μπορεί να φανεί στη σκέψη και την πρακτική του Χανς Χουτ, αν και τυπικά ο Αναβαπτισμός έχει συνδεθεί με τον [[πασιφισμός|πασιφισμό]].

Ο αναβαπτισμός με τη μορφή της ποικίλης διαφοροποίησής του, όπως οι [[Άμις]], οι [[Μεννονίτες]] και οι Χουττερίτες, προήλθε από τη Ριζοσπαστική Μεταρρύθμιση. Αργότερα στους αναβαπτιστικούς κύκλους θα εμφανιστούν οι Αδελφοί Σβαρτσενάου και η Αποστολική Χριστιανική Εκκλησία.

==Δόγματα==
[[Αρχείο:Map of state religions (detailed).svg|thumb|upright=1.3|Ο Προτεσταντισμός ως [[επίσημη θρησκεία]]:
{{legend|#062A87|[[Λουθηρανισμός]]}}
{{legend|#FF2400|[[Αγγλικανική Εκκλησία]]}}
{{legend|#FF7F00|[[Καλβινισμός]]}}
{{legend|#FC0FC0|[[Μεθοδισμός]]}}]]

Οι προτεστάντες αναφέρονται σε συγκεκριμένες ομάδες εκκλησιασμάτων ή εκκλησιών που μοιράζονται κοινά θεμελιώδη δόγματα και το όνομα των ομάδων τους.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=QkhVtAEwZckC&pg=PA135|title=Occupational Outlook Handbook, 1996–1997|date=1996|publisher=Diane Publishing|via=Google Books|isbn=9780788129056|access-date=27 June 2015|archive-date=23 May 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200523002953/https://books.google.com/books?id=QkhVtAEwZckC&pg=PA135|url-status=live}}</ref> Ο όρος δόγμα (εθνικό σώμα) πρέπει να διακρίνεται από τον κλάδο (ομολογιακή οικογένεια, παράδοση), κοινωνία (διεθνές σώμα) και εκκλησίασμα (εκκλησία). Ένα παράδειγμα (αυτός δεν είναι καθολικός τρόπος ταξινόμησης των προτεσταντικών εκκλησιών, καθώς μερικές φορές μπορεί να διαφέρουν ευρέως στις δομές τους) για να δείξουμε τη διαφορά:

Κλάδος/ομολογιακή οικογένεια/παράδοση: [[Μεθοδισμός]]
Κοινότητα/διεθνές σώμα: Παγκόσμιο Συμβούλιο Μεθοδιστών
Δόγμα/εθνικό σώμα: Ενωμένη Μεθοδιστική Εκκλησία
Εκκλησίασμα/εκκλησία: Πρώτη Ενωμένη Μεθοδιστική Εκκλησία (Πέιντσβιλ, [[Κεντάκι]])

Οι Προτεστάντες απορρίπτουν το δόγμα της [[Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία|Καθολικής Εκκλησίας]] ότι είναι η μόνη αληθινή εκκλησία, με κάποια διδακτική πίστη στην ''αόρατη εκκλησία'', που αποτελείται από όλους όσοι δηλώνουν πίστη στον Ιησού Χριστό.<ref>{{cite web|url=http://www.antiochian.org/node/17076|title=An Orthodox Response to the Recent Roman Catholic Declaration on the Nature of the Church|publisher=Antiochian Orthodox Christian Archdiocese|website=www.antiochian.org|access-date=28 July 2014|archive-date=2 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140802015235/http://antiochian.org/node/17076|url-status=live}}</ref> Η [[Λουθηρανισμός|Λουθηρανική Εκκλησία]] θεωρεί εαυτήν παραδοσιακά ως τον «κύριο κορμό του ιστορικού Χριστιανικού Δέντρου» που ιδρύθηκε από τον Χριστό και τους Αποστόλους, υποστηρίζοντας ότι κατά τη Μεταρρύθμιση η [[Αγία Έδρα|Εκκλησία της Ρώμης]] εξέπεσε.<ref name="Remensnyder1893">{{cite book |author1=Junius Benjamin Remensnyder |title=The Lutheran Manual |date=1893 |publisher=Boschen & Wefer Company |page=12 |url=https://books.google.com/books?id=rWA3AAAAMAAJ&pg=PA12 |language=English |access-date=27 April 2021 |archive-date=27 April 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210427020003/https://books.google.com/books?id=rWA3AAAAMAAJ&pg=PA12 |url-status=live }}</ref><ref name="Frey1918">{{cite book |last=Frey |first=H. |title=Is One Church as Good as Another? |publisher=[[The Lutheran Witness]] |year=1918 |volume=37 |pages=82–83 |language=English |quote=There can only be one ''true'' visible Church. ...Only that one is the true visible Church which teaches and confesses the entire doctrine of the Word of God in all its purity, and in whose midst the Sacraments are duly administered according to Christ's institution. Of all Churches, this can only be said of our Lutheran Church.}}</ref> Ορισμένα προτεσταντικά δόγματα αποδέχονται αυτό λιγότερο άλλα και η βασική ορθοδοξία ορισμένων αμφισβητείται από τις περισσότερες άλλες. Μεμονωμένα δόγματα έχουν επίσης σχηματιστεί από πολύ λεπτές θεολογικές διαφορές. Άλλα είναι απλώς περιφερειακές ή εθνοτικές εκφράσεις των ίδιων πεποιθήσεων. Επειδή τα ''πέντε μόνο'' είναι τα κύρια αξιώματα της προτεσταντικής πίστης, ανεξάρτητες ομάδες και οργανώσεις θεωρούνται επίσης προτεσταντικές.

Διάφορα [[Οικουμενισμός|οικουμενικά κινήματα]] προσπάθησαν να συνεργαστούν ή να αναδιοργανώσουν τα διάφορα διαιρεμένα προτεσταντικά δόγματα, σύμφωνα με διάφορα μοντέλα ένωσης, αλλά οι διαιρέσεις συνεχίζουν να υπερισχύουν των ενώσεων, καθώς δεν υπάρχει καμία κυρίαρχη εξουσία στην οποία όλες οι εκκλησίες οφείλουν πίστη, που να μπορεί να την ορίσει με έγκυρο τρόπο. Τα περισσότερα δόγματα μοιράζονται κοινές πεποιθήσεις στις κύριες πτυχές της χριστιανικής πίστης, ενώ διαφέρουν σε πολλά δευτερεύοντα θέματα, αν και τι είναι μείζον και τι είναι δευτερεύον είναι θέμα ιδιοσυγκρασιακής πίστης.

Αρκετές χώρες έχουν ιδρύσει τις εθνικές τους εκκλησίες, συνδέοντας την εκκλησιαστική δομή με το κράτος. Ενα προτεσταντικό δόγμα έχει καθιερωθεί ως επίσημη θρησκεία σε ορισμένες [[Βόρειες Χώρες]]. Η [[Δανία]] (συμπεριλαμβανομένης της [[Γροιλανδία]]ς),<ref name=DenmarkConstitution>{{cite web|url=http://www.servat.unibe.ch/icl/da00000_.html|title=ICL > Denmark > Constitution|website=www.servat.unibe.ch|access-date=24 July 2014|archive-date=10 July 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110710092702/http://www.servat.unibe.ch/icl/da00000_.html|url-status=live}}</ref> οι [[Νήσοι Φερόες]] (η [[Εκκλησία των Φερόων Νήσων|εκκλησία]] της είναι ανεξάρτητη από το 2007),<ref>{{cite web|url=http://www.folkakirkjan.fo/default.aspx?pageid=6235&sectionid=207|title=Føroyska kirkjan|website=Fólkakirkjan|access-date=24 July 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20150308090058/http://www.folkakirkjan.fo/default.aspx?pageid=6235&sectionid=207|archive-date=8 March 2015|url-status=dead}}</ref> η [[Ισλανδία]]<ref name=IcelandConstitution>[http://www.government.is/constitution/ Constitution of the Republic of Iceland] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040211190819/http://www.government.is/constitution/ |date=11 February 2004 }}: Article 62, [http://www.government.is/ Government of Iceland].</ref> και η [[Νορβηγία]]<ref name="abcnyheter">[http://www.abcnyheter.no/nyheter/080410/losere-band-men-fortsatt-statskirke Løsere bånd, men fortsatt statskirke] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140108043939/http://www.abcnyheter.no/nyheter/080410/losere-band-men-fortsatt-statskirke|date=8 January 2014}}, ABC Nyheter<!-- https://www.webcitation.org/6DEb3MkkC?url=http://www.abcnyheter.no/nyheter/080410/losere-band-men-fortsatt-statskirke --></ref><ref>[http://www.nrk.no/nyheter/norge/1.8076910 Staten skal ikke lenger ansette biskoper] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120418121937/http://www.nrk.no/nyheter/norge/1.8076910 |date=18 April 2012 }}, NRK</ref><ref>{{cite web|url=http://fritanke.no/index.php?page=vis_nyhet&NyhetID=8840|title=Ingen avskaffelse: Slik blir den nye statskirkeordningen|first=Human-Etisk|last=Forbund|date=15 May 2012|access-date=24 July 2014|archive-date=20 November 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181120093721/https://fritanke.no/index.php?page=vis_nyhet&NyhetID=8840|url-status=live}}</ref> έχουν ιδρύσει [[Λουθηρανισμός|Ευαγγελικές Λουθηρανικές]] εκκλησίες. Το [[Τουβαλού]] έχει τη μοναδική επίσημη εκκλησία Μεταρρυθμιστικής παράδοσης στον κόσμο και η [[Τόνγκα]] Μεθοδιστικής παράδοσης.<ref>{{cite web|url=http://www.reformiert-online.net/adressen/detail.php?id=13338&lg=eng|title=Address data base of Reformed churches and institutions|first=Christoph|last=Fasse|website=www.reformiert-online.net|access-date=24 July 2014|archive-date=8 July 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130708165003/http://www.reformiert-online.net/adressen/detail.php?id=13338&lg=eng|url-status=live}}</ref> Η [[Εκκλησία της Αγγλίας]] είναι ο επίσημα καθιερωμένος θρησκευτικός θεσμός της χώρας,<ref name=Eberle>{{cite book|title=Church and State in Western Society|first=Edward J.|last=Eberle|publisher=[[Ashgate Publishing, Ltd.]]|year=2011|isbn=978-1-4094-0792-8|page=2|url=https://books.google.com/books?id=oYkzkVc_sG0C&pg=PA2|quote=The Church of England later became the official state church, with the monarch supervising church functions.|access-date=30 December 2019|archive-date=23 May 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200523002945/https://books.google.com/books?id=oYkzkVc_sG0C&pg=PA2|url-status=live}}</ref><ref name=Fox>{{cite book|title=A World Survey of Religion and the State|first=Jonathan|last=Fox|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-88131-9|page=120|url=https://books.google.com/books?id=rE0NcgxNaKEC&pg=PA120|quote=The Church of England (Anglican) and the Church of Scotland (Presbyterian) are the official religions of the UK.|access-date=30 December 2019|archive-date=23 May 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200523002951/https://books.google.com/books?id=rE0NcgxNaKEC&pg=PA120|url-status=live}}</ref><ref name=Ferrante>{{cite book|title=Sociology: A Global Perspective|first=Joan|last=Ferrante|publisher=[[Cengage Learning]]|year=2010|isbn=978-0-8400-3204-1|page=408|url=https://books.google.com/books?id=AwnIIXI6y38C&pg=PA408|quote=the Church of England [Anglican], which remains the official state church|access-date=30 December 2019|archive-date=23 May 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200523002953/https://books.google.com/books?id=AwnIIXI6y38C&pg=PA408|url-status=live}}</ref> και επίσης η Μητέρα Εκκλησία της παγκόσμιας [[Αγγλικανική Κοινωνία|Αγγλικανικής Κοινωνίας]].

Το 1869 η Φινλανδία ήταν η πρώτη Βόρεια χώρα που [[Χωρισμός Κράτους και Εκκλησίας|κατάργησε το επίσημο]] της [[Ευαγγελική Λουθηρανική Εκκλησία της Φινλανδίας|Ευαγγελικής Λουθηρανικής Εκκλησίας της]] με σχετικό νόμο. Αν και η εκκλησία εξακολουθεί να διατηρεί μια ειδική σχέση με το κράτος, δεν περιγράφεται ως επίσημη θρησκεία στο Φινλανδικό Σύνταγμα ή σε άλλους νόμους που ψηφίστηκαν από το φινλανδικό κοινοβούλιο.<ref name=FinlandConstitution>{{cite web|url=http://servat.unibe.ch/icl/fi00000_.html|title=ICL > Finland > Constitution|website=servat.unibe.ch|access-date=24 July 2014|archive-date=23 January 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180123122238/http://www.servat.unibe.ch/icl/fi00000_.html|url-status=live}}</ref> Το 2000 η Σουηδία ήταν η δεύτερη Βόρεια χώρα που έκανε το ίδιο.<ref>{{cite web|url=http://www.iclrs.org/content/blurb/files/Sweden.1.pdf|title=Maarit Jänterä-Jareborg: Religion and the Secular State in Sweden|access-date=23 July 2014|archive-date=10 January 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160110072754/http://www.iclrs.org/content/blurb/files/Sweden.1.pdf|url-status=live}}</ref>

===Ενωμένες εκκλησίες===
[[Αρχείο:Union luthercalvin.jpg|thumb|upright=1.15|Βιτρώ στην εκκλησία της πόλης Βίσλοχ (''Stadtkirche Wiesloch'') με τον [[Μαρτίνος Λούθηρος|Μαρτίνο Λούθηρο]] και τον [[Ιωάννης Καλβίνος|Ιωάννη Καλβίνο]] να μνημονεύουν την ένωση Λουθηρανικών και Μεταρρυθμισμένων εκκλησιών το 1821 στο [[Μεγάλο Δουκάτο της Βάδης]].]]
Ενωμένες και εκκλησίες είναι εκκλησίες που σχηματίσθηκαν από τη συγχώνευση ή άλλη μορφή ένωσης δύο ή περισσότερων διαφορετικών προτεσταντικών δογμάτων.

Ιστορικά οι ενώσεις προτεσταντικών εκκλησιών επιβάλλονταν από το κράτος, συνήθως για να έχει αυστηρότερο έλεγχο στη θρησκευτική σφαίρα του λαού του, αλλά και για άλλους οργανωτικούς λόγους. Καθώς ο σύγχρονος [[Οικουμενισμός|χριστιανικός οικουμενισμός]] προχωρά, οι ενώσεις μεταξύ των διαφόρων προτεσταντικών παραδόσεων γίνονται όλο και συνηθέστερες, με αποτέλεσμα ένα αυξανόμενο αριθμό ενωμένων εκκλησιών. Μερικά από τα πρόσφατα σημαντικά παραδείγματα είναι η Εκκλησία της Βόρειας Ινδίας (1970), η Ενωμένη Προτεσταντική Εκκλησία της Γαλλίας (2013) και η Προτεσταντική Εκκλησία της Ολλανδίας (2004). Καθώς ο κύριος προτεσταντισμός συρρικνώνεται στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική λόγω της ανόδου της κοσμικότητας ή σε περιοχές όπου ο Χριστιανισμός είναι μειονοτική θρησκεία, όπως στην [[Ινδική υποήπειρος|Ινδική υποήπειρο]], οι Μεταρρυθμιστικές Αγγλικανικές και Λουθηρανικές εκκλησίες συγχωνεύονται, δημιουργώντας συχνά μεγάλες εθνικές ομολογίες. Το φαινόμενο είναι πολύ λιγότερο συχνό μεταξύ των [[Ευαγγελικός Χριστιανισμός|ευαγγελικών]], ανεξάρτητων και χαρισματικών εκκλησιών καθώς εμφανίζονται νέες και πολλές από αυτές παραμένουν ανεξάρτητες η μία από την άλλη.

Ίσως η παλαιότερη επίσημη ενωμένη εκκλησία βρίσκεται στη Γερμανία, όπου η [[Ευαγγελική Εκκλησία στη Γερμανία|Ευαγγελική Εκκλησία της Γερμανίας]] είναι μια ομοσπονδία [[Λουθηρανισμός|λουθηρανικών]], Ενωμένων (Πρωσική Ένωση) και Μεταρρυθμισμένων εκκλησιών, μια ένωση που χρονολογείται από το 1817. Η πρώτη από τη σειρά των ενώσεων έγινε σε σύνοδο στο Ιντστάιν για να δημιουργηθεί η Προτεσταντική Εκκλησία [[Έσση]]ς και [[Οίκος του Νάσσαου|Νάσσαου]] τον Αύγουστο του 1817, που τιμήθηκε με την ονομασία της εκκλησίας του Ιντστάιν ''Unionskirche'' εκατό χρόνια αργότερα.<ref>{{cite web |url=http://www.nassau-info.de/geschichte-jb-kirche.htm |title=Staatlicher Dirigismus und neue Gläubigkeit (Die Kirche im Herzogtum Nassau) |publisher=Nassau-info.de |language=de |access-date=27 May 2016 |archive-date=3 March 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303234050/http://www.nassau-info.de/geschichte-jb-kirche.htm |url-status=live }}</ref>

Σε όλο τον κόσμο κάθε ενωμένη εκκλησία περιλαμβάνει ένα διαφορετικό μείγμα προηγούμενων προτεσταντικών δογμάτων. Ωστόσο οι τάσεις είναι ορατές, καθώς οι περισσότερες ενωμένες εκκλησίες έχουν έναν ή περισσότερους προκατόχους με κληρονομιά στη μεταρρυθμισμένη παράδοση και πολλές είναι μέλη της Παγκόσμιας Συμμαχίας των Μεταρρυθμισμένων Εκκλησιών.

==Mείζονες κλάδοι==
Οι προτεστάντες μπορούν να διαφοροποιηθούν ανάλογα με το πώς έχουν επηρεαστεί από σημαντικά κινήματα από τη Μεταρρύθμιση, που σήμερα θεωρούνται κλάδοι του. Μερικά από αυτά τα κινήματα έχουν μια κοινή καταγωγή, μερικές φορές γεννώντας απευθείας μεμονωμένες ονομασίες. Λόγω του πλήθους των δογμάτων που αναφέρθηκε προηγουμένως αυτή η ενότητα εξετάζει μόνο τις μεγαλύτερες ομολογιακές οικογένειες ή κλάδους, που ευρέως θεωρούνται μέρος του Προτεσταντισμού. Αυτοί είναι, με αλφαβητική σειρά:[[Αγγλικανική Εκκλησία|Αγγλικανοί]], Αδελφοί του Πλύμουθ, [[Αντβεντισμός|Αντβεντιστές]], [[Βαπτιστές]], [[Καλβινισμός|Καλβινιστές (Μεταρρυθμισμένοι)]], [[Κουάκεροι]], [[Λουθηρανισμός|Λουθηρανοί]], [[Μεθοδισμός|Μεθοδιστές]], [[Πεντηκοστιανισμός|Πεντηκοστιανοί]] και [[Χουσίτες]] Ένας μικρός αλλά ιστορικά σημαντικός κλάδος [[Αναβαπτιστές|Αναβαπτιστών]] συζητείται επίσης.

Το παρακάτω διάγραμμα δείχνει τις αμοιβαίες σχέσεις και την ιστορική προέλευση των κύριων προτεσταντικών ομολογιακών οικογενειών ή των τμημάτων τους. Λόγω παραγόντων όπως η [[Αντιμεταρρύθμιση]] και η νομική αρχή του ''Cuius regio, eius religio'' πολλοί πιστοί ζούσαν ως [[Νικοδημισμός|Νικοδημίτες]], όπου οι δηλωμένες θρησκευτικές πεποιθήσεις τους ήταν λίγο πολύ σε αντίθεση με το κίνημα με το οποίο συμπαθούσαν. Έτσι τα όρια μεταξύ των δογμάτων δεν διαχωρίζονται τόσο καθαρά όσο δείχνει αυτό το διάγραμμα. Όταν ένας πληθυσμός καταπιεζόταν ή διωκόταν για να προσποιηθεί προσήλωση στην κυρίαρχη πίστη, με τις γενιές συνέχισε να επηρεάζει την εκκλησία στην οποία εξωτερικά ήταν προσκολλημένος.

Επειδή ο Καλβινισμός δεν αναγνωρίστηκε ειδικά στην Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία μέχρι τη Συνθήκη της Βεστφαλίας το 1648, πολλοί Καλβινιστές ζούσαν ως Κρυπτοκαλβινιστές. Λόγω της καταστολής που σχετιζόταν με την Αντιμεταρρύθμιση στις Καθολικές χώρες τον 16ο έως τον 19ο αιώνα πολλοί Προτεστάντες ζούσαν ως Κρυπτοπροτεστάντες. Εν τω μεταξύ στις προτεσταντικές περιοχές οι Καθολικοί ζούσαν μερικές φορές ως κρυπτοπαπικοί, αν και στην ηπειρωτική Ευρώπη η μετανάστευση ήταν πιο εφικτή, επομένως αυτό ήταν λιγότερο συνηθισμένο.
[[File:Protestant branches.svg|thumb|upright=2.95|center|Ιστορικό διάγραμμα των κύριων προτεσταντικών κλάδων]]

===Aγγλικανισμός===
{{Main|Αγγλικανική Εκκλησία}}
Ο Αγγλικανισμός αποτελείται από την [[Εκκλησία της Αγγλίας]] και εκκλησίες που είναι ιστορικά συνδεδεμένες με αυτήν ή έχουν παρόμοιες πεποιθήσεις, λατρευτικές πρακτικές και εκκλησιαστικές δομές.<ref name="cofe">{{cite web|url=http://www.cofe.anglican.org/faith/anglican/|title=What it means to be an Anglican|publisher=Church of England|access-date=16 March 2009|archive-date=30 August 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110830191043/http://www.churchofengland.org/our-faith/being-an-anglican.aspx|url-status=live}}</ref> Η λέξη ''Αγγλικανική'' προέρχεται από την ''ecclesia anglicana'', μια μεσαιωνική λατινική φράση που χρονολογείται τουλάχιστον από το 1246 και σημαίνει ''Αγγλική Εκκλησία''. Δεν υπάρχει ενιαία «Αγγλικανική Εκκλησία» με καθολική εξουσία, αφού κάθε εθνική ή περιφερειακή εκκλησία έχει πλήρη [[αυτονομία]]. Όπως υποδηλώνει το όνομα η κοινωνία είναι ένας σύνδεσμος εκκλησιών σε [[Πλήρης κοινωνία|πλήρη κοινωνία]] με τον [[Αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπερι|Αρχιεπίσκοπο του Καντέρμπερι]]. Η μεγάλη πλειοψηφία των Αγγλικανών είναι μέλη εκκλησιών που ανήκουν στη διεθνή [[Αγγλικανική Κοινωνία]]<ref name="acomm">{{cite web| url=http://www.anglicancommunion.org/ | title=The Anglican Communion official website – homepage | access-date=16 March 2009| archive-url= https://web.archive.org/web/20090319004737/http://www.anglicancommunion.org/| archive-date= 19 March 2009 | url-status=live}}</ref>, που έχει 85 εκατομμύρια πιστούς.<ref>{{cite web|url=http://www.anglicancommunion.org/tour/index.cfm|title=Member Churches|first=Anglican Communion|last=Office|website=www.anglicancommunion.org|access-date=4 June 2015|archive-date=7 March 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150307165129/http://www.anglicancommunion.org/tour/index.cfm|url-status=live}}</ref>

Η Εκκλησία της Αγγλίας κήρυξε την ανεξαρτησία της από την Καθολική Εκκλησία την εποχή του Ελισαβετιανού Θρησκευτικού Διακανονισμού (1559 - 1563).<ref name="CTS">{{Cite book|last=Green |first=Jonathon |author-link=Jonathon Green |title=Chasing the Sun: Dictionary Makers and the Dictionaries They Made|url=https://archive.org/details/chasingsundictio0000gree |year=1996 |edition=1st US |publisher=[[Henry Holt (publisher)|Henry Holt]] |location=New York |isbn=978-0-8050-3466-0 |pages=[https://archive.org/details/chasingsundictio0000gree/page/58 58]–59 |chapter=Chapter 2: The Middle Ages}}</ref> Πολλοί από τους νέους αγγλικανικούς κανόνες των μέσων του 16ου αιώνα αντιστοιχούσαν στενά σε αυτούς της σύγχρονης μεταρρυθμιστικής παράδοσης. Αυτές οι μεταρρυθμίσεις έγιναν αντιληπτές από έναν από τους πιο υπεύθυνους γι' αυτές, τον τότε Αρχιεπίσκοπο του Καντέρμπερι [[Τόμας Κράνμερ]], ως μια μέση οδός μεταξύ δύο από τις αναδυόμενες προτεσταντικές παραδόσεις, δηλαδή του Λουθηρανισμού και του Καλβινισμού.<ref>[[Diarmaid MacCulloch]], ''Thomas Cranmer: A Life'', Yale University Press, p.617 (1996).</ref> Στο τέλος του αιώνα η διατήρηση στον Αγγλικανισμό πολλών παραδοσιακών λειτουργικών μορφών και του επισκόπου θεωρούντο ήδη απαράδεκτα από εκείνους που προωθούσαν τις πιο ανεπτυγμένες προτεσταντικές αρχές.

Μοναδικό στον Αγγλικανισμό είναι το ''Βιβλίο της Κοινής Προσευχής'', συλλογή λειτουργιών που χρησιμοποιούσαν οι πιστοί στις περισσότερες Αγγλικανικές εκκλησίες επί αιώνες. Ενώ έκτοτε έχει υποστεί πολλές αναθεωρήσεις και οι Αγγλικανικές εκκλησίες σε διάφορες χώρες έχουν αναπτύξει άλλα λειτουργικά βιβλία, το ''Βιβλίο της Κοινής Προσευχής'' εξακολουθεί να αναγνωρίζεται ως ένας από τους δεσμούς που συνδέουν την Αγγλικανική Κοινωνία.

<gallery>
Αρχείο:Thomas Cranmer by Gerlach Flicke.jpg|Ο [[Τόμας Κράνμερ]], μια από τις πιο επιδραστικές προσωπικότητες στη διαμόρφωση της Αγγλικανικής θεολογίας και ταυτότητας.
Αρχείο:Book of Common Prayer 1760.jpg|Οι διάφορες εκδόσεις του ''Βιβλίου της Κοινής Προσευχής'' περιέχουν τα λόγια των δομημένων λατρευτικών λειτουργιών της Αγγλικανικής Εκκλησίας.
Αρχείο:Westminster abbey west.jpg|Η στέψη των Βρετανών μοναρχών πραγματοποιείται στο [[Αββαείο του Ουέστμινστερ]], βασιλικό ιδιόρρυθμο ίδρυμα, υπό την άμεση δικαιοδοσία του μονάρχη..
</gallery>

===Αδελφοί του Πλύμουθ===
Οι Αδελφοί του Πλύμουθ είναι μια [[Συντηρητισμός|συντηρητική]], χαμηλή εκκλησία, ευαγγελικού δόγματος, της οποίας η ιστορία μπορεί να ανιχνευθεί στο [[Δουβλίνο]] της Ιρλανδίας, στα τέλη της δεκαετίας του 1820, προερχόμενη από τον Αγγλικανισμό. Μεταξύ άλλων πεποιθήσεων η ομάδα δίνει έμφαση στο ''sola scriptura''. Οι Αδελφοί γενικά δεν βλέπουν τους εαυτούς τους ως δόγμα, αλλά ως ένα δίκτυο, ή ακόμα και ως μια συλλογή αλληλοκαλυπτόμενων δικτύων, παρόμοια σκεπτόμενων ανεξάρτητων εκκλησιών. Μολονότι η ομάδα αρνιόταν για πολλά χρόνια να πάρει οποιοδήποτε θρησκευτικό όνομα για τον εαυτό της—μια στάση που μερικοί από αυτούς εξακολουθούν να διατηρούν—ο τίτλος ''Αδελφοί'' είναι ένας τίτλος με τον οποίο πολλοί από αυτούς αισθάνονται άνετα, καθώς η Αγία Γραφή ορίζει όλους τους πιστούς ως αδελφούς.

===Aναβαπτισμός===
{{Main|Αναβαπτιστές}}
Ο Αναβαπτισμός έχει τις ρίζες του στη [[Ριζοσπαστική Μεταρρύθμιση]]. Οι αναβαπτιστές πιστεύουν στην καθυστέρηση του [[Βάπτισμα (Χριστιανισμός)|βαπτίσματος]] έως ότου ο υποψήφιος ομολογήσει την πίστη του. Αν και ορισμένοι θεωρούν αυτό το κίνημα ως παρακλάδι του Προτεσταντισμού, άλλοι το βλέπουν ως ξεχωριστό.<ref>{{Citation | url = http://www.cbc4me.org/articles/Baptist/04-McGrath.pdf | title = CBC 4 me | contribution = Neither Catholic nor Protestant | first = William | last = McGrath | url-status = dead | archive-url = https://web.archive.org/web/20161227060547/http://www.cbc4me.org/articles/Baptist/04-McGrath.pdf | archive-date = 27 December 2016 | df = dmy-all | accessdate = 2022-11-10 | archivedate = 2016-12-27 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20161227060547/http://www.cbc4me.org/articles/Baptist/04-McGrath.pdf | deadurl = }}</ref><ref>{{Citation | chapter-url = http://vlib.iue.it/carrie/texts/carrie_books/gilbert/15.html | title = The Anabaptists and the Reformation | chapter = 15 The Radicals of the Reformation | first = William | last = Gilbert | access-date = 4 June 2015 | archive-date = 25 December 2018 | archive-url = https://web.archive.org/web/20181225031916/http://vlib.iue.it/carrie/texts/carrie_books/gilbert/15.html%20 | url-status = live | archivedate = 2018-12-25 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20181225031916/http://vlib.iue.it/carrie/texts/carrie_books/gilbert/15.html%20 | deadurl = }}</ref> Οι [[Άμις]], οι Χουτερίτες και οι [[Μεννονίτες]] είναι άμεσοι απόγονοι του κινήματος. Οι Αδελφοί Σβάρτσεναου, οι Μπρούντερχοφ και η Αποστολική Χριστιανική Εκκλησία θεωρούνται μεταγενέστερες εξελίξεις μεταξύ των Αναβαπτιστών.

Το όνομα ''Αναβαπτιστής'', που σημαίνει «αυτός που βαφτίζει ξανά», τους δόθηκε από τους διώκτες τους σε σχέση με την πρακτική του επαναβαπτίσματος των πιστών που είχαν ήδη βαφτιστεί ως βρέφη.<ref>{{Citation | url = http://www.etymonline.com/index.php?term=Anabaptist | title = Online Etymological Dictionary | orig-year = 2001 | year = 2010 | first = Douglas | last = Harper | contribution = Anabaptist | access-date = 25 April 2011 | archive-date = 6 August 2011 | archive-url = https://web.archive.org/web/20110806065325/http://www.etymonline.com/index.php?term=Anabaptist | url-status = live }}</ref> Οι αναβαπτιστές απαιτούσαν οι υποψήφιοι για το βάπτισμα να μπορούν να κάνουν τη δική τους ομολογία πίστης και έτσι απέρριπταν το βάπτισμα των νηπίων. Τα πρώτα μέλη αυτού του κινήματος δεν αποδέχθηκαν το όνομα Αναβαπτιστής, ισχυριζόμενοι ότι εφόσον το βάπτισμα των νηπίων ήταν αντίθετο με τις γραφές και άκυρο, το βάπτισμα των πιστών δεν ήταν ένα επαναβάπτισμα αλλά στην πραγματικότητα το πρώτο τους πραγματικό βάπτισμα. Ως αποτέλεσμα των απόψεών τους σχετικά με τη φύση του βαπτίσματος και άλλων ζητημάτων οι Αναβαπτιστές διώχθηκαν έντονα κατά τον 16ο και έως τον 17ο αιώνα τόσο από τους Δεσποτικούς Προτεστάντες όσο και από τους Καθολικούς. Ενώ οι περισσότεροι Αναβαπτιστές επέμεναν σε μια κυριολεκτική ερμηνεία της [[Επί του Όρους Ομιλία]]ς, που απέκλειε τον όρκο, τη συμμετοχή σε στρατιωτικές ενέργειες και τη συμμετοχή στην πολιτική κυβέρνηση, ορισμένοι που τηρούσαν το επαναβάπτισμα ένιωθαν διαφορετικά. Ήταν επομένως τυπικά αναβαπτιστές, παρόλο που οι συντηρητικοί Aμις, Μεννονίτες και Χουτερίτες και ορισμένοι ιστορικοί τείνουν να τους θεωρούν εκτός του αληθινού Αναβαπτισμού. Οι αναβαπτιστές μεταρρυθμιστές της Ριζοσπαστικής Μεταρρύθμισης χωρίζονται σε Ριζοσπάστες και στο λεγόμενο Δεύτερο Μέτωπο. Μερικοί σημαντικοί θεολόγοι της Ριζοσπαστικής Μεταρρύθμισης ήταν οι Ιωάννης του Λέιντεν, [[Τόμας Μύντσερ]], [[Κάσπαρ Σβένκφελντ]], Σεμπάστιαν Φρανκ και Μέμο Σίμονς. Οι Δεύτεροι Μεταρρυθμιστές του Μετώπου περιλάμβαναν τους [[Χανς Ντενκ]], Κόνραντ Γκρέμπελ, Μπαλτάζαρ Χουμπμάγερ και Φέλιξ Μαντς. Πολλοί Αναβαπτιστές σήμερα εξακολουθούν να χρησιμοποιούν το ''Ausbund'', που είναι ο παλαιότερος ύμνος σε συνεχή χρήση.

<gallery>
Αρχείο:Dirk.willems.rescue.ncs.jpg|Ο Ντιρκ Βίλεμς σώζει τον διώκτη του. Αυτή η πράξη ευσπλαχνίας οδήγησε στην εκ νέου σύλληψή του, μετά την οποία κάηκε στην πυρά.
Αρχείο:Lancaster County Amish 03.jpg|Οικογένεια [[Άμις]] σε ένα τετράγωνο ιππήλατο κάρο.
Αρχείο:Alexanderwohl-church.jpg|Εκκλησία Μεννονιτών στο [[Κάνσας]] των ΗΠΑ.
</gallery>

===Αντβεντισμός===
{{Main|Αντβεντισμός}}
Ο Αντβεντισμός ξεκίνησε τον 19ο αιώνα στο πλαίσιο της αναβίωσης της Δεύτερης Μεγάλης Αφύπνισης στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το όνομα αναφέρεται στην πίστη στην επικείμενη [[Δευτέρα Παρουσία|Δευτέρα Παρουσία (''Advent'') του Ιησού Χριστού]]. Ο Ουίλιαμ Μίλερ ξεκίνησε το κίνημα των Αντβεντιστών τη δεκαετία του 1830. Οι οπαδοί του έγιναν γνωστοί ως Μιλερίτες.

Αν και οι Αντβεντιστικές εκκλησίες έχουν πολλά κοινά, οι θεολογίες τους διαφέρουν ως προς το αν η ενδιάμεση κατάσταση (μεταξύ θανάτου και γενικής ανάστασης) είναι ο [[Ύπνος της ψυχής|ασυνείδητος ύπνος]] ή η συνείδηση, αν η τελική τιμωρία των κακών είναι ο αφανισμός ή το αιώνιο μαρτύριο, η φύση της αθανασίας, αν οι κακοί αναστηθούν μετά το χιλιετία, και αν η [[Σκηνή του Μαρτυρίου]] του Δανιήλ 8<ref>{{bibleverse ||Daniel|8|NKJV}}</ref> αναφέρεται σε στον ουρανό ή στη γη.<ref name="Handbook">{{Citation | section = Adventist and Sabbatarian (Hebraic) Churches | pages = 256–276 | first1 = Frank S | last1 = Mead | first2 = Samuel S | last2 = Hill | first3 = Craig D | last3 = Atwood | title = Handbook of Denominations in the United States | edition = 12th | place = Nashville | publisher = Abingdon Press}}</ref> Το κίνημα ενθάρρυνε τη μελέτη όλης της Αγίας Γραφής, οδηγώντας τους Αντβεντιστές της Έβδομης Ημέρας και ορισμένες μικρότερες ομάδες Αντβεντιστών να τηρούν το Σάββατο. Η Γενική Διάσκεψη Αντβεντιστών της Έβδομης Ημέρας έχει συγκεντρώσει τις βασικές πεποιθήσεις αυτής της εκκλησίας στις 28 Θεμελιώδεις Πεποιθήσεις (1980 και 2005), που χρησιμοποιούν βιβλικές αναφορές ως δικαίωση.

Το 2010 ο Αντβεντισμός ισχυρίστηκε ότι έχει περίπου 22 εκατομμύρια πιστούς διάσπαρτους σε διάφορες ανεξάρτητες εκκλησίες.<ref name="Christianity report">{{cite web|url=http://www.pewforum.org/files/2011/12/Christianity-fullreport-web.pdf|title=Christianity report|access-date=2 May 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20131101114257/http://www.pewforum.org/files/2011/12/Christianity-fullreport-web.pdf|archive-date=1 November 2013|url-status=dead}}</ref> Η μεγαλύτερη εκκλησία στο κίνημα -η [[Εκκλησία Αντβεντιστών της Εβδόμης Ημέρας]]- έχει περισσότερα από 18 εκατομμύρια μέλη.
<gallery>
James and Ellen White.jpg|Ο Τζέιμς Σπρίνγκερ Ουάιτ και η σύζυγός του Ελεν Τ. Ουάιτ ίδρυσαν την Εκκλησία των Αντβεντιστών της Έβδομης Ημέρας.
Loma Linda University Church 01.jpg|Η Εκκλησία Αντβεντιστών της Έβδομης Ημέρας του Πανεπιστημίου της Λόμα Λίντα, στην ομώνυμη πόλη της [[Καλιφόρνια]]ς.
</gallery>

===Βαπτιστές===
{{Main|Βαπτιστές}}
Οι Βαπτιστές προσυπογράφουν το δόγμα ότι το βάπτισμα πρέπει να τελείται μόνο για πιστούς που ομολογούν (βάπτισμα πιστού, σε αντίθεση με το βάπτισμα νηπίων) και ότι πρέπει να γίνεται με πλήρη κατάδυση (σε αντίθεση με την επίχυση ή το ράντισμα). Άλλες αρχές των βαπτιστικών εκκλησιών περιλαμβάνουν τη συνειδητότητα της ψυχής (ελευθερία), τη σωτηρία μόνο μέσω της πίστης, ''[[Sola scriptura|μόνη τη Γραφή]] ως κανόνα πίστης και πρακτικής και την αυτονομία της τοπικής εκκλησίας. Οι Βαπτιστές αναγνωρίζουν δύο ποιμαντικά αξιώματα, τους [[Ποιμένας|πάστορες]] και τους [[Διάκονος|διακόνους]]. Οι εκκλησίες των Βαπτιστών θεωρούνται ευρέως ως προτεσταντικές εκκλησίες, αν και ορισμένοι Βαπτιστές αποκηρύσσουν αυτή την ταυτότητα.<ref name="Baptist Origins">Buescher, John. "[http://teachinghistory.org/history-content/ask-a-historian/22329 Baptist Origins] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150920071007/http://www.teachinghistory.org/history-content/ask-a-historian/22329 |date=20 September 2015 }}." [http://www.teachinghistory.org/ Teaching History] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180926205612/https://teachinghistory.org/history-content/ask-a-historian/24484 |date=26 September 2018 }}. Retrieved 23 September 2011.</ref>

Διαφορετικοί από την αρχή τους, αυτοί που αναφέρονται ως Βαπτιστές σήμερα διαφέρουν πολύ μεταξύ τους ως προς το τι πιστεύουν, τον τρόπο λατρείας τους, τη στάση τους απέναντι στους άλλους Χριστιανούς και την κατανόησή τους για το τι είναι σημαντικό στη χριστιανική μαθητεία.<ref name="Shurden turning">{{cite web |last=Shurden |first=Walter |title=Turning Points in Baptist History |publisher=The Center for Baptist Studies, Mercer University |location=Macon, GA |year=2001 |access-date=16 January 2010 |url=http://www.centerforbaptiststudies.org/pamphlets/style/turningpoints.htm |archive-date=10 July 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100710040901/http://www.centerforbaptiststudies.org/pamphlets/style/turningpoints.htm |url-status=live }}</ref>

Οι ιστορικοί εντοπίζουν την παλαιότερη εκκλησία με την ένδειξη ''Βαπτιστής'' στο 1609 στο [[Άμστερνταμ]], με πάστορα τον Τζον Σμιθ, των Άγγλων Αποσχισθέντων (από την [[Εκκλησία της Αγγλίας]]).<ref name="Gourley">Gourley, Bruce. "A Very Brief Introduction to Baptist History, Then and Now." ''The Baptist Observer.''</ref> Σύμφωνα με τη δική του ανάγνωση της [[Καινή Διαθήκη|Καινής Διαθήκης]] απέρριψε το βάπτισμα των νηπίων και καθιέρωσε το βάπτισμα μόνο των πιστών ενηλίκων.<ref name="ODCC self" /> Η πρακτική των Βαπτιστών εξαπλώθηκε στην Αγγλία, όπου οι Γενικοί Βαπτιστές θεώρησαν ότι η εξιλέωση του Χριστού επεκτείνεται σε όλους τους ανθρώπους, ενώ οι Ιδιαίτεροι Βαπτιστές πίστευαν ότι επεκτείνεται μόνο στους εκλεκτούς. Το 1638 ο Ρότζερ Ουίλιαμς ίδρυσε την πρώτη εκκλησία Βαπτιστών στις αποικίες της Βόρειας Αμερικής και στα μέσα του 18ου αιώνα η Πρώτη Μεγάλη Αφύπνιση αύξησε την ανάπτυξη των Βαπτιστών τόσο στη [[Νέα Αγγλία]] όσο και στον Νότο.<ref name="EBOself">"[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/52364/Baptist Baptist] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150426193803/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/52364/Baptist |date=26 April 2015 }}." 2010. Encyclopædia Britannica Online.</ref> Η Δεύτερη Μεγάλη Αφύπνιση στον Νότο στις αρχές του 19ου αιώνα αύξησε τα μέλη της εκκλησίας, όπως και η μείωση της υποστήριξης από τους ιεροκήρυκες για την κατάργηση της δουλείας, που ήταν μέρος των διδασκαλιών του 18ου αιώνα. Οι βαπτιστές ιεραπόστολοι έχουν εξαπλώσει την εκκλησία τους σε όλες τις ηπείρους.<ref name="ODCC self" />

Η Βαπτιστική Παγκόσμια Συμμαχία αναφέρει περισσότερα από 41 εκατομμύρια μέλη σε περισσότερες από 150.000 εκκλησίες.<ref>{{cite web|url=http://www.bwanet.org/bwa.php?site=Resources&id=19 |title=Member Body Statistics |date=30 May 2008|publisher=Baptist World Alliance |access-date= 6 May 2010| archive-url= https://web.archive.org/web/20100401120508/http://www.bwanet.org/bwa.php?site=Resources&id=19| archive-date= 1 April 2010 | url-status=live}}</ref> Το 2002 υπήρχαν πάνω από 100 εκατομμύρια μέλη Βαπτιστών και Βαπτιστικών ομάδων σε όλο τον κόσμο και πάνω από 33 εκατομμύρια στη Βόρεια Αμερική.<ref name="ODCC self">{{citation|contribution=Baptists|editor-last=Cross|editor-first=FL|title=The Oxford dictionary of the Christian church|place=New York|publisher= Oxford University Press|year=2005}}</ref> Η μεγαλύτερη ένωση Βαπτιστών είναι η Νότια Βαπτιστική Συνέλευση, με τα μέλη των εκκλησιών της να ανέρχονται συνολικά σε περισσότερα από 14 εκατομμύρια..<ref>{{cite web|url=http://www.bpnews.net/52962/acp--giving-increases-baptisms-attendance-continue-decline|title=SBC: Giving increases while baptisms continue decline|publisher=Baptist Press|access-date=24 September 2019|archive-date=25 May 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190525014132/http://www.bpnews.net/52962/acp--giving-increases-baptisms-attendance-continue-decline|url-status=live}}</ref>
<gallery>
File:Roger Williams statue by Franklin Simmons.jpg|Ο Ρότζερ Ουίλιαμς ήταν ένας από τους πρώτους υποστηρικτές της θρησκευτικής ελευθερίας και του [[Χωρισμός Κράτους και Εκκλησίας|χωρισμού εκκλησίας και κράτους]].
File:Baptism by immersion.jpg|Οι Βαπτιστές προσυπογράφουν το δόγμα ότι το βάπτισμα πρέπει να τελείται μόνο για πιστούς που ομολογούν.
File:First Baptist Church in America from Angell St 2.jpg|Η Πρώτη Εκκλησία Βαπτιστών στην Αμερική. Οι Βαπτιστές είναι περίπου το ένα τρίτο των Προτεσταντών των ΗΠΑ.<ref>{{cite web|url=http://www.pewforum.org/2015/05/12/appendix-b-classification-of-protestant-denominations/|title=Appendix B: Classification of Protestant Denominations|date=12 May 2015|access-date=28 December 2015|archive-date=5 December 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20211205153232/https://www.pewforum.org/2015/05/12/appendix-b-classification-of-protestant-denominations/|url-status=live}}</ref> 
</gallery>

===Καλβινισμός===
{{Main|Καλβινισμός}}
Ο Καλβινισμός, που ονομάζεται επίσης Mεταρρυθμισμένη παράδοση, προωθήθηκε από πολλούς θεολόγους όπως οι Μάρτιν Μπούτσερ, Χάινριχ Μπούλινγκερ, Πέτερ Μάρτυρ Βέρμιλι και [[Ούλριχ Ζβίγγλιος]], αλλά αυτός ο κλάδος του Χριστιανισμού φέρει το όνομα του Γάλλου μεταρρυθμιστή [[Ιωάννης Καλβίνος|Ιωάννη Καλβίνου]] λόγω της εξέχουσας επιρροής του σε αυτόν και του ρόλου του στις ομολογιακές και εκκλησιαστικές συζητήσεις σε όλο τον 16ο αιώνα.

Σήμερα αυτός ο όρος αναφέρεται επίσης στα δόγματα και τις πρακτικές των Μεταρρυθμισμένων εκκλησιών, των οποίων ο Καλβίνος ήταν πρώτος ηγέτης. Λιγότερο συχνά μπορεί να αναφέρεται στην ατομική διδασκαλία του ίδιου του Καλβίνου. Οι λεπτομέρειες της καλβινιστικής θεολογίας μπορούν να οριστούν με διάφορους τρόπους. Ίσως η πιο γνωστή περίληψη περιέχεται στα ''πέντε σημεία του Καλβινισμού'', αν και αυτά τα σημεία προσδιορίζουν περισσότερο την καλβινιστική άποψη για τη [[Σωτηρία (θεολογία)|σωτηριολογία]] αντί να συνοψίζουν το σύστημα ως σύνολο. Σε γενικές γραμμές ο Καλβινισμός τονίζει την κυριαρχία του Θεού σε όλα τα θέματα — στη σωτηρία αλλά και σε όλη τη ζωή. Αυτή η έννοια φαίνεται ξεκάθαρα στα δόγματα του [[Απόλυτος προορισμός|προορισμού]] και της πλήρους εξαχρείωσης.

Η μεγαλύτερη Μεταρρυθμισμένη ένωση είναι η [[Παγκόσμια Κοινωνία Αναμορφωμένων Εκκλησιών|Παγκόσμια Κοινωνία των Μεταρρυθμισμένων Εκκλησιών]] με περισσότερα από 80 εκατομμύρια μέλη σε 211 εκκλησίες σε όλο τον κόσμο.<ref>{{cite web |url=http://wcrc.ch/theology/ |title=Theology and Communion |website=Wcrc.ch |access-date=5 December 2013 |archive-date=20 December 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131220021929/http://wcrc.ch/theology/ |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web|url=http://wcrc.ch/wcrc-member-churches/ |title=Member Churches |website=Wcrc.ch |access-date=5 December 2013 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140412134752/http://wcrc.ch/wcrc-member-churches/ |archive-date=12 April 2014}}</ref> Υπάρχουν πιο συντηρητικές Μεταρρυθμιστικές ομοσπονδίες όπως η Παγκόσμια Μεταρρυθμισμένη Αδελφότητα και η Διεθνής Διάσκεψη Μεταρρυθμισμένων Εκκλησιών, καθώς και ανεξάρτητες εκκλησίες.

<gallery>
Αρχείο:John Calvin - Young.jpg|Η θεολογική σκέψη του [[Ιωάννης Καλβίνος|Ιωάννη Καλβίνου]] επηρέασε μια ποικιλία Ανεξάρτητων, [[Μεταρρυθμισμένες εκκλησίες|Ηπειρωτικών Μεταρρυθμισμένων]], Ενωμένων, [[Πρεσβυτεριανισμός|Πρεσβυτεριανών]] και άλλων Μεταρρυθμισμένων εκκλησιών.
Αρχείο:Lorimer, Ordination.jpg|Χειροτονία Πρεσβυτέρων σε Σκωτσέζικη Εκκλησία, του Τζον Χένρι Λόριμερ, 1891.
Αρχείο:First_Congregational_Church,_Cheshire_CT.jpg|Ανεξάρτητη Εκκλησία στο Τσέσιρ του [[Κονέκτικατ]] των ΗΠΑ.
</gallery>

===Κουακερισμός===
Οι [[Κουάκεροι]], Φίλοι, είναι μέλη μιας οικογένειας θρησκευτικών κινημάτων γνωστών συλλογικά ως Θρησκευτική Κοινωνία των Φίλων. Το κεντρικό ενοποιητικό δόγμα αυτών των κινημάτων είναι η ιεροσύνη όλων των πιστών.<ref>{{cite web|title=Quaker Faith & Practice|url=http://qfp.quakerweb.org.uk/qfp11-01.html|publisher=Britain Yearly Meeting|access-date=5 June 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20130719234710/http://qfp.quakerweb.org.uk/qfp11-01.html|archive-date=19 July 2013|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|title=Baltimore Yearly Meeting Faith & Practice 2011 draft|url=http://www.bym-rsf.org/publications/fandp/11worship.html#vocal|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120413213340/http://www.bym-rsf.org/publications/fandp/11worship.html#vocal|archive-date=13 April 2012}}</ref> Πολλοί Φίλοι θεωρούν εαυτούς μέλη ενός χριστιανικού δόγματος. Περιλαμβάνουν εκείνους με [[Ευαγγελικός Χριστιανισμός|ευαγγελικές]], [[Αγιαστικό κίνημα|αγιαστικές]], φιλελεύθερες και παραδοσιακές συντηρητικές Κουακερικές αντιλήψεις του Χριστιανισμού. Σε αντίθεση με πολλές άλλες ομάδες που εμφανίστηκαν μέσα στον Χριστιανισμό η Θρησκευτική Κοινωνία των Φίλων προσπάθησε ενεργά να αποφύγει τα δόγματα και τις ιεραρχικές δομές.<ref>[http://www.quaker.org/quest/ministers-1.htm The Trouble With "Ministers"] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131019042905/http://www.quaker.org/quest/ministers-1.htm |date=19 October 2013}} by Chuck Fager gives an overview of the hierarchy Friends had until it began to be abolished in the mid-eighteenth century. Retrieved 25 April 2014.</ref>
<gallery>
Αρχείο:Fox by Lely 2.jpg|Ο Τζορτζ Φοξ ήταν Άγγλος Αποσχισθείς και ιδρυτής της Θρησκευτική Κοινωνία των Φίλων, κοινώς γνωστών ως Κουάκερων ή Φίλων.
</gallery>

===Λουθηρανισμός===
{{Main|Λουθηρανισμός}}
Ο Λουθηρανισμός ταυτίζεται με τη θεολογία του [[Μαρτίνος Λούθηρος|Μαρτίνου Λούθηρου]] — Γερμανού μοναχού και ιερέα, [[Εκκλησιολογία|εκκλησιαστικού]] μεταρρυθμιστή και θεολόγου.

Ο Λουθηρανισμός υποστηρίζει ένα δόγμα δικαίωσης «με μόνο τη χάρη μέσω μόνο της πίστης και με βάση [[Sola scriptura|μόνο τη Γραφή»]], το δόγμα ότι η γραφή είναι η τελική αυθεντία σε όλα τα θέματα πίστης, απορρίπτοντας τον ισχυρισμό των Καθολικών ηγετών στη [[Σύνοδος του Τρέντο|Σύνοδο του Τρέντο]] ότι η αυθεντία έρχεται τόσο από τις Γραφές όσο και από την [[Ιερά Παράδοση|Παράδοση]].<ref>''Canons and Decrees of the Council of Trent'', Fourth Session, Decree on Sacred Scripture (Denzinger 783 [1501]; Schaff 2:79–81). For a history of the discussion of various interpretations of the Tridentine decree, see Selby, Matthew L., ''The Relationship Between Scripture and Tradition according to the Council of Trent'', unpublished Master's thesis, University of St Thomas, July 2013.</ref>Επιπλέον οι Λουθηρανοί δέχονται τις διδασκαλίες των τεσσάρων πρώτων [[Οικουμενικές Σύνοδοι|οικουμενικών συνόδων]] της αδιαίρετης Χριστιανικής Εκκλησίας.<ref name="Olson1999">{{cite book|last=Olson|first=Roger E.|title=The Story of Christian Theology: Twenty Centuries of Tradition & Reform|date=1999|publisher=InterVarsity Press|isbn=9780830815050|page=[https://archive.org/details/storyofchristian00olso/page/158 158]|quote=The magisterial Protestant denominations such as major Lutheran, Reformed and Anglican (Church of England, Episcopalian) denominations recognize only the first four as having any special authority, and even they are considered subordinate to Scripture.|url=https://archive.org/details/storyofchristian00olso/page/158}}</ref><ref name="Kelly2009">{{cite book|last=Kelly|first=Joseph Francis|title=The Ecumenical Councils of the Catholic Church: A History|url=https://archive.org/details/ecumenicalcounci0000kell|year=2009|publisher=Liturgical Press|isbn=9780814653760|page=[https://archive.org/details/ecumenicalcounci0000kell/page/64 64]|quote=The Church of England and most Lutheran churches accept the first four councils as ecumenical; Orthodox churches accept the first seven.}}</ref>

Σε αντίθεση με τη Μεταρρυθμισμένη παράδοση οι Λουθηρανοί διατηρούν πολλές από τις [[Λειτουργική|λειτουργικές]] πρακτικές και τις μυστηριακές διδασκαλίες της προ της Μεταρρύθμισης Εκκλησίας, με ιδιαίτερη έμφαση στη [[Θεία Ευχαριστία]] ή Μυστικό Δείπνο. Η Λουθηρανική θεολογία διαφέρει από τη Μεταρρυθμισμένη θεολογία στη Χριστολογία, τον σκοπό του Θεϊκού Νόμου, τη θεία χάρη, την έννοια του αμετάβλητου των αγίων και τον [[Απόλυτος προορισμός|προορισμό]].

Σήμερα ο Λουθηρανισμός είναι ένας από τους μεγαλύτερους κλάδους του Προτεσταντισμού. Με περίπου 80 εκατομμύρια πιστούς<ref>{{cite web|url=http://www.lutheran.org.nz/about-us/|title=About Us|website=Lutheran Church of New Zealand|access-date=5 March 2015|archive-date=1 April 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150401192904/http://www.lutheran.org.nz/about-us/|url-status=live}}</ref> αποτελεί την τρίτη μεγαλύτερη προτεσταντική ομολογία μετά τον [[Πεντηκοστιανισμός|Πεντηκοστιανισμό]] και τον [[Αγγλικανική Εκκλησία|Αγγλικανισμό]].<ref name="pewforum1"/> Η Λουθηρανική Παγκόσμια Ομοσπονδία (LWF), η μεγαλύτερη παγκόσμια κοινότητα λουθηρανικών εκκλησιών αντιπροσωπεύει πάνω από 72 εκατομμύρια πιστούς.<ref>{{cite web|url=http://www.lutheranworld.org/content/member-churches|title=Member Churches – The Lutheran World Federation|date=19 May 2013|access-date=5 March 2015|archive-date=29 January 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150129164641/http://www.lutheranworld.org/content/member-churches|url-status=live}}</ref> Και οι δύο αυτοί αριθμοί εκτιμούν λανθασμένα τους Λουθηρανούς σε όλο τον κόσμο, καθώς πολλά μέλη των εκκλησιαστικών σωμάτων μελών της LWF που είναι πιο γενικά προτεσταντικές δεν αυτοπροσδιορίζονται ως Λουθηρανοί ούτε ακολουθούν εκκλησίες που αυτοπροσδιορίζονται ως Λουθηρανικές.<ref>{{cite web |url=http://www.lutheranworld.org/lwf/index.php/member-statistics-2011.html |access-date=22 July 2012 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120715071837/http://www.lutheranworld.org/lwf/index.php/member-statistics-2011.html |archive-date=15 July 2012 |title=Survey Shows 70.5 Million Members in LWF-Affiliated Churches |website=The Lutheran World Federation}}</ref> Επιπλέον υπάρχουν και άλλοι διεθνείς οργανισμοί όπως το Παγκόσμιο Ομολογιακό και Ιεραποστολικό Λουθηρανικό Φόρουμ, το Διεθνές Λουθηρανικό Συμβούλιο και η Ομολογιακή Ευαγγελική Λουθηρανική Διάσκεψη, καθώς και λουθηρανικές ομολογίες που δεν είναι απαραίτητα μέλη διεθνούς οργανισμού.
<gallery>
File:LutherRose.jpg|Η [[Ρόδο του Λούθηρου|σφραγίδα του ρόδου του Λούθηρου]], σύμβολο του Λουθηρανισμού
File:EinFesteBurg.jpg|Ο Λούθηρος συνέθεσε ύμνους που χρησιμοποιούνται ακόμα και σήμερα, όπως ο "[[Θεός το Φρούριον Ημών]]"
File:Lucas Cranach (I) - The Law and the Gospel.jpg|Ο [[Μωυσής]] και ο [[Προφήτης Ηλίας]] κατευθύνουν τον αμαρτωλό που αναζητά τη σωτηρία στον σταυρό σε αυτόν τον πίνακα που απεικονίζει τη ''Θεολογία του Σταυρού'' του Λούθηρου (σε αντίθεση με τη Θεολογία της Δόξας).
File:Revelation Turku Finland Travel Photography (257758059).jpeg|Η Αγία Τράπεζα του Καθεδρικού ναού του [[Τούρκου]], μήτρας της [[Ευαγγελική Λουθηρανική Εκκλησία της Φινλανδίας|Ευαγγελικής Λουθηρανικής Εκκλησίας της Φινλανδίας]]
</gallery>

===Μεθοδισμός===
{{Main|Μεθοδισμός}}
Ο Μεθοδισμός ταυτίζεται κυρίως με τη θεολογία του [[Τζον Γουέσλεϋ]] — ενός [[Αγγλικανική Εκκλησία|Αγγλικανού]] ιερέα και ευαγγελιστή. Αυτό το ευαγγελικό κίνημα ξεκίνησε ως αναβίωση εντός της [[Εκκλησία της Αγγλίας|Εκκλησίας της Αγγλίας]] του 18ου αιώνα και έγινε ξεχωριστή Εκκλησία μετά τον θάνατο του Γουέσλεϋ. Λόγω της έντονης ιεραποστολικής δραστηριότητας το κίνημα εξαπλώθηκε σε όλη τη [[Βρετανική Αυτοκρατορία]], τις Ηνωμένες Πολιτείες και πέραν αυτών, αναφέροντας σήμερα περίπου 80 εκατομμύρια οπαδούς παγκοσμίως.<ref>{{cite web|title=Member Churches|url=http://worldmethodistcouncil.org/about/member-churches/|publisher=World Methodist Council|access-date=17 June 2013|archive-date=3 March 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130303123750/http://worldmethodistcouncil.org/about/member-churches/|url-status=live}}</ref> Αρχικά απευθυνόταν ιδιαίτερα σε εργάτες και σκλάβους.

Σωτηριολογικά οι περισσότεροι Μεθοδιστές είναι [[Αρμινιανισμός|Αρμινιανοί]], τονίζοντας ότι ο Χριστός εξασφάλισε τη σωτηρία για όλους τους ανθρώπους και ότι αυτοί πρέπει να ασκήσουν μια πράξη θέλησης για να τη λάβουν (σε αντίθεση με το παραδοσιακό καλβινιστικό δόγμα του μονεργισμού). Ο Μεθοδισμός έχει παραδοσιακά χαμηλών τόνων λειτουργίες, αν και αυτό ποικίλλει πολύ μεταξύ των μεμονωμένων εκκλησιών. Οι ίδιοι οι Γουέσλεϋ εκτιμούσαν πολύ την Αγγλικανική λειτουργία και παράδοση. Ο Μεθοδισμός είναι γνωστός για την πλούσια μουσική του παράδοση. Ο αδελφός του Τζον Γουέσλεϋ Τσαρλς συνέβαλε πολύ στη συγγραφή μεγάλου μέρους της υμνωδίας της Μεθοδιστικής Εκκλησίας<ref name="Methodist Hymnbody">{{Cite book|url = https://books.google.com/books?id=qScPAAAAIAAJ|title = A Collection of Hymns, for the use of the people called Methodists|publisher = T. Blanshard|year = 1820|access-date = 27 June 2015|archive-date = 23 May 2020|archive-url = https://web.archive.org/web/20200523003032/https://books.google.com/books?id=qScPAAAAIAAJ|url-status = live}}</ref> και πολλοί άλλοι εξέχοντες υμνογράφοι προέρχονται από τη μεθοδιστική παράδοση.
<gallery>
File:John Wesley by George Romney crop.jpg|Ο [[Τζον Γουέσλεϋ]], βασικός ιδρυτής του Μεθοδισμού.
File:Methodistcommunion3.jpg|Αμερικανός Μεθοδιστής πρεσβύτερος τελεί τη [[Θεία Ευχαριστία]].
File:Methodist Central Hall.JPG|Το Κεντρικό Μεθοδιστικό Κέντρο στο [[Ουέστμινστερ]] του [[Λονδίνο]]υ.
File:Free Methodist Hymnal, ca 1908.jpg|Υμνολόγιο της Ελεύθερης Μεθοδιστικής Εκκλησίας, μεθοδιστικού δόγματος που ευθυγραμμίζεται με το [[αγιαστικό κίνημα]].
File:Armee-du-salut.jpg|Νυχτερινό κέντρο του [[Στρατός της Σωτηρίας|Στρατού της Σωτηρίας]] στη [[Γενεύη]] της Ελβετίας.]]
</gallery>
Το [[αγιαστικό κίνημα]] αναφέρεται σε ένα σύνολο πρακτικών που περιβάλλουν το δόγμα της χριστιανικής τελειότητας που προέκυψε μέσα στον Μεθοδισμό του 19ου αιώνα, μαζί με μια σειρά ευαγγελικών δογμάτων και παραεκκλησιαστικών οργανώσεων (όπως οι κατασκηνωτικές συναντήσεις). Υπολογίζεται ότι υπάρχουν 12 εκατομμύρια οπαδοί σε δόγματα που ευθυγραμμίζονται με το αγιαστικό κίνημα των Γουέσλεϋ.<ref>{{cite web|url=http://www.oikoumene.org/en/church-families/holiness-churches|title=Holiness churches|website=oikoumene.org|access-date=31 May 2015|archive-date=25 February 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200225232719/https://www.oikoumene.org/en/church-families/holiness-churches/|url-status=live}}</ref> Η Ελεύθερη Μεθοδιστική Εκκλησία, ο Στρατός της Σωτηρίας και η [[Γουεσλεϊανή Εκκλησία|Μεθοδιστική Γουεσλεϊανή Εκκλησία]] είναι χαρακτηρισρτικά παραδείγματα, ενώ άλλοι οπαδοί του αγιαστικού κινήματος παρέμειναν στον κύριο Μεθοδισμό, π.χ. η Ενωμένη Μεθοδιστική Εκκλησία.

===Πεντηκοστιανισμός===
{{Main|Πεντηκοστιανισμός}}
Ο Πεντηκοστιανισμός είναι ένα κίνημα που δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην άμεση προσωπική εμπειρία του Θεού μέσω του [[Βάπτισμα (Χριστιανισμός)|βαπτίσματος]] με το [[Άγιο Πνεύμα]]. Ο όρος ''Πεντηκοστιανός'' προέρχεται από την [[Πεντηκοστή]], την ελληνική ονομασία για την εβραϊκή [[Σαβουώτ|Γιορτή των Εβδομάδων]]. Για τους Χριστιανούς αυτό το γεγονός τιμά την κάθοδο του Αγίου Πνεύματος στους μαθητές του [[Ιησούς Χριστός|Ιησού Χριστού]], όπως περιγράφεται στο δεύτερο κεφάλαιο των [[Πράξεις των Αποστόλων|Πράξεων των Αποστόλων]].

Αυτός ο κλάδος του Προτεσταντισμού διακρίνεται για την πίστη του στο βάπτισμα με το Άγιο Πνεύμα ως μια εμπειρία ξεχωριστή από την αποδοχή του χριστιανισμού, που επιτρέπει σε ένα Χριστιανό να ζήσει μια ζωή ενισχυμένη και γεμάτη με το Άγιο Πνεύμα. Αυτή η ενδυνάμωση περιλαμβάνει τη χρήση πνευματικών χαρισμάτων όπως η [[Γλωσσολαλιά|ομιλία σε άγνωστες γλώσσες]] και η θεραπεία μέσω της πίστης —δύο άλλα καθοριστικά χαρακτηριστικά του Πεντηκοστιανισμού. Λόγω της δέσμευσής τους στην αυθεντία της Αγίας Γραφής, τα πνευματικά χαρίσματα και τα θαύματα οι Πεντηκοστιανοί τείνουν να θεωρούν ότι το κίνημά τους αντανακλά το ίδιο είδος πνευματικής δύναμης και διδασκαλίας της Αποστολικής Εποχής της πρώτης εκκλησίας. Για τον λόγο αυτό ορισμένοι Πεντηκοστιανοί χρησιμοποιούν επίσης τον όρο ''Αποστολικό'' ή ''Πλήρες Ευαγγέλιο'' για να περιγράψουν το κίνημά τους.

Ο Πεντηκοστιανισμός γέννησε τελικά εκατοντάδες νέες ομολογίες, συμπεριλαμβανομένων μεγάλων ομάδων όπως οι Συνελεύσεις του Θεού και η Εκκλησία του Θεού εν Χριστώ, τόσο στις Ηνωμένες Πολιτείες όσο και αλλού. Υπάρχουν πάνω από 279 εκατομμύρια Πεντηκοστιανοί σε όλο τον κόσμο και το κίνημα αυξάνεται σε πολλά μέρη του κόσμου, ειδικά στις [[Αναπτυσσόμενες χώρες]]. Από τη δεκαετία του 1960 ο Πεντηκοστιανισμός κέρδισε ολοένα και περισσότερο αποδοχή από άλλες χριστιανικές παραδόσεις και οι πεποιθήσεις του σχετικά με το βάπτισμα και το Άγιο Πνεύμα και τα πνευματικά χαρίσματα έχουν ενστερνιστεί από μη Πεντηκοστιανούς Χριστιανούς στις Προτεσταντικές και την [[Καθολική Εκκλησία]] μέσω του [[Χαρισματικό κίνημα|Χαρισματικού Κινήματος]]. Μαζί ο Πεντηκοστιανισμός και ο [[Χαρισματικό κίνημα|Χαρισματικός Χριστιανισμός]] αριθμούν πάνω από 500 εκατομμύρια πιστούς.<ref name=PewGlobalChristianity67>{{Citation | publisher=[[Pew Forum]] on Religion and Public Life | date=19 December 2011 | url=http://www.pewforum.org/uploadedFiles/Topics/Religious_Affiliation/Christian/Christianity-fullreport-web.pdf | title=Global Christianity: A Report on the Size and Distribution of the World's Christian Population | page=67 | access-date=25 June 2015 | archive-url=https://web.archive.org/web/20130723134849/http://www.pewforum.org/uploadedFiles/Topics/Religious_Affiliation/Christian/Christianity-fullreport-web.pdf | archive-date=23 July 2013 | url-status=dead | archivedate=2013-07-23 | archiveurl=https://web.archive.org/web/20130723134849/http://www.pewforum.org/uploadedFiles/Topics/Religious_Affiliation/Christian/Christianity-fullreport-web.pdf | deadurl= }}</ref>
<gallery>
File:Charlesparham.png|Ο Τσαρλς Φοξ Πάραμ, που συνέδεσε τη [[γλωσσολαλιά]] με το βάπτισμα στο Άγιο Πνεύμα.
File:RH Worship Team.jpg|Σύγχρονη χριστιανική λατρεία στην εκκλησία Ροκ Χάρμπορ, στην Κόστα Μέσα της [[Καλιφόρνια]]ς.
File:Ravensburg Freie Christengemeinde Saal.jpg|Πεντηκοστιανή εκκλησία στο [[Ράβενσμπουργκ]] της Γερμανίας.
</gallery>

===Άλλοι Προτεστάντες===
Υπάρχουν πολλά άλλα προτεσταντικά δόγματα που δεν εντάσσονται σαφώς στους προαναφερθέντες κλάδους και είναι πολύ μικρότερα σε αριθμό μελών. Ορισμένες ομάδες ατόμων που έχουν βασικές προτεσταντικές αρχές αυτοπροσδιορίζονται απλώς ως «χριστιανοί» ή «αναγεννημένοι χριστιανοί». Συνήθως αποστασιοποιούνται από τον ομολογητισμό ή τον πιστευματισμό άλλων χριστιανικών κοινοτήτων<ref>Confessionalism is a term employed by historians to refer to "the creation of fixed identities and systems of beliefs for separate churches which had previously been more fluid in their self-understanding, and which had not begun by seeking separate identities for themselves—they had wanted to be truly Catholic and reformed." (MacCulloch, ''The Reformation: A History'', p. xxiv.)</ref>, αυτοαποκαλούμενοι «μη δογματικοί» ή «[[Ευαγγελικός Χριστιανισμός|ευαγγελικοί]]». Συχνά ιδρύονται από μεμονωμένους πάστορες και έχουν μικρή σχέση με τα ιστορικά δόγματα.<ref name="Pew Forum on Religion & Public Life / U.S. Religious Landscape Survey">{{cite web|url = http://religions.pewforum.org/pdf/report2religious-landscape-study-appendix3.pdf|title = Classification of Protestant Denominations|publisher = Pew Forum on Religion & Public Life / U.S. Religious Landscape Survey|access-date = 27 September 2009|archive-date = 26 February 2015|archive-url = https://web.archive.org/web/20150226092522/http://religions.pewforum.org/pdf/report2religious-landscape-study-appendix3.pdf|url-status = live}}</ref>

Αν και ο [[Ουνιταριανισμός]] αναπτύχθηκε από την Προτεσταντική Μεταρρύθμιση,<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/religion/religions/unitarianism/ataglance/glance.shtml|publisher=BBC – Religions|title=Unitarianism: Unitarianism at a glance|access-date=1 August 2017|archive-date=9 August 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170809050504/http://www.bbc.co.uk/religion/religions/unitarianism/ataglance/glance.shtml|url-status=live}}</ref> αποκλείεται από τον Προτεσταντισμό λόγω της [[Αντιτριαδικοί|αντιτριαδικής]] θεολογικής φύσης του.<ref>{{cite web|url=http://www.americanunitarian.org/AUCChristian.htm|title=Unitarian Christianity|website=www.americanunitarian.org|access-date=1 August 2017|archive-date=5 August 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170805035309/http://americanunitarian.org/AUCChristian.htm|url-status=live}}</ref> Ο Ουνιταριανισμός υπήρξε δημοφιλής στην περιοχή της [[Τρανσυλβανία]]ς στη σημερινή Ρουμανία, την Αγγλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Προήλθε σχεδόν ταυτόχρονα από την Τρανσυλβανία και την [[Πολωνική-Λιθουανική Κοινοπολιτεία]].

==Διαδογματικά κινήματα==
[[Image:Messiah Cathedral in Night.jpg|thumb|Μεγαεκκλησία της Μεταρρυθμισμένης Ευαγγελικής Εκκλησίας της Ινδονησίας]]
Υπάρχουν επίσης χριστιανικά κινήματα που διαπερνούν τις δογματικές γραμμές, ακόμη και κλάδους, και δεν μπορούν να ταξινομηθούν στο ίδιο επίπεδο που αναφέραμε προηγουμένως. Ο [[Ευαγγελικός Χριστιανισμός]] είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Μερικά από αυτά τα κινήματα δραστηριοποιούνται αποκλειστικά στο πλαίσιο του Προτεσταντισμού, μερικά είναι ευρύτερα χριστιανικά. Τα διαδογματικά κινήματα είναι μερικές φορές ικανά να επηρεάσουν τμήματα της Καθολικής Εκκλησίας, όπως το [[Χαρισματικό κίνημα|Χαρισματικό Κίνημα]], που στοχεύει να ενσωματώσει πεποιθήσεις και πρακτικές παρόμοιες με εκείνες των [[Πεντηκοστιανισμός|Πεντηκοστιανών]] στους διάφορους κλάδους του Χριστιανισμού. Οι νεοχαρισματικές εκκλησίες μερικές φορές θεωρούνται υποομάδα του Χαρισματικού Κινήματος. Και οι δύο τίθενται υπό την κοινή ετικέτα του Χαρισματικού Χριστιανισμού (οι λεγόμενοι Ανανεωτές), μαζί με τους Πεντηκοστιανούς. Οι μη δογματικές και οι διάφορες κατ' οίκον εκκλησίες συχνά υιοθετούν ή είναι παρόμοιες με ένα από αυτά τα κινήματα.

Οι μεγαλοεκκλησίες συνήθως επηρεάζονται από διαδογματικά κινήματα. Συνολικά αυτές οι μεγάλες εκκλησίες αποτελούν σημαντική εξέλιξη του Προτεσταντικού Χριστιανισμού. Στις Ηνωμένες Πολιτείες το φαινόμενο έχει υπερτετραπλασιαστεί τις τελευταίες δύο δεκαετίες και έχει εξαπλωθεί σε όλο τον κόσμο.

Το παρακάτω διάγραμμα δείχνει τις αμοιβαίες σχέσεις και την ιστορική προέλευση των κύριων διαδογματικών κινημάτων και άλλες εξελίξεις εντός του Προτεσταντισμού.
[[File:Interdenominational movements & other Protestant developments.svg|thumb|upright=2.95|center|Σχέσεις μεταξύ διαδογματικών κινημάτων και άλλων τάσεων εντός του Προτεσταντισμού]]

===Ευαγγελικός Χριστιανισμός===
{{Main|Ευαγγελικός Χριστιανισμός}}
Ο Ευαγγελικός Χριστιανισμός ή Ευαγγελικός Προτεσταντισμός είναι ένα παγκόσμιο, διαδογματικό κίνημα που υποστηρίζει ότι η ουσία του ευαγγελίου συνίσταται στο δόγμα της σωτηρίας από τη [[Θεία Χάρη]] μέσω της πίστης στη [[Σωτηρία (θεολογία)|σωτηρία]] από τον Ιησού Χριστό.<ref name=Oxf>{{cite book|title=The Concise Oxford Dictionary | year=1978| publisher=Oxford University Press}}</ref><ref>{{Citation | url=http://www.operationworld.org/glossary | title=Operation World | access-date=4 June 2015 | archive-date=18 January 2020 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200118153156/http://operationworld.org/glossary | url-status=live }}</ref>

Οι Ευαγγελικοί είναι Χριστιανοί που πιστεύουν στην κεντρική θέση της μεταστροφής ή της εμπειρίας της «αναγεννημένης» στη λήψη της σωτηρίας, πιστεύουν στην αυθεντία της Αγίας Γραφής ως αποκάλυψης του Θεού στην ανθρωπότητα και έχουν ισχυρή δέσμευση στον ευαγγελισμό ή τη μέθεξη του χριστιανικού μνηνύματος.

Απέκτησε μεγάλη δυναμική τον 18ο και τον 19ο αιώνα με την εμφάνιση του [[Μεθοδισμός|Μεθοδισμού]] και των Μεγάλων Αφυπνίσεων στη Βρετανία και τη Βόρεια Αμερική. Οι απαρχές του Ευαγγελικού Χριστιανισμού εντοπίζονται συνήθως στο Αγγλικό [[Μεθοδισμός|Μεθοδιστικό]] κίνημα, τον Νικόλαο Τσίντσεντορφ, τη Μοραβική Εκκλησία, το [[Λουθηρανισμός|λουθηρανικό]] [[Πιετισμός|ευσεβισμό]], τον [[Πρεσβυτεριανισμός
|Πρεσβυτεριανισμό]] και τον [[Πουριτανισμός|Πουριτανισμό]].<ref name="Christianity report"/> Μεταξύ των ηγετών και των μεγάλων προσωπικοτήτων του Ευαγγελικού Προτεσταντικού κινήματος ήταν οι [[Τζον Γουέσλεϋ]], Τζορτζ Χουάιτφιλντ, [[Τζόναθαν Έντουαρντς]], [[Μπίλλυ Γκράχαμ]], Χάρολντ Τζον Οκέγκα, Τζον Στοτ και Μάρτιν Λόιντ-Τζόουνς.

Υπολογίζεται ότι υπάρχουν 285.480.000 Ευαγγελικοί, που αντιστοιχούν στο 13% του χριστιανικού πληθυσμού και στο 4% του συνολικού παγκόσμιου πληθυσμού. Στην Αμερική, την Αφρική και την Ασία είναι η πλειοψηφία των Ευαγγελικών. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν τη μεγαλύτερη συγκέντρωση Ευαγγελικών<ref name="How Many Evangelicals Are There">{{Citation | title=How Many Evangelicals Are There? | url=http://www.wheaton.edu/ISAE/Defining-Evangelicalism/How-Many-Are-There/ | publisher=Institute for the Study of American Evangelicals | place=Wheaton College | url-status=dead | archive-url=https://web.archive.org/web/20160130062242/http://www.wheaton.edu/ISAE/Defining-Evangelicalism/How-Many-Are-There | archive-date=30 January 2016 | df=dmy-all}}</ref>. Ο Ευαγγελικός Χριστιανισμός κερδίζει έδαφος τόσο εντός όσο και εκτός του αγγλόφωνου κόσμου, ειδικά στη Λατινική Αμερική και στον [[Αναπτυσσόμενες χώρες|αναπτυσσόμενο κόσμο]].
<gallery>
File:Wilberforce john rising.jpg|Ο Ουίλιαμ Γουίλμπερφορς, Βρετανός ευαγγελιστής υπέρ της κατάργησης της δουλείας.
File:Bundesarchiv Bild 194-0798-29, Düsseldorf, Veranstaltung mit Billy Graham.jpg|Ο [[Μπίλλυ Γκράχαμ]], εξέχων ευαγγελικός αναβιωτής, κηρύττει στο [[Ντούισμπουργκ]] της Γερμανίας το 1954.
File:Église Nouvelle Vie culte.jpg|Λατρευτική ακολουθία της Εκκλησίας της Νέας Ζωής, Ευαγγελικής Πεντηκοστιανής εκκλησίας στο [[Λονγκέιγ]] του Καναδά.
File:Hämeenlinnan Vapaaseurakunta.jpg|Ευαγγελική Προτεσταντική Εεκλησία στο [[Χαμεενλίννα]] της Φινλανδίας.
</gallery>

===Χαρισματικό κίνημα===
{{Main|Χαρισματικό κίνημα}}
[[File:Hillsong Church Konstanz 2018.jpg|thumb|Η Εκκλησία Χίλσονγκ στην [[Κωνσταντία]] της Γερμανίας, μια ευαγγελική χαρισματική εκκλησία]]
Το Χαρισματικό κίνημα είναι η διεθνής τάση των ιστορικά κυρίαρχων εκκλησιών που υιοθετούν πεποιθήσεις και πρακτικές παρόμοιες με εκείνες των [[Πεντηκοστιανισμός|Πεντηκοστιανών]]. Θεμελιώδης για το κίνημα είναι η χρήση πνευματικών χαρισμάτων. Μεταξύ των Προτεσταντών το κίνημα ξεκίνησε γύρω στο 1960.

Στην Αμερική ο Επισκοπικός Ντένις Μπένετ αναφέρεται μερικές φορές ως μια από τις θεμελιώδεις επιρροές του χαρισματικού κινήματος.<ref>{{Citation | first = Randall | last = Balmer | title = Encyclopedia of Evangelicalism: Revised and Expanded Edition | edition = 2nd | place = Waco | publisher = Baylor | year = 2004 | contribution = Charismatic Movement}}</ref> Στο [[Ηνωμένο Βασίλειο]] οι Κόλιν Ούρκχαρτ, Μάικλ Χάρπερ, Ντέιβιντ Ουότσον και άλλοι ήταν στην πρωτοπορία παρόμοιων κινήσεων. Το συνέδριο του Mάσεϊ στη Νέα Ζηλανδία το 1964 παρακολούθησαν αρκετοί Αγγλικανοί, συμπεριλαμβανομένου του Αιδεσιμ. Ρέι Μιούλερ, που προσκάλεσε τον Μπένετ στη Νέα Ζηλανδία το 1966 και έπαιξε ηγετικό ρόλο στην ανάπτυξη και προώθηση των σεμιναρίων ''Life in the Spirit''. Άλλος ηγέτης του χαρισματικού κινήματος στη Νέα Ζηλανδία είναι ο Μπιλ Σαμπρίτσκι.

Ο Λάρι Κρίστενσον, Λουθηρανός θεολόγος με έδρα το Σαν Πέδρο του [[Λος Άντζελες]], έκανε πολλά τις δεκαετίες του 1960 και του 1970 για να ερμηνεύσει το χαρισματικό κίνημα για τους Λουθηρανούς. Ένα πολύ μεγάλο ετήσιο συνέδριο σχετικά με αυτό το θέμα πραγματοποιήθηκε στη [[Μινεάπολη]]. Ιδιαίτερα μεγάλες και επιδραστικές έγιναν οι χαρισματικές λουθηρανικές εκκλησίες της [[Μινεσότα]], ιδιαίτερα η ''Hosanna!'' στο Λέικβιλ και η ''North Heights'' στο [[Σαιντ Πωλ (Μινεσότα)|Σαιντ Πωλ]]. Η επόμενη γενιά Λουθηρανών χαρισματικών συγκεντρώνεται γύρω από τη Συμμαχία των Ανανevtik;vn Εκκλησιών. Υπάρχει σημαντική χαρισματική δραστηριότητα μεταξύ των νεαρών Λουθηρανών ηγετών στην [[Καλιφόρνια]], που επικεντρώνεται γύρω από μια ετήσια συγκέντρωση στην Eκκλησία Ρόμπινγουντ, στο Χάντινγκτον Μπιτς. Το ''Touched by the Spirit'' του Ρίτσαρντ A. Γένσεν, που δημοσιεύτηκε το 1974, έπαιξε σημαντικό ρόλο στη λουθηρανική κατανόηση του χαρισματικού κινήματος.

Στις εκκλησίες των Κονγκρεγκασιναλικών και των [[Πρεσβυτεριανισμός|Πρεσβυτεριανών]] Εκκλησιών, που ομολογούν μια παραδοσιακά [[Καλβινισμός|Καλβινιστική]] ή Μεταρρυθμιστική θεολογία, υπάρχουν διαφορετικές απόψεις σχετικά με τη σημερινή συνέχιση ή μη των χαρισμάτων του Πνεύματος.<ref name="phen">{{Cite book | last1 = Masters | first1 = Peter | last2 = Whitcomb | first2 = John | title = Charismatic Phenomenon| publisher = Wakeman | location = London | page = [https://archive.org/details/charismaticpheno0000mast/page/113 113] | date = 1988 | isbn = 9781870855013 | url = https://archive.org/details/charismaticpheno0000mast/page/113}}</ref><ref name="epidemic">{{Cite book | last1 = Masters | first1 = Peter | last2 = Wright | first2= Professor Verna| title = Healing Epidemic | url = https://archive.org/details/healingepidemic0000mast | publisher = Wakeman Trust | location = London| page = [https://archive.org/details/healingepidemic0000mast/page/227 227] | date = 1988 | isbn = 9781870855006}}</ref> Γενικά ωστόσο οι Μεταρρυθμιστικοί χαρισματικοί αποστασιοποιούνται από ανανεωτικά κινήματα με τάσεις που θα μπορούσαν να εκληφθούν ως υπερσυναισθηματικές, όπως οι ''Word of Faith'', ''Toronto Blessing'', ''Brownsville Revival'' και ''Lakeland Revival''. Εξέχουσες Μεταρρυθμιστικές χαρισματικές εκκλησίες είναι οι ''Sovereign Grace'' και οι ''Every Nation'' στις Η.Π.Α. και οι εκκλησίες και το κίνημα ''Newfrontiers'' στη Μεγάλη Βρετανία, του οποίου ηγετική προσωπικότητα είναι ο Τέρι Βίργκο.<ref>{{cite web|url=http://www.tateville.com/churches.html |title=Presbyterian and Reformed Churches |access-date=5 January 2016 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20141111183209/http://www.tateville.com/churches.html |archive-date=11 November 2014}}</ref>

Μια μειοψηφία [[Εκκλησία Αντβεντιστών της Εβδόμης Ημέρας|Αντβεντιστών της Έβδομης Ημέρας]] σήμερα είναι χαρισματικοί. Συνδέονται έντονα με εκείνους που έχουν πιο «προοδευτικές» αντβεντιστικές πεποιθήσεις. Κατά τις πρώτες δεκαετίες της εκκλησίας τα χαρισματικά ή εκστατικά φαινόμενα ήταν συνηθισμένα.<ref>{{cite web| last = Patrick| first = Arthur| author-link = Arthur Patrick| title = Early Adventist worship, Ellen White and the Holy Spirit: Preliminary Historical Perspectives| website = Spiritual Discernment Conference| publisher = SDAnet AtIssue| date = c. 1999| url = http://www.sdanet.org/atissue/discern/holyspirit.htm| access-date = 15 February 2008| archive-date = 7 October 2018| archive-url = https://web.archive.org/web/20181007140636/http://www.sdanet.org/atissue/discern/holyspirit.htm| url-status = live}}</ref><ref>{{cite web| last = Patrick| first = Arthur| author-link = Arthur Patrick| title = Later Adventist Worship, Ellen White and the Holy Spirit: Further Historical Perspectives| website = Spiritual Discernment Conference| publisher = SDAnet AtIssue| date = c. 1999| url = http://www.sdanet.org/atissue/discern/flesh.htm| access-date = 15 February 2008| archive-date = 11 October 2018| archive-url = https://web.archive.org/web/20181011052704/http://www.sdanet.org/atissue/discern/flesh.htm| url-status = live}}</ref>

===Νεοχαρισματικές εκκλησίες===
Οι νεοχαρισματικές εκκλησίες είναι μια κατηγορία εκκλησιών στο κίνημα της Χριστιανικής Ανανέωσης. Οι νεοχαρισματικοί περιλαμβάνουν το Τρίτο Κύμα, αλλά είναι ευρύτεροι. Τώρα είναι περισσότεροι από τους Πεντηκοστιανούς (πρώτο κύμα) και τους χαρισματικούς (δεύτερο κύμα) μαζί, λόγω της αξιοσημείωτης ανάπτυξης των μεταθρησκευτικών και ανεξάρτητων χαρισματικών ομάδων.<ref name = NIDPCM>{{Citation | editor1-first = Stanley M | editor1-last = Burgess | editor2-first = Eduard M | editor2-last = van der Maas | title = The New International Dictionary of Pentecostal and Charismatic Movements | place = Grand Rapids | publisher = Zondervan | year = 2002 | contribution = Neocharismatics| title-link = The New International Dictionary of Pentecostal and Charismatic Movements}}</ref>

Οι νεοχαρισματικοί πιστεύουν και δίνουν έμφαση στη μεταβιβλική διαθεσιμότητα των χαρισμάτων του Αγίου Πνεύματος, συμπεριλαμβανομένης της [[γλωσσολαλιά]]ς, της θεραπείας και της προφητείας. Εφαρμόζουν την τοποθέτηση των χεριών και επιδιώκουν την «πλήρωση» του Αγίου Πνεύματος. Ωστόσο μια συγκεκριμένη εμπειρία βαπτίσματος με το Άγιο Πνεύμα μπορεί να μην είναι απαραίτητη για τη βίωση τέτοιων χαρισμάτων. Καμία ενιαία μορφή, κυβερνητική δομή ή τρόπος εκκλησιαστικής λειτουργίας δεν χαρακτηρίζει όλες τις νεοχαρισματικές λειτουργίες και εκκλησίες.

Περίπου δεκαεννέα χιλιάδες δόγματα, με περίπου 295 εκατομμύρια μεμονωμένους οπαδούς, προσδιορίζονται ως νεοχαρισματικά.<ref>{{Citation | editor1-first = Stanley M | editor1-last = Burgess | editor2-first = Eduard M | editor2-last = van der Maas | title = The New International Dictionary of Pentecostal and Charismatic Movements | place = Grand Rapids | publisher = Zondervan | year = 2002 | pages = 286–87}}</ref> Νεοχαρισματικές αρχές και πρακτικές απαντώνται σε πολλές ανεξάρτητες, μη δογματικές ή μεταδογματικές εκκλησίες, με τη δύναμη των αριθμών να επικεντρώνονται στις ανεξάρτητες αφρικανικές εκκλησίες, στο κίνημα των οίκων-εκκλησιών των [[Κινέζοι Χαν|Κινέζων Χαν]] και σε εκκλησίες της Λατινικής Αμερικής.

==Προτεσταντικές παραφυάδες==

===Αρμινιανισμός===
{{Main|Αρμινιανισμός}}
[[File:James Arminius 2.jpg|thumb|upright=0.9|Ο Ιάκωβος Aρμίνιος ήταν ένας Ολλανδός Μεταρρυθμιστής θεολόγος, του οποίου οι απόψεις επηρέασαν τμήματα του Προτεσταντισμού. Μια μικρή Ρεμονστραντική κοινότητα επιβιώνει στην Ολλανδία.]]
Ο Αρμινιανισμός βασίζεται στις θεολογικές ιδέες του Ολλανδού Μεταρρυθμιστή θεολόγου Ιάκωβου Aρμίνιου (1560–1609) και των ιστορικών υποστηρικτών του γνωστών ως Ρεμονστραντών. Οι διδασκαλίες του ίσχυαν για τα πέντε ''solae'' (μόνον) της [[Μεταρρύθμιση]]ς, αλλά ήταν διαφορετικές από τις ιδιαίτερες διδασκαλίες του [[Μαρτίνος Λούθηρος|Μαρτίνου Λούθηρου]], του [[Ούλριχ Ζβίγγλιος|Ούλριχ Ζβίγγλιου]], του [[Ιωάννης Καλβίνος|Ιωάννη Καλβίνου]] και άλλων Προτεσταντών Μεταρρυθμιστών. Ο Ιάκωβος Aρμίνιος ήταν μαθητής του Θεόδωρου Μπέζα στο Θεολογικό Πανεπιστήμιο της [[Γενεύη]]ς. Ο Αρμινιανισμός είναι γνωστός σε ορισμένους ως σωτηριολογική διαφοροποίηση του [[Καλβινισμός|Καλβινισμού]].<ref>"Chambers Biographical Dictionary," ed. Magnus Magnusson (Chambers: Cambridge University Press, 1995), 62.</ref> Ωστόσο για άλλους είναι η αποκατάσταση της πρωτοχριστιανικής θεολογικής συναίνεσης.<ref>Kenneth D. Keathley, "The Work of God: Salvation," in ''A Theology for the Church'', ed. Daniel L. Akin (Nashville: B&H Academic, 2007), 703.</ref> Ο ολλανδικός Αρμινιανισμός αρχικά διατυπώθηκε στη ''remonstranten'' (1610), μια θεολογική δήλωση που υπογράφηκε από 45 ιερείς και υποβλήθηκε στις Γενικές Τάξεις της Ολλανδίας. Πολλές χριστιανικές ομολογίες έχουν επηρεαστεί από τις απόψεις των Αρμινιανών για τη θέληση του ανθρώπου να ελευθερωθεί με τη χάρη πριν από την αναγέννηση, κυρίως οι [[Βαπτιστές]] τον 16ο αιώνα,<ref>Robert G. Torbet, ''A History of the Baptists'', third edition</ref> οι [[Μεθοδισμός|Μεθοδιστές]] τον 18ο αιώνα και η [[Εκκλησία Αντβεντιστών της Εβδόμης Ημέρας]] τον 19ο αιώνα.

Οι αρχικές πεποιθήσεις του ίδιου του Ιάκωβου Aρμίνιου ορίζονται συνήθως ως Αρμινιανισμός, αλλά ευρύτερα, ο όρος μπορεί να περιλαμβάνει τις διδασκαλίες του [[Ούγκο Γκρότιους]], του [[Τζον Γουέσλεϋ]] και άλλων. Ο [[Αρμινιανισμός|Κλασικός]] και ο [[Τζον Γουέσλεϋ|Γουεσλεϋανός Αρμινιανισμός]] είναι οι δύο κύριες σχολές σκέψης. Ο Γουεσλεϋανός Αρμινιανισμός συχνά ταυτίζεται με τον Μεθοδισμό. Τα δύο συστήματα του Καλβινισμού και του Αρμινιανισμού μοιράζονται τόσο την ιστορία και πολλά δόγματα, όσο και την [[Ιστορία του Χριστιανισμού|ιστορία της χριστιανικής θεολογίας]]. Ωστόσο, λόγω των διαφορών τους σχετικά με τα δόγματα του θείου [[Απόλυτος προορισμός|προορισμού]] και της εκλογής, πολλοί άνθρωποι θεωρούν αυτές τις σχολές σκέψης αντίθετες μεταξύ τους. Εν ολίγοις η διαφορά μπορεί να θεωρηθεί τελικά ως προς το αν ο Θεός επιτρέπει στη θέληση ενός ατόμου να αντισταθεί στην επιθυμία Του να σώσει όλους (στο Αρμινιανό δόγμα) ή αν η χάρη του Θεού είναι ακαταμάχητη και περιορίζεται μόνο σε ορισμένους (στον Καλβινισμό). Μερικοί Καλβινιστές ισχυρίζονται ότι η προοπτική των Αρμινιανών παρουσιάζει ένα συνεργιστικό σύστημα Σωτηρίας, που επομένως δεν γίνεται μόνο χάρη, ενώ οι Αρμινιανοί απορρίπτουν κατηγορηματικά αυτό το συμπέρασμα. Πολλοί θεωρούν τις θεολογικές διαφορές ως κρίσιμες διαφορές στο δόγμα, ενώ άλλοι τις βρίσκουν σχετικά ασήμαντες.<ref>Gonzalez, Justo L. ''The Story of Christianity, Vol. Two: The Reformation to the Present Day'' (New York: Harpercollins Publishers, 1985; reprint – Peabody: Prince Press, 2008) 180</ref>

===Πιετισμός===
{{Main|Πιετισμός}}
Ο Πιετισμός (Ευσεβισμός) ήταν ένα κίνημα με επιρροή εντός του [[Λουθηρανισμός|Λουθηρανισμού]] που συνδύαζε τις λουθηρανικές αρχές του 17ου αιώνα με τη Μεταρρυθμιστική έμφαση στην ατομική ευσέβεια και στη δυναμικά χριστιανική ζωή.<ref>In places, such as parts of England and America, where Pietism was frequently juxtaposed with Catholicism, Catholics also became naturally influenced by Pietism, helping to foster a stronger tradition of congregational hymn-singing, including among Pietists who converted to Catholicism and brought their pietistic inclination with them, such as [[Frederick William Faber]].</ref>

Ξεκίνησε στα τέλη του 17ου αιώνα, έφτασε στο απόγειό του στα μέσα του 18ου και παρήκμασε κατά τον 19ο αιώνα και είχε σχεδόν εξαφανιστεί στην Αμερική στα τέλη του 20ού αιώνα. Ενώ παραήκμαζε ως αναγνωρίσιμη λουθηρανική ομάδα, ορισμένες από τις θεολογικές αρχές του επηρέασαν τον Προτεσταντισμό γενικά, εμπνέοντας τον Αγγλικανό ιερέα [[Τζον Γουέσλεϋ]] να δημιουργήσει το [[Μεθοδισμός|Μεθοδιστικό]] κίνημα και τον Αλέξανδρο Μακ το κίνημα των Γερμανών Βαπτιστών μεταξύ των [[Αναβαπτιστές|Αναβαπτιστών]].

Αν και ο Πιετισμός μοιράζεται με το [[Πουριτανισμός|Πουριτανικό]] κίνημα την έμφαση στην προσωπική συμπεριφορά και συχνά συγχέονται, υπάρχουν σημαντικές διαφορές, ιδιαίτερα στην έννοια του ρόλου της θρησκείας στην κυβέρνηση.<ref>Calvinist Puritans believed that government was ordained by God to enforce Christian behavior upon the world; pietists see the government as a part of the world, and believers were called to voluntarily live faithful lives independent of government.</ref>

<gallery>
Αρχείο:Philipp Jakob Spener.jpg|Ο Φίλιπ Γιάκομπ Σπένερ, Γερμανός πρωτοπόρος και ιδρυτής του Πιετισμού.
Αρχείο:Pietism.JPG|Ο Πιετισμός είχε έντονη πολιτιστική επιρροή στη Σκανδιναβία.
Αρχείο:Der breite und der schmale Weg 2008.jpg|''Η Ευρεία και η Στενή Οδός'', δημοφιλής γερμανικός ευσεβιστικός πίνακας, 1866.
</gallery>

===Πουριτανισμός, Άγγλοι διαφωνούντες και αντικομφορμιστές===
{{Main|Πουριτανισμός}}
Οι Πουριτανοί ήταν μια ομάδα Άγγλων Προτεσταντών τον 16ο και 17ο αιώνα, που προσπάθησαν να εξαγνίσουν την [[Εκκλησία της Αγγλίας]] από ό,τι θεωρούσαν καθολικές πρακτικές, υποστηρίζοντας ότι η εκκλησία είχε μεταρρυθμιστεί μόνο εν μέρει. Ο Πουριτανισμός με αυτή την έννοια ιδρύθηκε από μερικούς από τους κληρικούς που είχαν εξοριστεί επί της [[Μαρία Α΄ της Αγγλίας|Μαρίας Α']] και επέστρεψαν λίγο μετά την ενθρόνιση της [[Ελισάβετ Α' της Αγγλίας]] το 1558, ως [[Ακτιβισμός|ακτιβιστικό]] κίνημα εντός της Εκκλησίας της Αγγλίας.

Οι Πουριτανοί εμποδίστηκαν να αλλάξουν την καθιερωμένη εκκλησία εκ των έσω και περιορίστηκαν σοβαρά στην Αγγλία από νόμους που έλεγχαν τις θρησκευτικές πρακτικές. Οι πεποιθήσεις τους ωστόσο μεταφέρθηκαν με τη μετανάστευσή τους στην Ολλανδία (και αργότερα στη [[Νέα Αγγλία]]) και από τον ευαγγελικό κλήρο στην Ιρλανδία (και αργότερα στην Ουαλία) και διαδόθηκαν στην κοσμική κοινωνία και σε τμήμα του εκπαιδευτικού συστήματος, ιδιαίτερα ορισμένες σχολές του [[Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ|Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ]]. Το πρώτο προτεσταντικό κήρυγμα που έγινε στην Αγγλία ήταν στο Κέιμπριτζ, με τον άμβωνα από όπου αυτό έγινε να σώζεται μέχρι σήμερα..<ref>{{cite web|title=Latimer's Pulpit|url=https://www.50treasures.divinity.cam.ac.uk/treasure/latimers-pulpit/|access-date=2020-12-30|website=Faculty of Divinity 50 Treasures|archive-date=5 February 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210205203447/https://www.50treasures.divinity.cam.ac.uk/treasure/latimers-pulpit/|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|date=2020-06-25|title=Despite Cambridge's Protestant history, Catholic students are at home here|url=https://catholicherald.co.uk/despite-cambridges-protestant-history-catholic-students-are-at-home-here/|access-date=2020-09-21|website=Catholic Herald|language=en-GB|archive-date=27 September 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200927001656/https://catholicherald.co.uk/despite-cambridges-protestant-history-catholic-students-are-at-home-here/|url-status=live}}</ref> Διατυπώθηκαν χαρακτηριστικές πεποιθήσεις για την ενδυμασία των κληρικών και αντίθετες με το επισκοπικό σύστημα, ιδιαίτερα μετά την απόρριψη των συμπερασμάτων της Συνόδου του [[Ντόρντρεχτ|Ντόρντ]] το 1619 από τους Άγγλους επισκόπους. Υιοθέτησαν σε μεγάλο βαθμό το Σαββατιανισμό το 17ο αιώνα και επηρεάστηκαν από τον [[χιλιασμός| χιλιασμό]].

Σχημάτισαν και ταυτίστηκαν με διάφορες θρησκευτικές ομάδες που υποστήριζαν μεγαλύτερη αγνότητα λατρείας και δόγματος, καθώς και προσωπική και ομαδική [[Πιετισμός|ευσέβεια]]. Οι Πουριτανοί υιοθέτησαν μια [[Καλβινισμός|μεταρρυθμιστική θεολογία]], αλλά έλαβαν επίσης υπόψη τους τη ριζοσπαστική κριτική του Ζβίγγλιου στη Ζυρίχη και του Καλβίνου στη Γενεύη. Κάποιοι υποστήριξαν τον χωρισμό από όλους τους άλλους χριστιανούς, υπέρ των αυτόνομων κατά τόπους εκκλησιών. Αυτά τα αυτονομιστικά και ανεξάρτητα σκέλη του πουριτανισμού ενισχύθηκαν τη δεκαετία του 1640. Αν και ο [[Αγγλικός εμφύλιος πόλεμος|Αγγλικός Εμφύλιος Πόλεμος]] (που επεκτάθηκε στους Πολέμους των Τριών Βασιλείων) ξεκίνησε με μια διαμάχη για την πολιτική εξουσία μεταξύ του [[Μοναρχία του Ηνωμένου Βασιλείου|Βασιλιά της Αγγλίας]] και της Βουλής των Κοινοτήτων, δίχασε τη χώρα θρησκευτικά, καθώς οι επισκοπικοί εντός της Εκκλησίας της Αγγλίας τάχθηκαν με το Στέμμα και οι Πρεσβυτεριανοί και οι Ανεξάρτητοι υποστήριξαν το Κοινοβούλιο (μετά την ήττα των Βασιλικών η [[Βουλή των Λόρδων]] καθώς και ο Μονάρχης απομακρύνθηκαν από την πολιτική δομή του κράτους και δημιουργήθηκε η [[Κοινοπολιτεία της Αγγλίας|Κοινοπολιτείας). Οι υποστηρικτές μιας Πρεσβυτεριανής πολιτείας στη Συνέλευση του [[Ουέστμινστερ]] δεν μπόρεσαν να δημιουργήσουν μια νέα αγγλική εθνική εκκλησία και ο Κοινοβουλευτικός Νέος Πρότυπος Στρατός, που αποτελείτο κυρίως από Ανεξάρτητους υπό τον [[Όλιβερ Κρόμγουελ]], αφού πρώτα εκκαθάρισε το Κοινοβούλιο, μετά το κατάργησε και ίδρυσε το [[Προτεκτοράτο (Μεγάλη Βρετανία, Ιρλανδία)|Προτεκτοράτο]].

Οι υπερατλαντικές αποικίες της Αγγλίας κατά τον πόλεμο τήρησαν διαφορετική στάση ανάλογα με τα εσωτερικά δημογραφικά τους στοιχεία. Στις παλαιότερες αποικίες, που περιλάμβαναν τη [[Βιρτζίνια]] (1607) και τις [[Βερμούδες]] (1612), καθώς και τα [[Μπαρμπάντος]] και την [[Αντίγκουα]] στις [[Δυτικές Ινδίες]] (συλλογικά οι στόχοι το 1650 του Νόμου για την Απαγόρευση του Εμπορίου με τα Μπαρμπάντος, Βιρτζίνια, Βερμούδες και Αντέγκο), οι Επισκοπικοί παρέμειναν η κυρίαρχη εκκλησιαστική φατρία και οι αποικίες παρέμειναν Βασιλικές μέχρι να κατακτηθούν ή να υποχρεωθούν να αποδεχτούν τη νέα πολιτική τάξη πραγμάτων. Στις Βερμούδες, με τον έλεγχο της τοπικής κυβέρνησης και του στρατού (εννέα λόχοι πεζικού της Πολιτοφυλακής συν το παράκτιο πυροβολικό), οι Βασιλικοί ανάγκασαν τους θρησκευτικά Ανεξάρτητους που υποστήριζαν το Κοινοβούλιο να εξορισθούν στις [[Μπαχάμες]] ως [[Ελεύθερα|Ελευθεριανοί]] τυχοδιώκτες.<ref>{{cite book |last=LANGFORD OLIVER |first=VERE |date=1912 |title=Pym Letters. CARIBBEANA: BEING Miscellaneous papers RELATING TO THE History. Genealogy, Topography, and Antiquities OF THE BRITISH WEST INDIES. VOLUME II. |location=London |publisher=MITCHELL HUGHES AND CLARKE, 140 WARDOUR STREET, W |page=14 |quote=The Government is changed. Within twenty days after his arrival, the Governor called an assembly, pretending thereby to reform certain things amiss. All the ministers in the island, Mr. White, Mr. Goldinge, and Mr. Copeland, were Independents, and they had set up a Congregational Church, of which most gentlemen of Council were members or favourers. The burgesses of this [[House of Assembly of Bermuda|assembly]] were picked out of those who were known to be enemies to that way, and they did not suffer a Roundhead (as they term them) to be chosen.}}</ref><ref>{{cite book |last=Lefroy, CB, FRS, Royal Artillery |first=Major-General Sir John Henry |date=1981 |title=Memorials of the Discovery and Early Settlement of the Bermudas or Somers Islands 1515-1685, Volume I |location=Bermuda |publisher=The Bermuda Historical Society and The Bermuda National Trust (the first edition having been published in 1877, with funds provided by the Government of Bermuda), printed in Canada by The University of Toronto Press}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.eleuthera-map.com/eleuthera-island.htm |title=Eleuthera Island: History Notes |work=eleuthera-map.com |access-date=2021-10-17 |archive-date=1 January 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170101125402/http://www.eleuthera-map.com/eleuthera-island.htm |url-status=live }}</ref>

Ο Επισκοπισμός επανιδρύθηκε μετά την Παλινόρθωση. Έναν αιώνα αργότερα οι μη συμμορφούμενοι Προτεστάντες, μαζί με τους Προτεστάντες πρόσφυγες από την ηπειρωτική Ευρώπη, θα ήταν μεταξύ των πρωταρχικών υποκινητών του [[Αμερικανική Επανάσταση|πολέμου της απόσχισης]], που οδήγησε στην ίδρυση των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής.

<gallery>
Αρχείο:John.Cotton.cropped.jpg|Ο Τζον Κότον, που πυροδότησε την Αντινομική Διαμάχη με τη θεολογία του της δωρεάν χάριτος.
Αρχείο:Landing-Bacon.PNG|Οι Προσκυνητές Πατέρες αποβιβάζονται στο Πλύμουθ Ροκ το 1620.
Αρχείο:OldShipEntrance.jpg|Χτισμένη το 1681 η ''Old Ship Church'' στο Χίνγκχαμ της [[Μασαχουσέτη]]ς είναι η παλαιότερη εκκλησία στην Αμερική σε συνεχή εκκλησιαστική χρήση.<ref>{{Cite news|last = Butterfield|first = Fox|title = The Perfect New England Town|url = https://www.nytimes.com/1989/05/14/travel/the-perfect-new-england-village.html?sec=&spon=|newspaper = [[The New York Times]]|date = 14 May 1989|access-date = 30 May 2010|archive-date = 18 November 2018|archive-url = https://web.archive.org/web/20181118230017/https://www.nytimes.com/1989/05/14/travel/the-perfect-new-england-village.html?sec=&spon=|url-status = live}}</ref>
</gallery>

===Νεοορθοδοξία και παλαιοορθοδοξία===
[[Αρχείο:Bundesarchiv Bild 194-1283-23A, Wuppertal, Evangelische Gesellschaft, Jahrestagung.jpg|upright=0.9|thumb|Ο [[Καρλ Μπαρτ]], που συχνά θεωρείται ο μεγαλύτερος προτεστάντης θεολόγος του εικοστού αιώνα.<ref name = "McGrath2011">{{cite book| first= Alister E| last= McGrath| title= Christian Theology: An Introduction| url= https://books.google.com/books?id=bus5TyjTfxYC&pg=PA76| year= 2011| publisher= John Wiley & Sons| isbn= 978-1-4443-9770-3| page= 76| access-date= 27 June 2015| archive-date= 6 September 2015| archive-url= https://web.archive.org/web/20150906041426/https://books.google.com/books?id=bus5TyjTfxYC&pg=PA76| url-status= live}}</ref><ref name = "BrownCollinson2012">{{cite book | first1 = Stuart | last1 = Brown | first2 = Diane | last2 = Collinson | first3 = Robert | last3 = Wilkinson | title = Biographical Dictionary of Twentieth-Century Philosophers | url = https://books.google.com/books?id=Hz8OAAAAQAAJ&pg=PA52 | year = 2012 | publisher = Taylor & Francis | isbn = 978-0-415-06043-1 | page = 52 | access-date = 27 June 2015 | archive-date = 6 September 2015 | archive-url = https://web.archive.org/web/20150906044607/https://books.google.com/books?id=Hz8OAAAAQAAJ&pg=PA52 | url-status = live }}</ref>]]

Μια μη φονταμενταλιστική απόρριψη του φιλελεύθερου χριστιανισμού σύμφωνα με τον [[Χριστιανικός υπαρξισμός|χριστιανικό υπαρξισμό]] του [[Σαίρεν Κίρκεγκωρ]], που επιτέθηκε στις [[Γκέοργκ Βίλχελμ Φρίντριχ Χέγκελ|χεγκελιανές]] κρατικές εκκλησίες της εποχής του για «νεκρή ορθοδοξία», η νεοορθοδοξία συνδέεται κυρίως με τους [[Καρλ Μπαρτ]], Γιούργκεν Μόλτμαν και [[Ντίτριχ Μπονχέφερ]]. Η νεοορθοδοξία προσπάθησε να αντιμετωπίσει την τάση της φιλελεύθερης θεολογίας να κάνει θεολογικές προσαρμογές στις σύγχρονες επιστημονικές προοπτικές. Μερικές φορές αποκαλείται «θεολογία κρίσης», με την υπαρξιακή έννοια της λέξης κρίση, μερικές φορές ονομάζεται και ''νεοευαγγελικαλισμός'', που χρησιμοποιεί την έννοια του «ευαγγελικού» που σχετίζεται με τους Προτεστάντες της ηπειρωτικής Ευρώπης και όχι τον αμερικανικό ευαγγελικαλισμό. «Ευαγγελικός» ήταν ο αρχικά προτιμώμενος χαρακτηρισμός που χρησιμοποιούσαν οι Λουθηρανοί και οι Καλβινιστές, αλλά αντικαταστάθηκε από τα ονόματα που χρησιμοποίησαν ορισμένοι Καθολικοί για να ονομάζουν μια αίρεση με το όνομα του ιδρυτή της.

Η Παλαιοορθοδοξία είναι ένα κίνημα παρόμοιο από ορισμένες απόψεις με το νεοευαγγελικαλισμό, αλλά δίνει έμφαση στην αρχαία χριστιανική συναίνεση της αδιαίρετης εκκλησίας της πρώτης χιλιετίας μ.Χ., συμπεριλαμβανομένων ειδικότερα των πρώιμων δογμάτων και των εκκλησιαστικών συνόδων ως μέσων για τη σωστή κατανόηση των γραφών. Αυτή η κίνηση είναι διαδογματική. Ένας εξέχων θεολόγος σε αυτή την ομάδα είναι ο Μεθοδιστής Τόμας Οντεν.

===Χριστιανικός φονταμενταλισμός===
Σε αντίδραση στη φιλελεύθερη κριτική της Αγίας Γραφής ο [[φονταμενταλισμός]] εμφανίστηκε τον 20ο αιώνα, κυρίως στις Ηνωμένες Πολιτείες, μεταξύ εκείνων των δογμάτων που επηρεάστηκαν περισσότερο από τον Ευαγγελικαλισμό. Η φονταμενταλιστική θεολογία τείνει να τονίζει το αλάθητο και την κυριολεξία της Αγίας Γραφής.

Προς το τέλος του 20ου αιώνα ορισμένοι είχαν την τάση να συγχέουν τον ευαγγελικαλισμό με τον φονταμενταλισμό. Ωστόσο οι ονομασίες αντιπροσωπεύουν πολύ ευδιάκριτες διαφορές προσέγγισης που και οι δύο ομάδες επιμελούνται να διατηρήσουν, αν και λόγω του δραματικά μικρότερου μεγέθους του φονταμενταλισμού συχνά ταξινομείται απλώς ως ένας εξαιρετικά συντηρητικός κλάδος του ευαγγελικαλισμού.

===Μοντερνισμός και φιλελευθερισμός===
Ο μοντερνισμός και ο φιλελευθερισμός δεν συνιστούν αυστηρές και καλά καθορισμένες σχολές θεολογίας, αλλά είναι μάλλον μια τάση ορισμένων συγγραφέων και δασκάλων να ενσωματώσουν τη χριστιανική σκέψη στο πνεύμα της [[Διαφωτισμός|Εποχής του Διαφωτισμού]]. Η νέα κατανόηση της ιστορίας και των φυσικών επιστημών της εποχής οδήγησαν άμεσα σε νέες προσεγγίσεις στη θεολογία. Η αντίθεση στη φονταμενταλιστική διδασκαλία οδήγησε σε θρησκευτικές συζητήσεις, όπως η Διαμάχη Φονταμενταλισμού-Μοντερνισμού εντός της [[Πρεσβυτεριανισμός|Πρεσβυτεριανής Εκκλησίας]] στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής τη δεκαετία του 1920.

==Προτεσταντική κουλτούρα==
{{multiple image
|align=right
|direction=vertical
|width=200
|image1=2006 Berliner Dom Front.jpg
|caption1=Ο Προτεσταντικός Καθεδρικός Ναός του [[Βερολίνο]]υ.
|image2=Die protestantische Ethik und der 'Geist' des Kapitalismus original cover.jpg
|caption2= ''Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού'' του [[Μαξ Βέμπερ]]}}

Αν και η Μεταρρύθμιση ήταν ένα θρησκευτικό κίνημα, είχε επίσης ισχυρό αντίκτυπο σε όλες τις άλλες πτυχές της ζωής: γάμο και οικογένεια, εκπαίδευση, ανθρωπιστικές σπουδές και επιστήμες, πολιτική και κοινωνική τάξη, οικονομία και τέχνες.<ref name="Karl Heussi 1956 pp. 317–319"/> Οι προτεσταντικές εκκλησίες απορρίπτουν την ιδέα του άγαμου ιερατείου και έτσι επιτρέπουν στους κληρικούς τους να παντρευτούν. Πολλές από τις οικογένειές τους συνέβαλαν στην ανάπτυξη των πνευματικών ελίτ στις χώρες τους.<ref>Karl Heussi, ''{{lang|de|Kompendium der Kirchengeschichte}}'', p. 319</ref> Από το 1950 και μετά, γυναίκες έχουν εισέλθει στη διακονία στις περισσότερες προτεσταντικές εκκλησίες και μερικές έχουν αναλάβει ηγετικές θέσεις (π.χ. [[Επίσκοπος|επίσκοποι]]).

Καθώς οι Μεταρρυθμιστές ήθελαν όλα τα μέλη της εκκλησίας να μπορούν να διαβάζουν την Αγία Γραφή, η εκπαίδευση σε όλα τα επίπεδα έλαβε ισχυρή ώθηση. Στα μέσα του δέκατου όγδοου αιώνα το ποσοστό αλφαβητισμού στην Αγγλία ήταν 60 τοις εκατό, στη Σκωτία 65 τοις εκατό και στη Σουηδία 80 τοις εκατό.<ref>Heinrich August Winkler (2012), ''{{lang|de|Geschichte des Westens. Von den Anfängen in der Antike bis zum 20. Jahrhundert}}'', Third, Revised Edition, Munich (Germany), p. 233</ref> Ιδρύθηκαν κολέγια και πανεπιστήμια. Για παράδειγμα οι [[Πουριτανισμός|Πουριτανοί]] που ίδρυσαν την Αποικία του Κόλπου της [[Μασαχουσέτη]]ς το 1628 ίδρυσαν το [[Κολέγιο Χάρβαρντ]] μόνο οκτώ χρόνια αργότερα. Περίπου δώδεκα άλλα κολέγια ακολούθησαν τον 18ο αιώνα, συμπεριλαμβανομένου του [[Πανεπιστήμιο Γέιλ|Γέιλ]] (1701). Η [[Πενσυλβάνια]] έγινε επίσης κέντρο μάθησης.<ref>Clifton E. Olmstead (1960), ''History of Religion in the United States'', Prentice-Hall, Englewood Cliffs, NJ, pp. 69–80, 88–89, 114–117, 186–188</ref><ref>M. Schmidt, ''Kongregationalismus'', in ''Die Religion in Geschichte und Gegenwart'', 3. Auflage, Band III (1959), Tübingen (Germany), col. 1770</ref>

Τα μέλη των βασικών προτεσταντικών δογμάτων έχουν παίξει ηγετικούς ρόλους σε πολλές πτυχές της αμερικανικής ζωής, συμπεριλαμβανομένης της πολιτικής, των επιχειρήσεων, της επιστήμης, των τεχνών και της εκπαίδευσης. Ίδρυσαν τα περισσότερα από τα κορυφαία ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης της χώρας.<ref name=mainline2000>McKinney, William. "Mainline Protestantism 2000." ''Annals of the American Academy of Political and Social Science'', Vol. 558, Americans and Religions in the Twenty-First Century (July 1998), pp. 57–66.</ref>

===Στοχασμός και εργασιακή ηθική===
Η προτεσταντική έννοια του Θεού και του ανθρώπου επιτρέπει στους πιστούς να χρησιμοποιούν όλες τις δοσμένες από τον Θεό ικανότητές τους, συμπεριλαμβανομένης της δύναμης της λογικής. Αυτό σημαίνει ότι τους επιτρέπεται να εξερευνήσουν τη δημιουργία του Θεού και, σύμφωνα με το εδάφιο της [[Γένεσις (βιβλίο)|Γένεσης]] 2:15, να τη χρησιμοποιήσουν με υπεύθυνο και βιώσιμο τρόπο. Έτσι δημιουργήθηκε ένα πολιτιστικό κλίμα που ενίσχυσε πολύ την ανάπτυξη των [[Ανθρωπιστικές επιστήμες|ανθρωπιστικών σπουδών]] και των [[Επιστήμη|επιστημών]].<ref>[[Gerhard Lenski]] (1963), ''The Religious Factor: A Sociological Study of Religion's Impact on Politics, Economics, and Family Life'', Revised Edition, A Doubleday Anchor Book, Garden City, New York, pp. 348–351</ref> Μια άλλη συνέπεια της προτεσταντικής κατανόησης του ανθρώπου είναι ότι οι πιστοί, σε ευγνωμοσύνη για την εκλογή και τη λύτρωσή τους εν Χριστώ, πρέπει να ακολουθούν τις εντολές του Θεού. Η φιλοπονία, η λιτότητα, η επαγγελματικότητα, η πειθαρχία και το ισχυρό αίσθημα ευθύνης βρίσκονται στο επίκεντρο του ηθικού τους κώδικα.<ref>Cf. [[Robert Middlekauff]] (2005), ''The Glorious Cause: The American Revolution, 1763–1789'', Revised and Expanded Edition, Oxford University Press, {{ISBN|978-0-19-516247-9}}, p. 52</ref><ref>Jan Weerda, ''{{lang|de|Soziallehre des Calvinismus}}'', in ''{{lang|de|Evangelisches Soziallexikon}}'', 3. Auflage (1958), Stuttgart (Germany), col. 934</ref> Ιδιαίτερα ο Καλβίνος απέρριπτε την πολυτέλεια. Επομένως τεχνίτες, βιομήχανοι και άλλοι επιχειρηματίες μπορούσαν να επανεπενδύουν το μεγαλύτερο μέρος των κερδών τους στα πιο αποδοτικά μηχανήματα και στις πιο σύγχρονες μεθόδους παραγωγής, που βασίζονταν στην πρόοδο των επιστημών και της τεχνολογίας. Ετσι η παραγωγικότητα αυξήθηκε, γεγονός που οδήγησε σε αυξημένα κέρδη και έδωσε τη δυνατότητα στους εργοδότες να πληρώνουν υψηλότερους μισθούς. Με αυτό τον τρόπο η οικονομία, οι επιστήμες και η τεχνολογία ενίσχυαν η μία την άλλη. Η ευκαιρία να συμμετάσχουν στην οικονομική επιτυχία των τεχνολογικών εφευρέσεων ήταν ένα ισχυρό κίνητρο τόσο για τους εφευρέτες όσο και για τους επενδυτές.<ref>[[Eduard Heimann]], ''Kapitalismus'', in ''Die Religion in Geschichte und Gegenwart'', 3. Auflage, Band III (1959), Tübingen (Germany), col. 1136–1141</ref><ref>Hans Fritz Schwenkhagen, ''Technik'', in ''Evangelisches Soziallexikon'', 3. Auflage, col. 1029–1033</ref><ref>Georg Süßmann, ''{{lang|de|Naturwissenschaft und Christentum}}'', in ''{{lang|de|Die Religion in Geschichte und Gegenwart}}'', 3. Auflage, Band IV, col. 1377–1382</ref><ref>C. Graf von Klinckowstroem, ''{{lang|de|Technik. Geschichtlich}}'', in ''{{lang|de|Die Religion in Geschichte und Gegenwart}}'', 3. Auflage, Band VI, col. 664–667</ref> Η προτεσταντική εργασιακή ηθική ήταν μια σημαντική δύναμη πίσω από την απρογραμμάτιστη και ασυντόνιστη μαζική δράση που επηρέασε την ανάπτυξη του [[Καπιταλισμός|καπιταλισμού]] και τη [[Βιομηχανική επανάσταση|Βιομηχανική Επανάσταση]]. Αυτή η ιδέα είναι επίσης γνωστή ως «προτεσταντική ηθική θέση».<ref name="SEP">{{cite web | url=http://plato.stanford.edu/entries/weber/ | title=Max Weber | publisher=Metaphysics Research Lab, CSLI, Stanford University | website=The Stanford Encyclopedia of Philosophy | date=Fall 2008 | access-date=21 August 2011 | author=Kim, Sung Ho | archive-date=27 May 2020 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200527021109/https://plato.stanford.edu/entries/weber/ | url-status=live }}</ref>

Ωστόσο ο διαπρεπής ιστορικός Φερνάν Μπρωντέλ (1902 – 1985), ηγέτης της σημαντικής Σχολής των ''Annales'' έγραψε: «Όλοι οι ιστορικοί αντιτάχθηκαν σε αυτή την αδύναμη θεωρία [την Προτεσταντική Ηθική], αν και δεν κατάφεραν να απαλλαγούν από αυτήν μια για πάντα. Ωστόσο είναι ξεκάθαρα ψευδής. Οι βόρειες χώρες κατέλαβαν τη θέση που προηγουμένως είχαν επί μακρόν καταλάβει τα παλιά καπιταλιστικά κέντρα της Μεσογείου. Δεν επινόησαν τίποτα, ούτε στην τεχνολογία ούτε στη διοίκηση των επιχειρήσεων.»<ref>Braudel, Fernand. 1977. Afterthoughts on Material Civilization and Capitalism. Baltimore: Johns Hopskins University Press.</ref> Ο κοινωνικός επιστήμονας Ρόντνεϊ Σταρκ σχολιάζει επιπλέον ότι «κατά την κρίσιμη περίοδο της οικονομικής τους ανάπτυξης αυτά τα βόρεια κέντρα του καπιταλισμού ήταν καθολικά, όχι προτεσταντικά – η Μεταρρύθμιση αργούσε ακόμα να έρθει»,<ref>{{cite web|url=http://www.catholiceducation.org/en/controversy/protestant-objections/protestant-modernity.html|title=Protestant Modernity|last=Manager|access-date=17 September 2017|archive-date=20 November 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181120113716/https://www.catholiceducation.org/en/controversy/protestant-objections/protestant-modernity.html|url-status=live}}</ref> ενώ ο Βρετανός ιστορικός Χιου Τρέβορ-Ρόπερ (1914 - 2003) δήλωσε «Η ιδέα ότι ο μεγάλης κλίμακας βιομηχανικός καπιταλισμός ήταν ιδεολογικά αδύνατος πριν από τη Μεταρρύθμιση ανατρέπεται από το απλό γεγονός ότι ήδη υπήρχε».<ref>Trevor-Roper. 2001. The Crisis of the Seventeenth Century. Liberty Fund</ref>

Σε μια παραγοντική ανάλυση του τελευταίου κύματος δεδομένων του ''World Values Survey'' ο Αρνο Τάους (Πανεπιστήμιο Κορβίνος της [[Βουδαπέστη]]ς) διαπίστωσε ότι ο Προτεσταντισμός φαίνεται να είναι πολύ κοντά στο συνδυασμό της θρησκείας και των παραδόσεων του [[Φιλελευθερισμός|φιλελευθερισμού]]. Ο Δείκτης Ανάπτυξης Παγκόσμιας Αξίας, που υπολογίστηκε από τον Τάους βασίζεται στις διαστάσεις του ''World Values Survey'', όπως η εμπιστοσύνη στο κράτος δικαίου, η μη υποστήριξη της παραοικονομίας, ο μεταϋλικός ακτιβισμός, η υποστήριξη της δημοκρατίας, η μη αποδοχή της βίας, της ξενοφοβία και του ρατσισμού, η εμπιστοσύνη στο διεθνές κεφάλαιο και στα Πανεπιστήμια, η εμπιστοσύνη στην οικονομία της αγοράς, η υποστήριξη της δικαιοσύνης των φύλων, η συμμετοχή στον περιβαλλοντικό ακτιβισμό κ.λπ.<ref>{{cite journal|url=https://ideas.repec.org/p/pra/mprapa/63349.html|title=Towards new maps of global human values, based on World Values Survey (6) data|first=Arno|last=Tausch|date=31 March 2015|via=ideas.repec.org|journal=Mpra Paper|access-date=27 May 2015|archive-date=14 February 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190214174710/https://ideas.repec.org/p/pra/mprapa/63349.html|url-status=live}}</ref>

Οι Επισκοπικοί και οι [[Πρεσβυτεριανή Εκκλησία (ΗΠΑ)|Πρεσβυτεριανοί]], καθώς και άλλοι Λευκοί Αγγλοσάξονες Προτεστάντες, τείνουν να είναι πολύ πιο πλούσιοι<ref name="THE EPISCOPALIANS">{{cite news |author=B. Drummond Ayers Jr. |url=https://www.nytimes.com/1981/04/28/us/the-episcopalians-an-american-elite-with-roots-going-back-to-jamestown.html |title=The Episcopalians: An American Elite with Roots Going Back To Jamestown |work=[[The New York Times]] |date=19 December 2011 |access-date=17 August 2012 |archive-date=12 June 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180612230306/https://www.nytimes.com/1981/04/28/us/the-episcopalians-an-american-elite-with-roots-going-back-to-jamestown.html |url-status=live }}</ref> και καλύτερα μορφωμένοι (σε πτυχία και [[Μεταπτυχιακό|μεταπτυχιακά]] κατά κεφαλή) από τις περισσότερες άλλες θρησκευτικές ομάδες στις Ηνωμένες Πολιτείες<ref>Irving Lewis Allen, "WASP – From Sociological Concept to Epithet," ''Ethnicity'', 1975 154+</ref> και εκπροσωπούνται δυσανάλογα στα ανώτερα επίπεδα των αμερικανικών επιχειρήσεων,<ref>{{cite journal |first=Andrew |last=Hacker |title=Liberal Democracy and Social Control |journal=[[American Political Science Review]] |year=1957 |volume=51 |issue=4 |pages=1009–1026 [p. 1011] |doi=10.2307/1952449 |jstor=1952449|s2cid=146933599 |issn = 0003-0554 }}</ref> του [[Δίκαιο|δικαίου]] και της [[πολιτική]]ς, ειδικά του [[Ρεπουμπλικανικό Κόμμα (ΗΠΑ)|Ρεπουμπλικανικού Κόμματος]].<ref>{{cite book |last=Baltzell |title=The Protestant Establishment |url=https://archive.org/details/protestantestabl00baltrich |year=1964 |page=[https://archive.org/details/protestantestabl00baltrich/page/9 9]|publisher=New York, Random House }}</ref> Πολλές από τις πλουσιότερες αμερικανικές οικογένειες όπως οι Βάντερμπιλτ, οι Aστορ, οι [[Οικογένεια Ροκφέλερ|Ροκφέλερ]], οι Ντυ Ποντ, οι [[Οικογένεια Ρούζβελτ|Οικογένεια Ρούζβελτ]], οι Φορμπς, οι Φορντ, οι Χουίτνεϊ, οι Mέλον, οι Mόργκαν και οι Χάριμαν είναι οικογένειες των πρώτης γραμμής Προτεσταντών.<ref name="THE EPISCOPALIANS"/><ref>{{cite book|title=Religion, Art, and Money: Episcopalians and American Culture from the Civil War to the Great Depression|url=https://archive.org/details/religionartmoney0000will|first=Peter|last= W. Williams|year= 2016| isbn= 9781469626987| page =[https://archive.org/details/religionartmoney0000will/page/176 176]|publisher=University of North Carolina Press|quote=The names of fashionable families who were already Episcopalian, like the Morgans, or those, like the Fricks, who now became so, goes on interminably: Aldrich, Astor, Biddle, Booth, Brown, Du Pont, Firestone, Ford, Gardner, Mellon, Morgan, Procter, the Vanderbilt, Whitney. Episcopalians branches of the Baptist Rockefellers and Jewish Guggenheims even appeared on these family trees.}}</ref>

===Eπιστήμη===
[[Αρχείο:Butler Library - 1000px - AC.jpg|thumb|Το [[Πανεπιστήμιο Κολούμπια]], που ιδρύθηκε από την [[Εκκλησία της Αγγλίας]].]]
Ο Προτεσταντισμός είχε σημαντική επίδραση στην [[επιστήμη]]. Σύμφωνα με τη Θέση του Mέρτον υπήρχε θετική [[Συσχέτιση και εξάρτηση (Στατιστική)|συσχέτιση]] μεταξύ της ανόδου του αγγλικού [[Πουριτανισμός|Πουριτανισμού]] και του γερμανικού [[Πιετισμός|Πιετισμού]] από τη μια πλευρά και της πρώιμης [[Πείραμα|πειραματικής επιστήμης]] από την άλλη.<ref name=sztompka2003>Sztompka, 2003</ref> Η Θέση του Mέρτον έχει δύο ξεχωριστά σκέλη: Πρώτον παρουσιάζει μια θεωρία ότι η επιστήμη αλλάζει λόγω συσσώρευσης παρατηρήσεων και βελτίωσης στην πειραματική τεχνική και [[μεθοδολογία]]. Δεύτερον προβάλλει το επιχείρημα ότι η δημοφιλία της επιστήμης στην Αγγλία του 17ου αιώνα και η θρησκευτική [[δημογραφία]] της [[Βασιλική Εταιρεία|Βασιλικής Εταιρείας]] (οι Άγγλοι επιστήμονες εκείνης της εποχής ήταν κυρίως πουριτανοί ή άλλοι προτεστάντες) μπορεί να εξηγηθεί από μια συσχέτιση μεταξύ του προτεσταντισμού και των επιστημονικών αξιών.<ref name=gregory1998>Gregory, 1998</ref> Ο Μέρτον επικεντρώθηκε στον αγγλικό πουριτανισμό και τον γερμανικό πιετισμό ως υπεύθυνων για την ανάπτυξη της [[Επιστημονική επανάσταση|επιστημονικής επανάστασης]] του 17ου και του 18ου αιώνα. Εξήγησε ότι η σύνδεση μεταξύ της θρησκευτικής πίστης και του ενδιαφέροντος για την επιστήμη ήταν το αποτέλεσμα μιας σημαντικής συνέργειας μεταξύ των ασκητικών προτεσταντικών αξιών και εκείνων της σύγχρονης επιστήμης.<ref name=becker1992>Becker, 1992</ref> Οι προτεσταντικές αξίες ενθάρρυναν την επιστημονική έρευνα επιτρέποντας στην επιστήμη να προσδιορίσει την επιρροή του Θεού στον κόσμο —τη δημιουργία του— και έτσι παρέχοντας μια θρησκευτική αιτιολόγηση για την επιστημονική έρευνα.<ref name=sztompka2003/>

Σύμφωνα με το ''Scientific Elite: Nobel Laureates in the United States'' της Χάριετ Ζούκερμαν μια ανασκόπηση των αμερικανικών βραβείων Νόμπελ που απονεμήθηκαν μεταξύ 1901 και 1972, στο 72% των Αμερικανών βραβευθέντων με [[Βραβείο Νόμπελ]] εντοπίστηκε προτεσταντικό υπόβαθρο.<ref name="Scientific Elite: Nobel Laureates in the United Statesh">[[Harriet Zuckerman]], ''[https://books.google.com/books?id=HAHCzJfmD5IC Scientific Elite: Nobel Laureates in the United States] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200523003039/https://books.google.com/books?id=HAHCzJfmD5IC|date=23 May 2020}}'' New York, The Free Press, 1977, p. 68: Protestants turn up among the American-reared laureates in slightly greater proportion to their numbers in the general population. Thus 72 percent of the seventy-one laureates but about two-thirds of the American population were reared in one or another Protestant denomination-)</ref> Συνολικά το 84% όλων των βραβείων Νόμπελ που απονεμήθηκαν σε Αμερικανούς στη Χημεία,<ref name="Scientific Elite: Nobel Laureates in the United Statesh"/> το 60% στην [[Βραβείο Νόμπελ Φυσιολογίας και Ιατρικής|Ιατρική]],<ref name="Scientific Elite: Nobel Laureates in the United Statesh"/> και το 59% στη [[Βραβείο Νόμπελ Φυσικής|Φυσική]]<ref name="Scientific Elite: Nobel Laureates in the United Statesh"/> μεταξύ 1901 και 1972 κέρδισαν Προτεστάντες.

Σύμφωνα με το ''100 Χρόνια Βραβεία Νόμπελ (2005)'', μια ανασκόπηση των [[Βραβείο Νόμπελ|βραβείων Νόμπελ]] που απονεμήθηκαν μεταξύ 1901 και 2000, το 65% των βραβευθέντων με το Βραβείο Νόμπελ, έχουν αναφέρει τον Χριστιανισμό στις διάφορες μορφές του ως θρησκευτική τους προτίμηση (423 βραβεία).<ref name="Nobel prize">Baruch A. Shalev, ''[https://books.google.com/books?id=3jrbmL-DgZQC 100 Years of Nobel Prizes] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200523003140/https://books.google.com/books?id=3jrbmL-DgZQC |date=23 May 2020 }}'' (2003), Atlantic Publishers & Distributors, p. 57: between 1901 and 2000 reveals that 654 Laureates belong to 28 different religion Most 65% have identified Christianity in its various forms as their religious preference.
While separating Catholics from Protestants among Christians proved difficult in some cases, available information suggests that more Protestants were involved in the scientific categories and more Catholics were involved in the Literature and Peace categories.

Atheists, agnostics, and freethinkers constitute 11% of total Nobel Prize winners; but in the category of Literature, these preferences rise sharply to about 35%. A striking fact involving religion is the high number of Laureates of the Jewish faith—over 20% of total Nobel Prizes (138); including: 17% in Chemistry, 26% in Medicine and Physics, 40% in Economics and 11% in Peace and Literature each. The numbers are especially startling in light of the fact that only some 14 million people (0.02% of the world's population) are Jewish. By contrast, only 5 Nobel Laureates have been of the Muslim faith—1% of total number of Nobel prizes awarded—from a population base of about 1.2 billion (20% of the world's population)</ref> και 32% έχει ταυτιστεί με τον Προτεσταντισμό στις διάφορες μορφές του (208 βραβεία),<ref name="Nobel prize"/> αν και οι Προτεστάντες αποτελούν το 12% ως 13% του παγκόσμιου πληθυσμού.

===Kυβέρνηση===
{{multiple image
|align=right
|direction=horizontal
|width1=100
|width2=128
|image1=Evang.svg
|image2=Kreuz prot.svg
|footer=Εκκλησιαστικές σημαίες, που χρησιμοποιούν οι Γερμανοί Προτεστάντες.}}
Κατά τον Μεσαίωνα η Εκκλησία και οι κοσμικές αρχές ήταν στενά συνδεδεμένες. Ο Μαρτίνος Λούθηρος διαχώρισε κατ' αρχήν το θρησκευτικό και το εγκόσμιο βασίλειο (δόγμα των δύο βασιλείων).<ref>Heinrich Bornkamm, ''{{lang|de|Toleranz. In der Geschichte des Christentums}}'' in ''{{lang|de|Die Religion in Geschichte und Gegenwart}}'', 3. Auflage, Band VI (1962), col. 937</ref> Οι πιστοί ήταν υποχρεωμένοι να χρησιμοποιούν τη λογική για να κυβερνούν το εγκόσμιο βασίλειο με εύτακτο και ειρηνικό τρόπο. Το δόγμα του Λούθηρου για την ιεροσύνη όλων των πιστών αναβάθμισε σημαντικά τον ρόλο των λαϊκών στην εκκλησία. Τα μέλη μιας εκκλησίας είχαν το δικαίωμα να εκλέγουν έναν ιερέα και, εάν χρειαζόταν, να ψηφίσουν υπέρ της απόλυσής του (Πραγματεία ''Περί του δικαιώματος και της εξουσίας μιας χριστιανικής συνέλευσης ή εκκλησίας να κρίνει όλα τα δόγματα και να καλεί, να εγκαθιστά και να απολύει διδασκάλους, όπως μαρτυρείται στη Γραφή'', 1523).<ref>Original German title: ''{{lang|de|Dass eine christliche Versammlung oder Gemeine Recht und Macht habe, alle Lehre zu beurteilen und Lehrer zu berufen, ein- und abzusetzen: Grund und Ursach aus der Schrift}}''</ref> Ο Καλβίνος ενίσχυσε αυτή τη βασικά δημοκρατική προσέγγιση περιλαμβάνοντας εκλεγμένους λαϊκούς ([[Πρεσβύτερος|πρεσβύτερους]]) στην αντιπροσωπευτική του εκκλησιαστική κυβέρνηση.<ref>Clifton E. Olmstead, ''History of Religion in the United States'', pp. 4–10</ref> Οι [[Ουγενότοι]] πρόσθεσαν περιφερειακές [[Σύνοδος (εκκλησιαστική)|συνόδους]] και μια εθνική σύνοδο, τα μέλη της οποίας εκλέγονταν από τις εκκλησίες, στο σύστημα εκκλησιαστικής αυτοδιοίκησης του Καλβίνου. Αυτό το σύστημα υιοθετήθηκε από τις άλλες μεταρρυθμισμένες εκκλησίες<ref>Karl Heussi, ''{{lang|de|Kompendium der Kirchengeschichte}}'', 11. Auflage, p. 325</ref> και από ορισμένους Λουθηρανούς με πρώτους των Δουκάτων Γιούλιχ-Κλέβες-Μπεργκ τον 17ο αιώνα.

Πολιτικά ο Καλβίνος ευνόησε ένα μείγμα αριστοκρατίας και δημοκρατίας. Εκτιμούσε τα πλεονεκτήματα της [[δημοκρατία]]ς: «Είναι ένα ανεκτίμητο δώρο, αν ο Θεός επιτρέπει σε ένα λαό να εκλέγει ελεύθερα τις αρχές και τους άρχοντές του». Ο Καλβίνος πίστευε επίσης ότι οι επίγειοι άρχοντες χάνουν το θεϊκό τους δικαίωμα και πρέπει να πατάσσονται όταν ξεσηκώνονται εναντίον του Θεού. Για την περαιτέρω προστασία των δικαιωμάτων των απλών ανθρώπων ο Καλβίνος πρότεινε τον διαχωρισμό των πολιτικών εξουσιών σε ένα σύστημα ελέγχων και ισορροπιών ([[διάκριση των εξουσιών]]). Έτσι αυτός και οι οπαδοί του αντιστάθηκαν στον πολιτικό [[Απόλυτη μοναρχία|απολυταρχισμό]] και άνοιξαν τον δρόμο για την ανάπτυξη της σύγχρονης δημοκρατίας.<ref>Clifton E. Olmstead, ''History of Religion in the United States'', p. 10</ref> Εκτός από την Αγγλία η Ολλανδία ήταν, υπό την καλβινιστική ηγεσία, η πιο ελεύθερη χώρα στην Ευρώπη τον 17ο και τον 18ο αιώνα. Παρείχε άσυλο σε φιλοσόφους όπως ο [[Μπαρούχ Σπινόζα]] και ο [[Πιέρ Μπαιλ]]. Ο [[Ούγκο Γκρότιους]] δίδαξε τη θεωρία του του φυσικού δικαίου και μια σχετικά φιλελεύθερη ερμηνεία της Αγίας Γραφής.<ref>Karl Heussi, ''{{lang|de|Kompendium der Kirchengeschichte}}'', pp. 396–397</ref>

Συνεπείς με τις πολιτικές ιδέες του Καλβίνου οι Προτεστάντες δημιούργησαν τόσο την Αγγλική όσο και την Αμερικανική δημοκρατία. Στην Αγγλία του 17ου αιώνα τα πιο σημαντικά πρόσωπα και γεγονότα σε αυτή τη διαδικασία ήταν ο [[Αγγλικός εμφύλιος πόλεμος|Αγγλικός Εμφύλιος Πόλεμος]], ο [[Όλιβερ Κρόμγουελ]], ο [[Τζον Μίλτον]], ο [[Τζων Λοκ|Τζον Λοκ]], η [[Ένδοξη Επανάσταση]], η Αγγλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων και η Πράξη Διακανονισμού.<ref>Cf. M. Schmidt, ''{{lang|de|England. Kirchengeschichte}}'', in ''{{lang|de|Die Religion in Geschichte und Gegenwart}}'', 3. Auflage, Band II (1959), Tübingen (Germany), col. 476–478</ref> Αργότερα οι Βρετανοί μετέφεραν τα δημοκρατικά τους ιδανικά στις αποικίες τους, π.χ. [[Αυστραλία]], [[Νέα Ζηλανδία]] και [[Ινδία]]. Στη Βόρεια Αμερική η [[Αποικία του Πλίμουθ]] (Πατέρες Προσκυνητές, 1620) και η Αποικία του Κόλπου της [[Μασαχουσέτη]]ς (1628) εφάρμοσαν τη δημοκρατική αυτοδιοίκηση και τον διαχωρισμό των εξουσιών.<ref>Nathaniel Philbrick (2006), ''Mayflower: A Story of Courage, Community, and War'', Penguin Group, New York, {{ISBN|0-670-03760-5}}</ref><ref>Clifton E. Olmstead, ''History of Religion in the United States'', pp. 65–76</ref><ref>{{cite web|url=http://www.histarch.illinois.edu/plymouth/ccflaw.html|title=Plymouth Colony Legal Structure|website=www.histarch.illinois.edu|access-date=1 November 2020|archive-date=13 April 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200413182727/http://www.histarch.illinois.edu/plymouth/ccflaw.html|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=http://history.hanover.edu/texts/masslib.html|title=Liberties|website=history.hanover.edu|access-date=13 March 2013|archive-date=20 October 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171020095602/http://history.hanover.edu/texts/masslib.html|url-status=live}}</ref> Αυτοί οι Προτεστάντες ήταν πεπεισμένοι ότι η δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης ήταν το θέλημα του Θεού. Το ''Mayflower Compact'' ήταν ένα [[κοινωνικό συμβόλαιο]].<ref>M. Schmidt, ''{{lang|de|Pilgerväter}}'', in ''{{lang|de|Die Religion in Geschichte und Gegenwart, 3. Auflage, Band V}}'' (1961), col. 384</ref>

===Δικαιώματα και Ελευθερίες===
[[Αρχείο:JohnLocke.png|thumb|upright|Ο φιλόσοφος του [[Διαφωτισμός|Διαφωτισμού]] [[Τζον Λοκ]] υποστήριζε την ατομική συνείδηση, απαλλαγμένη από τον κρατικό έλεγχο.]]
Οι προτεστάντες ανέλαβαν επίσης την πρωτοβουλία για την υπεράσπιση της θρησκευτικής ελευθερίας. Η ελευθερία της συνείδησης είχε υψηλή προτεραιότητα στη θεολογική, φιλοσοφική και πολιτική ατζέντα αφού ο Λούθηρος αρνήθηκε να αποκηρύξει τις πεποιθήσεις του πριν από τη Δίαιτα της [[Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία|Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας]] στη [[Βορμς]] (1521). Κατά την άποψή του η πίστη ήταν ένα ελεύθερο έργο του Αγίου Πνεύματος και, επομένως, δεν μπορούσε να επιβληθεί σε έναν άνθρωπο.<ref>Clifton E. Olmstead, ''History of Religion in the United States'', p. 5</ref> Οι διωκόμενοι [[Αναβαπτιστές]] και [[Ουγενότοι]] απαίτησαν ελευθερία συνείδησης και εφάρμοσαν τον διαχωρισμό εκκλησίας και κράτους.<ref>Heinrich Bornkamm, ''{{lang|de|Toleranz. In der Geschichte des Christentums}}'', in ''{{lang|de|Die Religion in Geschichte und Gegenwart}}'', 3. Auflage, Band VI (1962), col. 937–938</ref> Στις αρχές του 17ου αιώνα Βαπτιστές όπως ο Τζον Σμιθ και ο Τόμας Χέλγουις δημοσίευσαν φυλλάδια για την υπεράσπιση της θρησκευτικής ελευθερίας.<ref>H. Stahl, ''{{lang|de|Baptisten}}'', in ''{{lang|de|Die Religion in Geschichte und Gegenwart}}'', 3. Auflage, Band I, col. 863</ref> Η σκέψη τους επηρέασε τη στάση του [[Τζον Μίλτον]] και του [[Τζων Λοκ]] σχετικά με την ανεκτικότητα.<ref>G. Müller-Schwefe, ''Milton, John'', in ''{{lang|de|Die Religion in Geschichte und Gegenwart}}'', 3. Auflage, Band IV, col. 955</ref><ref>Karl Heussi, ''{{lang|de|Kompendium der Kirchengeschichte}}'', p. 398</ref> Υπό την ηγεσία του [[Βαπτιστές|Βαπτιστή]] Ρότζερ Ουίλιαμς, του Τόμας Χούκερ και του [[Κουάκεροι|Κουάκερου]] [[Γουίλιαμ Πεν]] αντίστοιχα το [[Ρόουντ Άιλαντ]], το [[Κονέκτικατ]] και η [[Πενσυλβάνια]] συνδύασαν τα δημοκρατικά συντάγματα με την ελευθερία της θρησκείας. Αυτές οι αποικίες έγιναν ασφαλή καταφύγια για τις διωκόμενες θρησκευτικές μειονότητες, συμπεριλαμβανομένων των [[Εβραίοι|Εβραίων]].<ref>Clifton E. Olmstead, ''History of Religion in the United States'', pp. 99–106, 111–117, 124</ref><ref>Edwin S. Gaustad (1999), ''Liberty of Conscience: Roger Williams in America'', Judson Press, Valley Forge, p. 28</ref><ref>Hans Fantel (1974), ''William Penn: Apostle of Dissent'', William Morrow & Co., New York, pp. 150–153</ref> Η [[Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ|Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών]], το [[Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών|Σύνταγμά τους]] και η [[Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Πολίτη|Αμερικανική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων]] με τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα έκαναν αυτή την παράδοση μόνιμη δίνοντάς της ένα νομικό και πολιτικό πλαίσιο.<ref>Robert Middlekauff (2005), ''The Glorious Cause: The American Revolution, 1763–1789'', Revised and Expanded Edition, Oxford University Press, New York, {{ISBN|978-0-19-516247-9}}, pp. 4–6, 49–52, 622–685</ref> Η μεγάλη πλειοψηφία των Αμερικανών Προτεσταντών, τόσο κληρικοί όσο και λαϊκοί, υποστήριξε σθεναρά το κίνημα της ανεξαρτησίας. Όλες οι μεγάλες προτεσταντικές εκκλησίες εκπροσωπήθηκαν στο Πρώτο και το Δεύτερο Ηπειρωτικό Συνέδριο.<ref>Clifton E. Olmstead, ''History of Religion in the United States'', pp. 192–209</ref> Τον 19ο και τον 20ό αιώνα η Αμερικανική δημοκρατία έγινε πρότυπο για πολλές άλλες χώρες και περιοχές σε όλο τον κόσμο (π.χ. Λατινική Αμερική, Ιαπωνία και Γερμανία). Ο ισχυρότερος δεσμός μεταξύ της Αμερικανικής και της [[Γαλλική Επανάσταση|Γαλλικής Επανάστασης]] ήταν ο [[Ζιλμπέρ ντυ Μοτιέ ντε Λα Φαγιέτ|Μαρκήσιος ντε Λαφαγιέτ]], ένθερμος υποστηρικτής των αμερικανικών συνταγματικών αρχών. Η Γαλλική [[Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη]] βασίστηκε κυρίως στο προσχέδιο αυτού του εγγράφου από τον Λαφαγιέτ.<ref>Cf. R. Voeltzel, ''{{lang|de|Frankreich. Kirchengeschichte}}'', in ''{{lang|de|Die Religion in Geschichte und Gegenwart}}'', 3. Auflage, Band II (1958), col. 1039</ref> Η [[Διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών]] και η [[Οικουμενική Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα|Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων]] απηχούν επίσης την αμερικανική συνταγματική παράδοση.<ref>Douglas K. Stevenson (1987), ''American Life and Institutions'', Ernst Klett Verlag, Stuttgart (Germany), p. 34</ref><ref>G. Jasper, ''{{lang|de|Vereinte Nationen}}'', in ''{{lang|de|Die Religion in Geschichte und Gegenwart}}'', 3. Auflage, Band VI, col. 1328–1329</ref><ref>Cf. G. Schwarzenberger, ''{{lang|de|Völkerrecht}}'', in ''{{lang|de|Die Religion in Geschichte und Gegenwart}}'', 3. Auflage, Band VI, col. 1420–1422</ref>

Η [[δημοκρατία]], η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου, ο διαχωρισμός των εξουσιών, η θρησκευτική ελευθερία, ο διαχωρισμός εκκλησίας και κράτους - αυτά τα επιτεύγματα της Μεταρρύθμισης και του πρώιμου Προτεσταντισμού επεξεργάστηκαν και διέδωσαν οι στοχαστές του [[Διαφωτισμός|Διαφωτισμού]]. Μερικοί από τους φιλοσόφους του Αγγλικού, του Σκωτσέζικου, του Γερμανικού και του Ελβετικού Διαφωτισμού—[[Τόμας Χομπς]], [[Τζων Λοκ]], Τζον Τόλαντ, [[Ντέιβιντ Χιουμ]], [[Γκότφριντ Βίλχελμ Λάιμπνιτς]], Κρίστιαν Βολφ, [[Ιμμάνουελ Καντ]] και [[Ζαν-Ζακ Ρουσσώ]]— είχαν προτεσταντικό υπόβαθρο.<ref>Karl Heussi, ''{{lang|de|Kompendium der Kirchengeschichte}}'', 11. Auflage, pp. 396–399, 401–403, 417–419</ref> Για παράδειγμα ο Τζων Λοκ, του οποίου η πολιτική σκέψη βασίστηκε σε «ένα σύνολο προτεσταντικών χριστιανικών υποθέσεων»,<ref>Jeremy Waldron (2002), ''God, Locke, and Equality: Christian Foundations in Locke's Political Thought'', Cambridge University Press, New York, {{ISBN|978-0521-89057-1}}, p. 13</ref> άντλησε την ισότητα όλων των ανθρώπων, συμπεριλαμβανομένης της ισότητας των φύλων («Αδάμ και Εύα»), από τη Γένεση 1, 26 –28. Καθώς όλα τα άτομα δημιουργήθηκαν εξίσου ελεύθερα, όλες οι κυβερνήσεις χρειάζονταν «τη συγκατάθεση των κυβερνώμενων».<ref>Jeremy Waldron, ''God, Locke, and Equality'', pp. 21–43, 120</ref>

Επίσης κάποιοι Προτεστάντες υποστήριξαν άλλα ανθρώπινα δικαιώματα. Για παράδειγμα τα [[Βασανιστήριο|βασανιστήρια]] καταργήθηκαν στην [[Πρωσία]] το 1740, η [[δουλεία]] στη Βρετανία το 1834 και στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1865 (Ουίλιαμ Ουίλμπερφορς, [[Χάριετ Μπίτσερ Στόου]], [[Αβραάμ Λίνκολν]] — κατά των Νότιων Προτεσταντών).<ref>Allen Weinstein and David Rubel, ''The Story of America'', pp. 189–309</ref><ref>Karl Heussi, ''{{lang|de|Kompendium der Kirchengeschichte}}'', 11. Auflage, pp. 403, 425</ref> Ο [[Ούγκο Γκρότιους]] και ο Σάμουελ Πούφεντορφ ήταν από τους πρώτους στοχαστές που συνέβαλαν σημαντικά στο [[διεθνές δίκαιο]]..<ref>M. Elze,''Grotius, Hugo'', in ''{{lang|de|Die Religion in Geschichte und Gegenwart}}'', 3. Auflage, Band II, col. 1885–1886</ref><ref>H. Hohlwein, ''Pufendorf, Samuel'', in ''{{lang|de|Die Religion in Geschichte und Gegenwart}}'', 3. Auflage, Band V, col. 721</ref> Η [[Συμβάσεις της Γενεύης|Σύμβαση της Γενεύης]], ένα σημαντικό τμήμα του ανθρωπιστικού διεθνούς δικαίου, ήταν σε μεγάλο βαθμό έργο του [[Ερρίκος Ντυνάν|Ερρίκου Ντυνάν]], ενός μεταρρυθμιστή [[Πιετισμός|ευσεβιστή]], που ίδρυσε επίσης τον [[Διεθνές Κίνημα Ερυθρού Σταυρού και Ερυθράς Ημισελήνου|Ερυθρό Σταυρό]].<ref>R. Pfister, ''{{lang|de|Schweiz. Seit der Reformation}}'', in ''{{lang|de|Die Religion in Geschichte und Gegenwart}}'', 3. Auflage, Band V (1961), col. 1614–1615</ref>

===Κοινωνική διδασκαλία===
Οι Προτεστάντες έχουν ιδρύσει νοσοκομεία, στέγες για άτομα με ειδικές ανάγκες ή ηλικιωμένους, εκπαιδευτικά ιδρύματα, οργανώσεις που παρέχουν βοήθεια σε αναπτυσσόμενες χώρες και άλλους φορείς κοινωνικής πρόνοιας. Τον 19ο αιώνα σε όλο τον αγγλοαμερικανικό κόσμο πολλά αφοσιωμένα μέλη όλων των προτεσταντικών δογμάτων ήταν ενεργά σε κινήματα κοινωνικής μεταρρύθμισης όπως η κατάργηση της δουλείας, οι μεταρρυθμίσεις στις φυλακές και το [[δικαίωμα ψήφου των γυναικών]]. Ως απάντηση στο «κοινωνικό ερώτημα» του 19ου αιώνα η Γερμανία υπό τον καγκελάριο [[Όττο φον Μπίσμαρκ]] εισήγαγε ασφαλιστικά προγράμματα που οδήγησαν στο [[κράτος πρόνοιας]] (ασφάλιση υγείας, ατυχήματος και αναπηρίας και [[Σύνταξη (ασφάλεια)|συντάξεις γήρατος]]). Για τον Μπίσμαρκ αυτό ήταν ο «πρακτικός Χριστιανισμός». Αυτά τα προγράμματα επίσης αντιγράφηκαν από πολλά άλλα κράτη, ιδιαίτερα στον Δυτικό κόσμο.

Η [[Χριστιανική Αδελφότητα Νέων]] ιδρύθηκε από τον Εκκλησιαστή Τζορτζ Ουίλιαμς, με στόχο την ενδυνάμωση των νέων.

===Λειτουργία===
Η προτεσταντική λειτουργία είναι ένα πρότυπο λατρείας που χρησιμοποιείται (είτε συνιστάται είτε επιβάλλεται) από μια προτεσταντική εκκλησία ή δόγμα σε τακτική βάση. Ο όρος λειτουργία προέρχεται από τα ελληνικά και σημαίνει «δημόσιο έργο». Η Λειτουργία είναι κυρίως σημαντική στις Ιστορικές Προτεσταντικές εκκλησίες (ή κύριες Προτεσταντικές εκκλησίες), ενώ οι Ευαγγελικές Προτεσταντικές εκκλησίες τείνουν να είναι πολύ ευέλικτες και σε ορισμένες περιπτώσεις δεν έχουν καθόλου λειτουργία. Γίνεται συχνά αλλά όχι αποκλειστικά την Κυριακή.

===Τέχνες===
Οι τέχνες έχουν εμπνευστεί έντονα από τις προτεσταντικές πεποιθήσεις.

Ο [[Μαρτίνος Λούθηρος]], ο Πάουλ Γκέρχαρντ, ο Τζορτζ Γουίδερ, ο Ισαακ Γουότς, ο Τσαρλς Γουέλεϋ, ο Γουίλιαμ Κούπερ και πολλοί άλλοι συγγραφείς και συνθέτες δημιούργησαν γνωστούς εκκλησιαστικούς ύμνους.

Μουσικοί όπως ο [[Χάινριχ Συτς]], ο [[Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ]], ο [[Γκέοργκ Φρίντριχ Χαίντελ]], ο [[Χένρι Πέρσελ]], ο [[Γιοχάνες Μπραμς]], ο Φίλιπ Νικολάι και ο [[Φέλιξ Μέντελσον Μπαρτόλντι|Φέλιξ Μέντελσον]] συνέθεσαν σπουδαία έργα μουσικής.

Εξέχοντες ζωγράφοι με προτεσταντικό υπόβαθρο ήταν, για παράδειγμα, ο [[Άλμπρεχτ Ντύρερ]], ο [[Χανς Χόλμπαϊν ο νεότερος|Χανς Χόλμπαϊν ο Νεότερος]], ο [[Λούκας Κράναχ ο Πρεσβύτερος]], ο Λούκας Κράναχ ο Νεότερος, ο [[Ρέμπραντ]] και ο [[Βίνσεντ βαν Γκογκ]].

Η παγκόσμια λογοτεχνία εμπλουτίστηκε με τα έργα των [[Έντμουντ Σπένσερ]], [[Τζον Μίλτον]], [[Τζον Μπάνυαν]], Τζον Ντον, [[Τζον Ντράιντεν|Τζον Ντράιντεν,]] [[Ντάνιελ Ντεφόε]], [[Γουίλιαμ Γουόρντσγουορθ]], [[Τζόναθαν Σουίφτ]], [[Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε|Γιόχαν Βόλφγκανγκ Γκαίτε]], [[Φρίντριχ Σίλερ]], [[Σάμιουελ Τέιλορ Κόλεριτζ]], [[Έντγκαρ Άλλαν Πόε]], [[Μάθιου Άρνολντ|Μάθιου Αρνολντ]], Κόνραντ Φέρντιναντ Μάγιερ, [[Τέοντορ Φοντάνε]], [[Ουάσινγκτον Ίρβινγκ|Ουόσινγκτον Ιρβινγκ]], [[Ρόμπερτ Μπράουνινγκ]], [[Έμιλι Ντίκινσον]], [[Έμιλι Μπροντέ]], [[Κάρολος Ντίκενς]], [[Ναθάνιελ Χόθορν]], [[Τόμας Στερνς Έλιοτ]], [[Τζον Γκάλσγουορθυ]], [[Τόμας Μαν]], [[Γουίλιαμ Φώκνερ]], [[Τζον Άπνταϊκ]] και πολλοί άλλοι.
<gallery>
File:Martin-Luther-Denkmal, Worms.JPG|Το Μνημείο του Λούθηρου στη [[Βορμς]], με μερικές από τις κρίσιμες μορφές της [[Μεταρρύθμιση]]ς.
File:ReformationsdenkmalGenf2.jpg|Το Διεθνές Μνημείο της Μεταρρύθμισης στη [[Γενεύη]] της Ελβετίας.
File:Albrecht Dürer - Adoration of the Trinity (Landauer Altar) - Google Art Project.jpg|''Η Προσκύνηση της Τριάδος'' του [[Άλμπρεχτ Ντύρερ]].
File:Lucas Cranach d. Ä. - The Lamentation of Christ - The Schleißheim Crucifixion - Alte Pinakothek.jpg|Η ''Σταύρωση του Χριστού'' του [[Λούκας Κράναχ ο Πρεσβύτερος|Λούκας Κράναχ του Πρεσβύτερου]].
File:Lucas Cranach d. J. - Adam and Eve - WGA05729.jpg|''Αδάμ και Εύα'' του Λούκας Κράναχ του Νεότερου.
File:Huguenot lovers on St. Bartholomew's Day.jpg|''Ουγενότος, τη [[Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου]], που αρνείται να προστατευθεί από τον κίνδυνο φορώντας το ρωμαιοκαθολικό σήμα'' του [[Τζων Έβερετ Μίλαι]].
File:Rembrandt Harmensz van Rijn - Return of the Prodigal Son - Google Art Project.jpg|''Η [[Παραβολή του Ασώτου Υιού|Επιστροφή του Ασώτου]]'', λεπτομέρεια, 1669, του [[Ρέμπραντ]].
File:Vincent van Gogh - The Church in Auvers-sur-Oise, View from the Chevet - Google Art Project.jpg|''Η Εκκλησία στην Ωβέρ'', 1890. [[Μουσείο Ορσέ]], Παρίσι, του [[Βίνσεντ βαν Γκογκ]].
</gallery>

==Καθολικές αντιδράσεις==
{{Main|Αντιμεταρρύθμιση|Σύνοδος του Τρέντο}}
{{multiple image
|align=right
|direction=vertical
|width=200
|image1=Matanzas Inlet Aerial view.jpg
|caption1=Ο Ορμος Ματάντσας στη [[Φλόριντα]], όπου οι προτεστάντες επιζώντες ναυαγίου εκτελέστηκαν από τον Ισπανό Μενέντεζ "επειδή είχαν εγκατασταθεί εκεί χωρίς την άδεια της Μεγαλειότητάς Σας και διέδιδαν τη λουθηρανική θρησκεία"
|image2=La masacre de San Bartolomé, por François Dubois.jpg
|caption2=Η Σφαγή Γάλλων προτεσταντών τη [[Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου]] το 1572.}}

Η άποψη της Καθολικής Εκκλησίας είναι ότι τα προτεσταντικά δόγματα δεν μπορούν να θεωρηθούν εκκλησίες, αλλά μάλλον είναι εκκλησιαστικές κοινότητες ή ιδιαίτερες κοινότητες πίστης, επειδή οι τελετές και τα δόγματά τους δεν είναι ιστορικά ίδια με τα καθολικά μυστήρια και δόγματα και οι προτεσταντικές κοινότητες δεν έχουν μυστηριακή διακονική ιεροσύνη και επομένως στερούνται αληθινής αποστολικής διαδοχής.<ref>Responses to Some Questions Regarding Certain Aspects of the Doctrine on the Church, 29 June 2007, Congregation for the Doctrine of the Faith.</ref><ref name=AFAC>{{cite book|last1=Stuard-will|first1=Kelly|title=A Faraway Ancient Country|year=2007|publisher=Gardners Books|location=United States|isbn=978-0-615-15801-3|page=216|url=https://books.google.com/books?id=q469xc7mbksC&pg=PP1|author2=Emissary|editor=Karitas Publishing|access-date=30 December 2019|archive-date=23 May 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200523003149/https://books.google.com/books?id=q469xc7mbksC&pg=PP1|url-status=live}}</ref> Σύμφωνα με τον επίσκοπο [[Ιλαρίων Αλφέγιεφ|Ιλαρίωνα (Αλφέγιεφ)]] η [[Ορθόδοξη Εκκλησία]] έχει την ίδια άποψη επί του θέματος.<ref>{{cite web |author=OrthodoxEurope.org |url=http://orthodoxeurope.org/page/14/124.aspx#2 |title=Bishop Hilarion of Vienna and Austria: The Vatican Document Brings Nothing New |publisher=Orthodoxeurope.org |access-date=14 May 2014 |archive-date=25 October 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181025084339/http://www.orthodoxeurope.org/page/14/124.aspx#2 |url-status=live }}</ref>

Σε αντίθεση με το πώς χαρακτηρίζονταν συχνά οι Προτεστάντες Μεταρρυθμιστές η έννοια της ''καθολικής'' ή παγκόσμιας Εκκλησίας δεν παραμερίστηκε κατά τη διάρκεια της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης. Αντίθετα η ορατή ενότητα της ''καθολικής'' ή ''παγκόσμιας εκκλησίας'' θεωρείτο από τους Προτεστάντες μεταρρυθμιστές ως σημαντικό και ουσιαστικό δόγμα της Μεταρρύθμισης. Οι Κύριοι μεταρρυθμιστές, όπως ο Mαρτίνος Λούθηρος, ο Ιωάννης Καλβίνος και ο [[Ούλριχ Ζβίγγλιος]], πίστευαν ότι μεταρρυθμίζουν την Καθολική Εκκλησία, που τη θεωρούσαν διεφθαρμένη. Και οι τρεις τους πήραν πολύ σοβαρά τις κατηγορίες για σχίσμα και νεωτερισμό, αρνούμενοι αυτές τις κατηγορίες και υποστηρίζοντας ότι ήταν η Καθολική Εκκλησία που τους είχε εγκαταλείψει. Οι Προτεστάντες Μεταρρυθμιστές διαμόρφωσαν μια νέα και ριζικά διαφορετική θεολογική άποψη για την εκκλησιολογία, ότι η ορατή Εκκλησία είναι «καθολική» (πεζό «κ») παρά «Καθολική» (κεφαλαία «Κ»). Συνεπώς δεν υπάρχει ακαθόριστος αριθμός ενοριακών, εκκλησιαστικών ή εθνικών εκκλησιών, που να αποτελούν τόσες πολλές εκκλησιαστικές ατομικότητες, αλλά μια μεγάλη πνευματική δημοκρατία της οποίας αποτελούν μέρος αυτές οι διάφορες οργανώσεις, αν και η καθεμία έχει πολύ διαφορετικές απόψεις. Αυτό ήταν πολύ μακριά από την παραδοσιακή και ιστορική καθολική αντίληψη ότι η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία ήταν η μόνη αληθινή Εκκλησία του Χριστού.

Ακόμη, σύμφωνα με την προτεσταντική αντίληψη, η ''ορατή εκκλησία'' δεν είναι, ας πούμε, ένα γένος με τόσα πολλά είδη κάτω από αυτήν. Προκειμένου να δικαιολογήσουν την αποχώρησή τους από την Καθολική Εκκλησία, οι Προτεστάντες έθεσαν συχνά ένα νέο επιχείρημα, λέγοντας ότι δεν υπήρχε πραγματική ορατή Εκκλησία με θεϊκή εξουσία, παρά μόνο μια ''πνευματική, αόρατη και κρυφή εκκλησία'' - αυτή η ιδέα ξεκίνησε στις πρώτες ημέρες της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης.

Όπου έλαβε χώρα η Κύρια Μεταρρύθμιση, που υποστηρίχθηκε από τους κυβερνώντες, το αποτέλεσμα ήταν μια μεταρρυθμιστική εθνική προτεσταντική εκκλησία που οραματιζόταν να είναι μέρος ολόκληρης της ''αόρατης εκκλησίας'', αλλά διαφωνούσε σε ορισμένα σημαντικά σημεία του δόγματος και της πρακτικής που συνδέεται με αυτό. με αυτό που μέχρι τότε θεωρείτο το κανονιστικό σημείο αναφοράς για τέτοια θέματα, δηλαδή τον Παπισμό και την κεντρική εξουσία της Καθολικής Εκκλησίας. Έτσι οι μεταρρυθμιστικές εκκλησίες πίστευαν σε κάποια μορφή Καθολικότητας, βασισμένη στο δόγμα των πέντε ''μόνο'' και σε μια ορατή εκκλησιαστική οργάνωση βασισμένη στο Συνοδιστικό κίνημα του 14ου και 15ου αιώνα, απορρίπτοντας τον [[Πάπας|παπισμό]] και το [[Αλάθητο του Πάπα|παπικό αλάθητο]] υπέρ των [[Οικουμενικές Σύνοδοι|οικουμενικών συνόδων]], αλλά απορρίπτοντας την τελευταία οικουμενική σύνοδο, τη [[Σύνοδος του Τρέντο|Σύνοδο του Τρέντο]]. Η θρησκευτική ενότητα επομένως δεν έγινε δόγμα και ταυτότητα, αλλά αόρατος χαρακτήρας, όπου η ενότητα ήταν εκείνη της πίστης στον Ιησού Χριστό, όχι κοινή ταυτότητα, δόγμα, πίστη και συλλογική δράση.

Υπάρχουν Προτεστάντες, ιδίως της [[Καλβινισμός|μεταρρυθμιστικής παράδοσης]], που είτε απορρίπτουν είτε υποβαθμίζουν τον προσδιορισμό ''Προτεστάντης'' λόγω της αρνητικής χροιάς που έχει η λέξη εκτός από την κύρια σημασία της, προτιμώντας τον προσδιορισμό ''Μεταρρυθμιστής'', ''Ευαγγελικός'' ή ακόμα και ''Μεταρρυθμιστής Καθολικός'', που εκφράζει αυτό που αποκαλούν ''Μεταρρυθμισμένη Καθολικότητα'' και υπερασπίζεται τα επιχειρήματά τους των παραδοσιακών προτεσταντικών ομολογιών.<ref>{{cite web |url=http://spindleworks.com/library/faber/008_theca.htm |title=The Canadian Reformed Magazine'', 18 (20–27 September, 4–11 October, 18, 1, 8 November 1969) |access-date=15 May 2007 |archive-date=6 August 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070806081139/http://www.spindleworks.com/library/faber/008_theca.htm |url-status=live }}</ref>

==Οικουμενισμός==
{{Main|Οικουμενισμός}}
{{multiple image
|align=right
|direction=horizontal
|Size=thumb
|image1= Marburger-Religionsgespräch.jpg
|caption1=Η Συνδιάσκεψη του [[Μάρμπουργκ]] (1529) ήταν μια πρώιμη προσπάθεια ένωσης του [[Μαρτίνος Λούθηρος|Λούθηρου]] και του [[Ούλριχ Ζβίγγλιος|Ζβίγγλιοy]]. Απέτυχε καθώς τόσο οι μεταρρυθμιστές όσο και οι αντιπροσωπείες τους δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν για το μυστήριο της [[Θεία Ευχαριστία|Θείας Ευχαριστίας]]. Παρόμοιες συζητήσεις έγιναν το 1586 κατά τη Συνδιάσκεψη του Μομπελιάρ και από το 1661 ως το 1663 κατά της Συγκριτιστική διαμάχης. Ανώνυμη ξυλογραφία, 1557.
|image2= The 1910 World Missionary Conference,the Edinburgh Missionary Conference.jpg
|caption2=Η Ιεραποστολική Διάσκεψη του [[Εδιμβούργο]]υ θεωρείται η συμβολική αφετηρία του σύγχρονου οικουμενικού κινήματος.<ref>{{cite web|url=http://www.oikoumene.org/en/what-we-do/cwme/history|title=History – World Council of Churches|website=www.oikoumene.org|access-date=30 July 2014|archive-date=25 July 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140725221218/https://www.oikoumene.org/en/what-we-do/cwme/history/|url-status=live}}</ref>}}
Το οικουμενικό κίνημα είχε επιρροή στις προτεσταντικές εκκλησίες, ξεκινώντας τουλάχιστον το 1910 με την Ιεραποστολική Συνδιάσκεψη του [[Εδιμβούργο]]υ. Η προέλευσή του έγκειται στην αναγνώριση της ανάγκης για συνεργασία στον τομέα των ιεραποστολών στην Αφρική, την Ασία και την Ωκεανία. Από το 1948 το [[Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών]] είναι επιδραστικό, αλλά αναποτελεσματικό στη δημιουργία μιας ενωμένης εκκλησίας. Υπάρχουν επίσης οικουμενικά σώματα σε περιφερειακό, εθνικό και τοπικό επίπεδο σε όλο τον κόσμο, αλλά τα σχίσματα εξακολουθούν να είναι πολύ περισσότερα από τις ενοποιήσεις. Μία, αλλά όχι η μόνη, έκφραση του οικουμενικού κινήματος, ήταν η κίνηση για τη δημιουργία ενωμένων εκκλησιών, όπως η Εκκλησία της Νότιας Ινδίας, η Εκκλησία της Βόρειας Ινδίας, η Ενωμένη Εκκλησία του Χριστού με έδρα τις ΗΠΑ, η Ενωμένη Εκκλησία του Καναδά, η Ενωτική Εκκλησία στην Αυστραλία και η Ενωμένη Εκκλησία του Χριστού στις [[Φιλιππίνες]], που έχουν ραγδαία μείωση των μελών. Υπήρξε μια έντονη εμπλοκή [[Ορθόδοξη Εκκλησία|Ορθοδόξων εκκλησιών]] στο οικουμενικό κίνημα, αν και οι αντιδράσεις μεμονωμένων Ορθοδόξων θεολόγων κυμάνθηκε από τη δοκιμαστική έγκριση του στόχου της χριστιανικής ενότητας μέχρι τη σαφή καταδίκη του αποτελέσματος που έγινε αντιληπτό ως υποβάθμιση του ορθόδοξου δόγματος.<ref>{{cite web |url=http://www.intratext.com/IXT/ENG0804/__P1T.HTM |title=Orthodox Church: text – IntraText CT |publisher=Intratext.com |access-date=19 November 2010 |archive-date=27 May 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110527224429/http://www.intratext.com/IXT/ENG0804/__P1T.HTM |url-status=live }}</ref>

Ένα προτεσταντικό [[Βάπτισμα (Χριστιανισμός)|βάπτισμα]] θεωρείται έγκυρο από την Καθολική Εκκλησία αν γίνεται με τον τριαδικό τύπο και με τη συγκεκριμένη πρόθεση. Ωστόσο, καθώς η χειροτονία των Προτεσταντών λειτουργών δεν αναγνωρίζεται λόγω της έλλειψης [[Αποστολική διαδοχή|αποστολικής διαδοχής]] και της απόσχισης από την Καθολική Εκκλησία, όλα τα άλλα μυστήρια (εκτός του γάμου) που τελούνται από προτεσταντικά δόγματα και λειτουργούς δεν αναγνωρίζονται ως έγκυρα. Επομένως οι Προτεστάντες που επιθυμούν την πλήρη κοινωνία με την Καθολική Εκκλησία δεν επαναβαφτίζονται (αν και χρίονται) και οι προτεστάντες λειτουργοί που γίνονται Καθολικοί μπορούν να χειροτονηθούν ιερείς μετά από μια περίοδο σπουδών.

Το 1999 οι εκπρόσωποι της Λουθηρανικής Παγκόσμιας Ομοσπονδίας και της Καθολικής Εκκλησίας υπέγραψαν την Κοινή Διακήρυξη για το Δόγμα της Δικαίωσης, επιλύοντας προφανώς τη σύγκρουση σχετικά με τη φύση της δικαίωσης που ήταν η ρίζα της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης, αν και οι [[Ομολογιακοί Λουθηρανοί]] απορρίπτουν αυτή τη Διακήρυξη.<ref name=WELS-JD>{{cite web|url=https://www.wels.net/cgi-bin/site.pl?1518&cuTopic_topicID=19&cuItem_itemID=6741 |website=WELS Topical Q&A |title=Justification |publisher=[[Wisconsin Evangelical Lutheran Synod]] |quote=A document which is aimed at settling differences needs to address those differences unambiguously. The Joint Declaration does not do this. At best, it sends confusing mixed signals and should be repudiated by all Lutherans. |access-date=26 July 2016 |url-status=bot: unknown |archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20090927213720/https://www.wels.net/cgi-bin/site.pl?1518&cuTopic_topicID=19&cuItem_itemID=6741 |archive-date=27 September 2009}}</ref> Αυτό είναι κατανοητό, αφού δεν υπάρχει για αυτούς καμία αναγκαστική αρχή. Στις 18 Ιουλίου 2006 οι εκπρόσωποι της Παγκόσμιας Διάσκεψης Μεθοδιστών ψήφισαν ομόφωνα την αποδοχή της Κοινής Διακήρυξης.<ref>{{cite web |url=http://www.umc.org/site/c.gjJTJbMUIuE/b.1863123/k.FF49/World_Methodists_approve_further_ecumenical_dialogue.htm |title=News Archives |publisher=UMC.org |access-date=19 November 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060721210415/http://www.umc.org/site/c.gjJTJbMUIuE/b.1863123/k.FF49/World_Methodists_approve_further_ecumenical_dialogue.htm |archive-date=21 July 2006 |url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.catholicnews.com/data/stories/cns/0604186.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20060725190303/http://www.catholicnews.com/data/stories/cns/0604186.htm |url-status=dead |archive-date=25 July 2006 |title=CNS Story: Methodists adopt Catholic-Lutheran declaration on justification |publisher=Catholicnews.com |access-date=19 November 2010}}</ref>

==Διάδοση και δημογραφικά==
{{See also|Χριστιανισμός ανά χώρα}}
Υπάρχουν περισσότεροι από 900 εκατομμύρια Προτεστάντες παγκοσμίως,<ref name="pewforum1"/><ref name="gordonconwell.edu"/><ref name="Hillerbrand">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=PMSTAgAAQBAJ&pg=PP59|title=Encyclopedia of Protestantism: 4-volume Set|first=Hans J.|last=Hillerbrand|date=2004|publisher=Routledge|via=Google Books|isbn=9781135960285|access-date=27 June 2015|archive-date=23 May 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200523002945/https://books.google.com/books?id=PMSTAgAAQBAJ&pg=PP59|url-status=live}}</ref><ref name="Clarke, Beyer">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=rBgn3xB75ZcC&pg=PA510|title=The World's Religions: Continuities and Transformations|first1=Peter B.|last1=Clarke|first2=Peter|last2=Beyer|date=2009|publisher=Taylor & Francis|via=Google Books|isbn=9781135211004|access-date=27 June 2015|archive-date=10 February 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220210203239/https://books.google.com/books?id=rBgn3xB75ZcC&pg=PA510|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=lplJPBYWefcC&pg=PA13|title=Protestantism|first=Stephen F.|last=Brown|date=2018|publisher=Infobase Publishing|via=Google Books|isbn=9781604131123|access-date=27 June 2015|archive-date=23 May 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200523003040/https://books.google.com/books?id=lplJPBYWefcC&pg=PA13|url-status=live}}</ref><ref name="Noll">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=1GKBgK00JSsC&pg=PA9|title=Protestantism: A Very Short Introduction|first=Mark A.|last=Noll|date=2011|publisher=OUP Oxford|via=Google Books|isbn=9780191620133|access-date=27 June 2015|archive-date=23 May 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200523003134/https://books.google.com/books?id=1GKBgK00JSsC&pg=PA9|url-status=live}}</ref><ref name="Diamond, Plattner, Costopoulos, 2005">Jay Diamond, Larry. Plattner, Marc F. and Costopoulos, Philip J. ''World Religions and Democracy''. 2005, p. 119. [https://books.google.com/books?id=CTqTeiBfdxEC&pg=PA119 link] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200523003137/https://books.google.com/books?id=CTqTeiBfdxEC&pg=PA119 |date=23 May 2020 }} (saying "''Not only do Protestants presently constitute 13 percent of the world's population—about 800 million people—but since 1900 Protestantism has spread rapidly in Africa, Asia, and Latin America.''")</ref>{{efn|Estimates vary considerably, from 400 up to more than a billion. One of the reasons is the lack of a common agreement among scholars which denominations constitute Protestantism. Nevertheless, 800 million is the most accepted figure among various authors and scholars, and thus is used in this article. For example, author Hans Hillerbrand estimated a total 2004 Protestant population of 833,457,000,<ref name="books.google.pl" /> while a report by Gordon-Conwell Theological Seminary—961,961,000 (with inclusion of independents as defined in this article) in mid-2015.<ref name="gordonconwell.edu"/>}} μεταξύ περίπου 2,4 δισεκατομμυρίων Χριστιανών.<ref name="gordonconwell.edu"/><ref name="Major Religions Ranked by Size">{{cite web|url=http://www.adherents.com/Religions_By_Adherents.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20000816004118/http://www.adherents.com/Religions_By_Adherents.html |url-status=usurped |archive-date=16 August 2000 |title=Major Religions Ranked by Size |publisher=Adherents.com |access-date=5 May 2009}}</ref><ref name="Global Christianity">{{cite web |author=Analysis |url=http://www.pewforum.org/Christian/Global-Christianity-exec.aspx |title=Global Christianity |publisher=Pewforum.org |date=19 December 2011 |access-date=17 August 2012 |archive-date=30 July 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130730062627/http://www.pewforum.org/christian/global-christianity-exec.aspx |url-status=live }}</ref>{{efn|Current sources are in general agreement that Christians make up about 33% of the world's population—slightly over 2.4&nbsp;billion adherents in mid-2015.}} Το 2010 συνολικά περισσότερα από 800 εκατομμύρια περιλάμβαναν 300 στην [[Υποσαχάρια Αφρική]], 260 στην Αμερική, 140 στην περιοχή Ασίας-Ειρηνικού, 100 στην Ευρώπη και 2 στη Μέση Ανατολή-Βόρεια Αφρική.<ref name="pewforum1"/> Οι Προτεστάντες αντιπροσωπεύουν σχεδόν το σαράντα τοις εκατό των Χριστιανών παγκοσμίως και είναι περισσότερο από το ένα δέκατο του συνολικού ανθρώπινου πληθυσμού.<ref name="pewforum1"/> Διάφορες εκτιμήσεις ανεβάζουν το ποσοστό των Προτεσταντών σε σχέση με το συνολικό αριθμό των χριστιανών του κόσμου σε 33%,<ref name="Clarke, Beyer" /> 36%,<ref>{{cite web|url=http://www.fsmitha.com/h2/rel04-demograph.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20150318101547/http://www.fsmitha.com/h2/rel04-demograph.htm|url-status=dead|title=Protestant Demographics and Fragmentations|archive-date=18 March 2015}}</ref> 36,7%,<ref name="pewforum1"/>και 40%,<ref name="Hillerbrand"/> ενώ σε σχέση με τον παγκόσμιο πληθυσμό 11,6%<ref name="pewforum1"/> και 13%.<ref name="Diamond, Plattner, Costopoulos, 2005"/>

Στις ευρωπαϊκές χώρες που επηρεάστηκαν βαθύτερα από τη Μεταρρύθμιση, ο Προτεσταντισμός εξακολουθεί να παραμένει η πλειοψηφούσα θρησκεία.<ref name="Clarke, Beyer" /> ([[Βόρειες Χώρες]] χώρες και [Ηνωμένο Βασίλειο]]).<ref name="Clarke, Beyer" /><ref>{{cite web|title=Religious Populations in England|url=http://www.statistics.gov.uk/cci/nugget.asp?id=954|publisher=Office for National Statistics|access-date=8 April 2011|archive-date=24 August 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110824122412/http://www.statistics.gov.uk/cci/nugget.asp?id=954|url-status=live}}</ref> Σε άλλα ιστορικά προτεσταντικά προπύργια όπως η Γερμανία, η Ολλανδία, η Ελβετία, η Λετονία και η Εσθονία, παραμένει μια από τις πιο δημοφιλείς θρησκείες.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=I9OyQ9mEpxkC&pg=SL1-PA42|title=The Pearson General Knowledge Manual 2012|first=Edgar|last=Thorpe|date=2018|publisher=Pearson Education India|via=Google Books|isbn=9788131761908|access-date=27 June 2015|archive-date=23 May 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200523003139/https://books.google.com/books?id=I9OyQ9mEpxkC&pg=SL1-PA42|url-status=live}}</ref> Αν και η Τσεχία ήταν η γενέτειρα [[Χουσίτες|ενός από τα πιο σημαντικά προ-μεταρρυθμιστικά κινήματα]],<ref name="museeprotestant.org">{{cite web|url=http://www.museeprotestant.org/en/notice/protestantism-in-the-republic-of-czechoslovakia/|title=Protestantism in Bohemia and Moravia (Czech Republic) – Musée virtuel du Protestantisme|website=www.museeprotestant.org|access-date=24 July 2014|archive-date=15 October 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151015211407/http://www.museeprotestant.org/en/notice/protestantism-in-the-republic-of-czechoslovakia/|url-status=live}}</ref> σήμερα υπάρχουν εκεί μόνο λίγοι προτεστάντες πιστοί,<ref>{{cite web|language=cs |url=http://www.czso.cz/sldb2011/eng/redakce.nsf/i/tab_7_1_population_by_religious_belief_and_by_municipality_size_groups/$File/PVCR071_ENG.pdf |title=Tab 7.1 Population by religious belief and by municipality size groups |publisher=Czso.cz |access-date=19 November 2013 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20150221184947/http://www.czso.cz/sldb2011/eng/redakce.nsf/i/tab_7_1_population_by_religious_belief_and_by_municipality_size_groups/%24File/PVCR071_ENG.pdf |archive-date=21 February 2015}}</ref><ref>{{cite web|language=cs |url=http://www.czso.cz/sldb2011/eng/redakce.nsf/i/tab_7_2_population_by_religious_belief_and_by_regions/$File/PVCR072_ENG.pdf |title=Tab 7.2 Population by religious belief and by regions |publisher=Czso.cz |access-date=19 November 2013 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20131104224923/http://www.czso.cz/sldb2011/eng/redakce.nsf/i/tab_7_2_population_by_religious_belief_and_by_regions/%24File/PVCR072_ENG.pdf |archive-date=4 November 2013}}</ref> κυρίως λόγω ιστορικών λόγων όπως οι διώξεις των Προτεσταντών από τους [[Καθολική Εκκλησία|Καθολικούς]] [[Οίκος των Αψβούργων|Αψβούργους]],<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=pqJNavelP3UC&pg=PA108|title=Frommer's Prague & the Best of the Czech Republic|first=Hana|last=Mastrini|date=2008|publisher=Wiley|via=Google Books|isbn=9780470293232|access-date=27 June 2015|archive-date=23 May 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200523003043/https://books.google.com/books?id=pqJNavelP3UC&pg=PA108|url-status=live}}</ref> των περιορισμών κατά τη διάρκεια της [[Κομμουνισμός|κομμουνιστικής διακυβέρνησης]], καθώς και της συνεχιζόμενης [[εκκοσμίκευση]]ς.<ref name="museeprotestant.org"/> Τις τελευταίες δεκαετίες η θρησκευτικότητα μειώνεται καθώς η εκκοσμίκευση έχει αυξηθεί.<ref name="Clarke, Beyer" /><ref>{{cite news | url=https://www.nytimes.com/2006/03/31/arts/31iht-idlede1.html?_r=1&pagewanted=all | work=The New York Times | first=Mark | last=Lilla | title=Europe and the legend of secularization | date=31 March 2006 | access-date=12 February 2017 | archive-date=30 January 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160130062241/http://www.nytimes.com/2006/03/31/arts/31iht-idlede1.html?_r=1&pagewanted=all | url-status=live }}</ref> Σύμφωνα με μια μελέτη του 2019 σχετικά με τη θρησκευτικότητα στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 2019 από το [[Ευρωβαρόμετρο]] οι Προτεστάντες αποτελούσαν το 9% του πληθυσμού της ΕΕ.<ref>{{citation |title=Discrimination in the EU in 2019 |work=[[Eurobarometer|Special Eurobarometer]] |year=2019 |series=493 |url=https://ec.europa.eu/commfrontoffice/publicopinion/index.cfm/Survey/getSurveyDetail/instruments/SPECIAL/surveyKy/2251 |access-date=15 May 2020 |publisher=European Commission |location=European Union |archive-date=18 May 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200518204808/https://ec.europa.eu/commfrontoffice/publicopinion/index.cfm/Survey/getSurveyDetail/instruments/SPECIAL/surveyKy/2251 |url-status=live }}</ref> Σύμφωνα με το ''Pew Research Center'' οι Προτεστάντες αποτελούσαν σχεδόν το ένα πέμπτο (ή το 18%) του χριστιανικού πληθυσμού της ηπείρου το 2010.<ref name="pewforum1"/> Οι Clarke και Beyer εκτιμούν ότι οι Προτεστάντες αποτελούσαν το 15% όλων των Ευρωπαίων το 2009, ενώ ο Noll ισχυρίζεται ότι λιγότερο από το 12% από αυτούς ζούσαν στην Ευρώπη το 2010.<ref name="Clarke, Beyer"/><ref name="Noll"/>

[[File:St. Peter's Church, Bermuda, Front.jpg|thumb|Η Εκκλησία του Αγίου Πέτρου (1612), η παλαιότερη σωζόμενη προτεσταντική εκκλησία στον ''Νέο Κόσμο'' (την Αμερικανική ήπειρο), η πρώτη από τις εννέα ενοριακές εκκλησίες που ιδρύθηκαν στις [[Βερμούδες]] από την [[Εκκλησία της Αγγλίας]]. Οι Βερμούδες έχουν επίσης την παλαιότερη [[Πρεσβυτεριανισμός|Πρεσβυτεριανή]] εκκλησία έξω από τις Βρετανικές Νήσους, την Εκκλησία του Χριστού της Εκκλησίας της Σκωτίας (1719).]]

Οι αλλαγές στον παγκόσμιο προτεσταντισμό τον τελευταίο αιώνα ήταν σημαντικές.<ref name="Hillerbrand"/><ref name="Noll"/><ref name = "Witte and Alexander">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=3Ie-AwAAQBAJ&pg=PT44|title=The Teachings of Modern Protestantism on Law, Politics, and Human Nature|first1=John|last1=Witte|first2=Frank S.|last2=Alexander|year=2018|publisher=Columbia University Press|isbn=9780231142632|via=Google Books|access-date=27 June 2015|archive-date=23 May 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200523003155/https://books.google.com/books?id=3Ie-AwAAQBAJ&pg=PT44|url-status=live}}</ref> Από το 1900 ο Προτεσταντισμός εξαπλώθηκε γρήγορα στην Αφρική, την Ασία, την Ωκεανία και τη Λατινική Αμερική.<ref name = "Encyclopedia of Protestantism">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=bW3sXBjnokkC&pg=PR11|title=Encyclopedia of Protestantism|first=J. Gordon|last=Melton|date=2018|publisher=Infobase Publishing|isbn=9780816069835|via=Google Books|access-date=27 June 2015|archive-date=23 March 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210323181207/https://books.google.com/books?id=bW3sXBjnokkC&pg=PR11|url-status=live}}</ref><ref name="Diamond, Plattner, Costopoulos, 2005"/><ref name = "Witte and Alexander" /> Αυτό έκανε τον Προτεσταντισμό να ονομαστεί μια κυρίως μη δυτική θρησκεία.<ref name="Noll"/><ref name = "Witte and Alexander" /> Μεγάλο μέρος της ανάπτυξης σημειώθηκε μετά τον [[Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος|Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο]], όταν έλαβε χώρα η [[αποαποικιοποίηση της Αφρικής]] και η κατάργηση των διαφόρων περιορισμών κατά των Προτεσταντών στις χώρες της [[Λατινική Αμερική|Λατινικής Αμερικής]].<ref name="Diamond, Plattner, Costopoulos, 2005"/> Σύμφωνα με μια πηγή οι Προτεστάντες αποτελούσαν αντίστοιχα το 2,5%, το 2%, το 0,5% των Λατινοαμερικανών, των Αφρικανών και των Ασιατών.<ref name="Diamond, Plattner, Costopoulos, 2005"/> Το 2000 το ποσοστό των Προτεσταντών στις αναφερόμενες ηπείρους ήταν 17%, περισσότερο από 27% και 6%, αντίστοιχα.<ref name="Diamond, Plattner, Costopoulos, 2005"/>Σύμφωνα με τον Mαρκ A. Noλ το 79% των [[Αγγλικανική Εκκλησία|Αγγλικανών]] ζούσε στο Ηνωμένο Βασίλειο το 1910, ενώ το μεγαλύτερο μέρος του υπολοίπου στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε ολόκληρη τη [[Κοινοπολιτεία των Εθνών|Βρετανική Κοινοπολιτεία]].<ref name="Noll"/> Το 2010 το 59% των Αγγλικανών ήταν στην Αφρική.<ref name="Noll"/> Το 2010 περισσότεροι Προτεστάντες ζούσαν στην Ινδία απ' ό,τι στο Ηνωμένο Βασίλειο ή τη Γερμανία, ενώ οι Προτεστάντες στη Βραζιλία ήταν τόσοι όσοι και οι Προτεστάντες στο Ηνωμένο Βασίλειο και τη Γερμανία μαζί.<ref name="Noll"/> Σχεδόν τόσοι ζούσαν σε καθεμία από τη [[Νιγηρία]] και την Κίνα όσο και σε όλη την Ευρώπη.<ref name="Noll"/> Η Κίνα φιλοξενεί τη μεγαλύτερη προτεσταντική μειονότητα στον κόσμο.<ref name="pewforum1"/>{{efn|Estimates for China vary in dozens of millions. Nevertheless, in comparison to the other countries, there is no disagreement that China has the most numerous Protestant minority.}}

Ο προτεσταντισμός αναπτύσσεται στην Αφρική,<ref name = "Encyclopedia of Protestantism" /><ref>{{cite web|url=http://usatoday30.usatoday.com/news/religion/story/2011-12-20/christianity-growth-africa-europe/52125920/1|title=Study: Christianity grows exponentially in Africa|access-date=23 July 2014|archive-date=20 January 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190120193240/http://usatoday30.usatoday.com/news/religion/story/2011-12-20/christianity-growth-africa-europe/52125920/1|url-status=dead}}</ref><ref name="TIME 2001">{{cite magazine|url=http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,156277,00.html|title=The Battle for Latin America's Soul|first=Richard N.|last=Ostling|magazine=Time|date=24 June 2001|via=content.time.com|access-date=23 July 2014|archive-date=26 September 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180926044305/http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,156277,00.html|url-status=live|accessdate=2023-01-09|archivedate=2018-09-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180926044305/http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,156277,00.html|deadurl=}}</ref>την Ασία,<ref name = "Encyclopedia of Protestantism" /><ref name="TIME 2001"/><ref>{{cite web|url=http://www.ibtimes.com/china-protestantisms-simplicity-yields-more-converts-catholicism-213465|title=In China, Protestantism's Simplicity Yields More Converts Than Catholicism|website=[[International Business Times]]|date=28 March 2012|access-date=23 July 2014|archive-date=12 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140812085447/http://www.ibtimes.com/china-protestantisms-simplicity-yields-more-converts-catholicism-213465|url-status=live}}</ref> τη Λατινική Αμερική,<ref name="TIME 2001"/><ref>{{cite web|url=http://www.aljazeera.com/indepth/features/2012/03/201232593459332334.html|title=Evangelicals rise in Latin America|first=Chris|last=Arsenault|website=www.aljazeera.com|access-date=23 July 2014|archive-date=8 March 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190308115716/https://www.aljazeera.com/indepth/features/2012/03/201232593459332334.html|url-status=live}}</ref> και την Ωκεανία,<ref name = "Encyclopedia of Protestantism" /><ref name = "Witte and Alexander" /> ενώ υποχωρεί στην Αγγλία, τη Βόρεια Αμερική<ref name = "Witte and Alexander" /><ref>[http://www.pewforum.org/2015/05/12/americas-changing-religious-landscape/ America's Changing Religious Landscape] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181226054944/http://www.pewforum.org/2015/05/12/americas-changing-religious-landscape/|date=26 December 2018}}, by [[Pew Research Center]], 12 May 2015</ref> και την Ευρώπη,<ref name="Clarke, Beyer" /><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=XRLBF3KW8HkC&pg=PA59|title=Religion in a Secularizing Society: The Europeans' Religion at the End of the 20th Century|first1=Loek|last1=Halman|first2=Ole|last2=Riis|year=2018|publisher=Brill|isbn=978-9004126220|via=Google Books|access-date=27 June 2015|archive-date=23 May 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200523003154/https://books.google.com/books?id=XRLBF3KW8HkC&pg=PA59|url-status=live}}</ref> με ορισμένες εξαιρέσεις όπως η Γαλλία,<ref name = "Jean-Paul Willaime">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=DaJtXsY4ttQC&pg=PA99|title=Religious Newcomers and the Nation State: Political Culture and Organized Religion in France and the Netherlands|first1=Erik|last1=Sengers|first2=Thijl|last2=Sunier|date=2018|publisher=Eburon Uitgeverij B.V.|isbn=9789059723986|via=Google Books|access-date=27 June 2015|archive-date=23 May 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200523003132/https://books.google.com/books?id=DaJtXsY4ttQC&pg=PA99|url-status=live}}</ref> όπου εξαλείφθηκε μετά την κατάργηση του [[Έδικτο της Νάντης|Έδικτου της Νάντης]] με [[Έδικτο του Φονταινεμπλώ|εκείνο του Φονταινεμπλώ]] και την επόμενη δίωξη των [[Ουγενότοι|Ουγενότων]], αλλά τώρα υποστηρίζεται ότι είναι σταθερός σε αριθμό ή ακόμη και αυξάνεται ελαφρά.<ref name = "Jean-Paul Willaime" /> Σύμφωνα με ορισμένους η Ρωσία είναι μια άλλη χώρα που βλέπει μια προτεσταντική αναβίωση.<ref>{{cite web|url=http://www.cbn.com/cbnnews/world/2011/april/protestant-revival-sweeps-moscow/|title=Moscow Church Spearheads Russia Revival|access-date=14 February 2015|archive-date=27 May 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160527024350/http://www.cbn.com/cbnnews/world/2011/April/Protestant-Revival-Sweeps-Moscow/|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=http://biblicalstudies.org.uk/pdf/rss/28-1_093.pdf|title=Protestantism in Postsoviet Russia: An Unacknowledged Triumph|access-date=23 July 2014|archive-date=10 January 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160110073012/http://biblicalstudies.org.uk/pdf/rss/28-1_093.pdf|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.christianitytoday.com/ct/2002/june10/13.22.html?paging=off|title=Growing Protestants, Catholics Draw Ire|author=Felix Corley and Geraldine Fagan|website=ChristianityToday.com|access-date=14 February 2015|archive-date=20 November 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181120113934/https://www.christianitytoday.com/ct/2002/june10/13.22.html?paging=off|url-status=live}}</ref>

Το 2010 οι μεγαλύτερες προτεσταντικές ομολογιακές οικογένειες ήταν ιστορικά Πεντηκοστιανές (11%), Αγγλικανικές (11%), Λουθηρανικές (10%), Βαπτιστικές (9%), Ενωτικές (ενώσεις διαφορετικών δογμάτων) (7%), Πρεσβυτεριανές ή Μεταρρυθμιστικές (7%), Μεθοδιστικές (3%), Αντβεντιστικές (3%), Εκκλησιαστικές (1%), Αδελφικές (1%), Ο [[Στρατός της Σωτηρίας]] (<1%) και [[Μοραβία|Μοραβιανές]] (<1%). Άλλα δόγματα αντιπροσώπευαν το 38% των Προτεσταντών.<ref name="pewforum1"/>

Οι Ηνωμένες Πολιτείες φιλοξενούν περίπου το 20% των Προτεσταντών.<ref name="pewforum1"/> Σύμφωνα με μια μελέτη του 2012 το μερίδιο των Προτεσταντών στον πληθυσμό των ΗΠΑ μειώθηκε στο 48%, τερματίζοντας έτσι το καθεστώς του ως θρησκεία της πλειοψηφίας για πρώτη φορά.<ref name = "Nones of the Rise">[http://www.pewforum.org/files/2012/10/NonesOnTheRise-full.pdf "Nones" on the Rise: One-in-Five Adults Have No Religious Affiliation] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140826234925/http://www.pewforum.org/files/2012/10/NonesOnTheRise-full.pdf |date=26 August 2014}}, Pew Research Center (The Pew Forum on Religion & Public Life), 9 October 2012</ref><ref>{{cite news|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-us-canada-19892837|title=US Protestants no longer majority|work=BBC News|date=10 October 2012|access-date=21 July 2018|archive-date=10 October 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121010042339/https://www.bbc.co.uk/news/world-us-canada-19892837|url-status=live}}</ref>Η πτώση αποδίδεται κυρίως στη μείωση των μελών των Κύριων Προτεσταντικών Εκκλησιών,<ref name = "Nones of the Rise"/><ref>{{cite web|url=http://www.leaderu.com/ftissues/ft9303/articles/johnson.html|title=Mainline Churches: The Real Reason for Decline|website=www.leaderu.com|access-date=23 July 2014|archive-date=29 April 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190429115337/http://www.leaderu.com/ftissues/ft9303/articles/johnson.html|url-status=live}}</ref> ενώ οι [[Ευαγγελικός Χριστιανισμός|Ευαγγελικές Προτεσταντικές]] και οι Μαύρες εκκλησίες είναι σταθερές ή συνεχίζουν να αυξάνονται.<ref name = "Nones of the Rise"/>

Μέχρι το 2050 ο Προτεσταντισμός προβλέπεται να αυξηθεί σε λίγο περισσότερο από το μισό του συνολικού χριστιανικού πληθυσμού του κόσμου.<ref name=":3">Johnstone, Patrick, [https://books.google.com/books?id=AVzFAgAAQBAJ&pg=PA109 "The Future of the Global Church: History, Trends and Possibilities"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200519062536/https://books.google.com/books?id=AVzFAgAAQBAJ&pg=PA109 |date=19 May 2020 }}, p. 100, fig 4.10 & 4.11</ref>{{efn|Magisterial Protestant, Independent, Anabaptist and Anglican parties are understood as Protestant as stated previously in the article, as well as in the book: ''Statistics for the P, I and A megablocs are often combined because they overlap so much-hence the order followed here.''}} Σύμφωνα με άλλους ειδικούς όπως ο Χανς Γ. Χίλερμπραντ, οι Προτεστάντες θα είναι τόσο πολλοί όσο και οι Καθολικοί.<ref name=":2">Hillerbrand, Hans J., [https://books.google.com/books?id=4tbFBQAAQBAJ&pg=PT3311 "Encyclopedia of Protestantism: 4-volume Set"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200523003036/https://books.google.com/books?id=4tbFBQAAQBAJ&pg=PT3311 |date=23 May 2020 }}, p. 1815, "Observers carefully comparing all these figures in the total context will have observed the even more startling finding that for the first time ever in the history of Protestantism, ''Wider Protestants'' will by 2050 have become almost exactly as numerous as Catholics—each with just over 1.5&nbsp;billion followers, or 17 percent of the world, with Protestants growing considerably faster than Catholics each year."</ref>

Σύμφωνα με τον Μαρκ Γιουργκενσμάγερ του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια, ο δημοφιλής Προτεσταντισμός είναι το πιο δυναμικό θρησκευτικό κίνημα στον σύγχρονο κόσμο, μαζί με το αναδυόμενο [[Ισλάμ]].<ref name="books.google.com"/>

<gallery widths="300px" heights="155px" class="center">
Αρχείο:Protestant majority countries (2010).svg|Χώρες με πλειοψηφία Προτεσταντών το 2010.
Αρχείο:Countries by percentage of Protestants (2010).svg|Χώρες κατά ποσοστό Προτεσταντών.
</gallery>

==Επίδραση στον σύγχρονο κόσμο==
Καθώς ο Προτεσταντισμός έγινε η κύρια θρησκεία σε πολλές περιοχές του κόσμου, είναι δύσκολο να διαχωριστεί από τη γενική ιστορία αυτών των χωρών.

Η επιρροή του στον σύγχρονο εθνικισμό άρχισε με τη συμμετοχή του στη διάλυση της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η οποία τελικά κατέρρευσε το 1806. Ο Προτεσταντισμός οργανώθηκε πάνω σε εθνικά διαχωριστικά καθώς επιδίωξε την κατάργηση της λατινικής γλώσσας από την εκκλησιαστική ζωή και τη διάδοση των εθνικών γλωσσών. Έδωσε αξία στην πίστη στο κράτος και συχνά προμήθευσε την ιδεολογική βάση για την ανάπτυξη νέων κρατών όπως η Πρωσσία και οι ΗΠΑ.<ref>[https://www.britannica.com/topic/The-Protestant-Heritage-1354359/Protestantisms-influence-in-the-modern-world Protestantism’s Influence In The Modern World, Britannica.]</ref>

Το έργο του [[Ζαν-Ζακ Ρουσσώ]] ήταν σημαντικά επηρεασμένο από τον Καλβινισμό, του οποίου ήταν οπαδός και μέλος της Καλβινικής Εκκλησίας. Η έννοια της ισότητας που είναι κεντρική στο «Κοινωνικό Συμβόλαιο» βασίζεται στην έννοια της ισότητας μεταξύ των μελών της Καλβινικής Εκκλησίας και την κατάργηση της διάκρισης μεταξύ λαϊκών και ιερατείου.<ref>[https://www.sciencedirect.com/topics/social-sciences/calvinism J. Oelkers, στο International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences, 2001.]</ref>

== Παραπομπές ==
<references />

== Πηγές ==
* {{cite journal |last1=Becker |first1=Sascha O.|last2=Pfaff |first2=Steven |last3=Rubin |first3=Jared |title=Causes and Consequences of the Protestant Reformation |journal=ESI Working Paper 16–13 |year=2016 |url=https://digitalcommons.chapman.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1177&context=esi_working_papers|issn=2572-1496}}

== Περαιτέρω ανάγνωση ==
=== Γενική ===
* {{cite encyclopedia |editor-surname=Hillerbrand |editor-given=Hans J. |title=Encyclopedia of Protestantism |volume=1–4 |year=2004 |place=London; New York |publisher=Routledge |isbn=978-0-415-92472-6 |url={{Google books|id=PMSTAgAAQBAJ|plainurl=y|page=}} |archive-date=2020-05-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200523002949/https://books.google.com/books?id=PMSTAgAAQBAJ&pg=RA2-PA349 |url-status=live}} 2195 pp. Reprint 2014.
* {{cite encyclopedia |editor-surname=Melton |editor-given=J. Gordon |editor-link=J. Gordon Melton |year=2005 |title=Encyclopedia of Protestantism |place=New York |publisher=Facts On File |series=Encyclopedia of World Religions |url={{Google books|id=bW3sXBjnokkC|plainurl=y|page=}} |isbn=0-8160-5456-8}} 628 pp.

=== Ειδική ===
* Bruce, Steve (2019). ''A house divided: Protestantism, Schism and secularization''. London; New York: Routledge.
* Cook, Martin L. (1991). ''The Open Circle: Confessional Method in Theology''. Minneapolis, Mn: Fortress Press. xiv, 130 p. N.B.: Discusses the place of Confessions of Faith in Protestant theology, especially in Lutheranism. {{ISBN|0-8006-2482-3}}
* Dillenberger, John, and Claude Welch (1988). ''Protestant Christianity, Interpreted through Its Development''. Second ed. New York: Macmillan Publishing Co. {{ISBN|0-02-329601-1}}
* Giussani, Luigi (1969), trans. Damian Bacich (2013). American Protestant Theology: A Historical Sketch. Montreal: McGill-Queens UP.
* Grytten, Ola Honningdal. "Weber revisited: A literature review on the possible Link between Protestantism, Entrepreneurship and Economic Growth." (NHH Dept. of Economics Discussion Paper 08, 2020). [https://openaccess.nhh.no/nhh-xmlui/bitstream/handle/11250/2657268/DP%2008.pdf?sequence=1&isAllowed=y online]
* Howard, Thomas A. ''Remembering the Reformation: an inquiry into the meanings of Protestantism'' (Oxford UP, 2016).
* Howard, Thomas A. and Mark A. Noll, eds. ''Protestantism after 500 years'' (Oxford UP, 2016).
* Leithart, Peter J. ''The end of Protestantism: pursuing unity in a fragmented church'' (Brazos Press, 2016).
* {{cite book|title=Christianity's Dangerous Idea|last=McGrath|first=Alister E.|author-link=Alister McGrath|year=2007|location=New York|publisher=HarperOne|isbn=978-0060822132|url-access=registration|url=https://archive.org/details/christianitysdan00mcgr_0}}
* Nash, Arnold S., ed. (1951). ''Protestant Thought in the Twentieth Century: Whence & Whither''? New York: Macmillan Co.
* {{cite book|title=Protestantism: A Very Short Introduction|url=https://archive.org/details/protestantismver0000noll|last=Noll|first=Mark A.|author-link=Mark Noll|year=2011|location=Oxford|publisher=Oxford University Press}}
* Ryrie, Alec ''Protestants: The Radicals Who Made the Modern World'' (HarperCollins, 2017).
* Ryrie, Alec "The World's Local Religion" [http://www.historytoday.com/alec-ryrie/worlds-local-religion ''History Today'' (Sept 20, 2017) online]

== Εξωτερικοί σύνδεσμοι ==
{{Βικιλεξικό}}
{{Commonscat}}
{{Wikiquote}}
* Προτεσταντισμός, Ρωμαιοκαθολικισμός και Ανεξιθρησκεία: [[Σάββας Αγουρίδης]], ''[https://web.archive.org/web/20080208160739/http://www.greekhelsinki.gr/greek/articles/agouridis%20speech.html Ανοχή και Ανεξιθρησκεία στον Δυτικό Κόσμο]''.
* {{cite web|url=https://m.wikihow.com/Declare-Your-Personal-Christian-Statement-of-Faith-%28Protestant%29|title= Personal Christian Statement of Faith (Protestant)|language=en|publisher= wikiHow|date= 29 July 2015}}.
* [http://www.encyclopedia.com/topic/Protestantism.aspx Protestantism] (Encyclopedia.com).
* [https://web.archive.org/web/20180521073511/http://www.newadvent.org/cathen/12495a.htm "Protestantism"] from the 1917 ''Catholic Encyclopedia''.
* [http://historyscoper.com/protestantscope.html The Historyscoper].
* [http://www.oikoumene.org/ World Council of Churches] – World body for mainline Protestant churches.


{{Authority control}}
{{Portal bar|Θρησκεία}}
[[Κατηγορία:Προτεσταντισμός| ]]
[[Κατηγορία:Χριστιανικά δόγματα]]