Παναγία η Αρμάτα

Πάνω στον κάβο του Φαναριού, σε θέση περίοπτη και κεντρική, που δεσπόζει στον χώρο του Παλιού Λιμανιού, στη θέση που βρισκόταν το ισχυρότερο κανονιοστάσιο των Σπετσών, “ο Προμαχώνας”, βρίσκεται η Ορθόδοξη εκκλησία της Παναγίας της Αρμάτας. Κτίστηκε την περίοδο 1826-1830 από την ιστορική οικογένεια των Σπετσών του Ιωάννη Κούτση προς τιμήν των γενεθλίων της Θεοτόκου και για να τιμηθεί η υπέρμαχος Στρατηγός “εις την θαυματουργόν αντίληψιν της οποίας, παρά της Θεοσεβούς και φιλοπατρίδος γενεάς των Σπετσιωτών ηρώων, κατά μέγα μέρος, απεδόθη η σωτηρία της πατρίδος των, αλλά και προς ανάμνησιν και διαιώνισιν του μεγάλου εκείνου γεγονότος”.

Η Ναυμαχία

Στις 8 Σεπτεμβρίου 1822 στην ευρύτερη θαλάσσια περιοχή της νήσου των Σπετσών και των γειτονικών ακτών της Αργολίδας έγινε η Ναυμαχία των Σπετσών. Ο Οθωμανικός στόλος προερχόμενος από τη Μονεμβασία κατευθυνόταν προς ανεφοδιασμό του πολιορκημένου από τους Έλληνες Ναυπλίου. Οι Οθωμανοί κατευθυνόμενοι προς τις Σπέτσες και εμφανιζόμενοι από το νησί Τρίκερι από μακριά βλέπουν κόκκινα σκουφιά σπετσιωτών πολεμιστών. Δεν ήταν όμως πολεμιστές αλλά παπαρούνες που είχαν βγεί εκείνη την στιγμή από την Παναγία. Οι Οθωμανοί όταν αντικρίζουν αυτό το θαύμα αλλάζουν πορεία από αυτή που είχαν εξ αρχής. Η μάχη ήταν πολύωρη και σφοδρή με αμφίρροπη έκβαση. Μέσα στην αναταραχή ο Σπετσιώτης πυρπολητής Κοσμάς Μπαρμπάτσης αψηφώντας τον κίνδυνο όρμησε με το πυρπολικό του στο κέντρο της εχθρικής αρμάδας με σκοπό την πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδος. Βλέποντας αυτή την κίνηση ο εχθρός κυριεύθηκε από πανικό με αποτέλεσμα να αναγκαστεί να υποχωρήσει χωρίς να καταφέρει να επιτύχει το στόχο του.

Ο Ναός

Ο ναός επομένως αυτός τον οποίο “ως εντολοδόχος των συναγωνιστών του”, έκτισε ο Ιωάννης Γ. Κούτσης, αυτή τη διπλή έννοια έχει, απότιση φόρου ευγνωμοσύνης προς την συμπαραστάτιδα θεία Δύναμη και απαθανάτιση του ιστορικού γεγονότος της 8ης Σεπτεμβρίου 1822. Η λέξη Αρμάτα είναι παράφραση της λέξης αρμάδα και αποδόθηκε στην Παναγία γιατί ήταν αυτή που με την μεσιτεία της βοήθησε να κατατροπωθεί η Οθωμανική αρμάδα και να σωθεί το νησί από την καταστροφή. Ο ναός είναι μία μονόκλιτη σταυροειδής Βασιλική. Εξωτερικά στεγάζεται με δίρριχτη στέγη και στη δυτική της πλευρά υπάρχει κωδωνοστάσιο. Εσωτερικά δεν κοσμείται από αγιογραφίες και οι εικόνες του τέμπλου ανάγονται στο 1850 σύμφωνα με αφιερωματική επιγραφή. Ο ναός είναι παρεκκλήσιο του ενοριακού Ι.Ν. Αναλήψεως του Χριστού Σπετσών.

Μέσα στην εκκλησία, και πάνω στο βορειοδυτικό τοίχο, ο ναυμάχος Ιωάννης Κούτσης, γαμπρός του Χατζηγιάννη Μέξη και ένας από τους ανθρώπους της φρουράς του νησιού, ζωγράφισε τη ναυμαχία των Σπετσών με τον Μέξη, που βρισκόταν στον Προμαχώνα, επικεφαλής των συμπατριωτών του, να έχει υψωμένο το χέρι του και να τους προτρέπει σε δράση. Κάτω δε από την εικόνα έγραφε: “Χατζηγιάννης Μέξης, σωτήρ”.

Με την παρέλευση όμως του χρόνου, η τοιχογραφία αυτή άρχισε να καταστρέφεται. Τότε ο εγγονός του αγωνιστή Ιωάννη Κούτση, ο νεαρός Ιωάννης Κούτσης, το έτος 1887, φιλοτέχνησε τον περίφημο πίνακα της Ναυμαχίας των Σπετσών, μία μεγάλη ελαιογραφία διαστάσεων 1,20 × 2,40 m που τοποθετήθηκε μέσα στην εκκλησία της Παναγίας της Αρμάτας, στη θέση που βρισκόταν η τοιχογραφία.

Τα μνημεία στο άλσος του ναού

Σε μικρή απόσταση και προς την ανατολική πλευρά της εκκλησίας βρίσκονται δύο επιβλητικοί τάφοι που ανήκουν ο ένας στην οικογένεια Κούτση και ο άλλος στην οικογένεια Χατζηαναργύρου. Το πρώτο επιτύμβιο μνημείο είναι προς τιμήν του ναυμάχου και κτήτορα του ναού Ιωάννη Γ. Κούτση (1797-1860) και της γυναίκας του Αικατερίνης (1802-1896). Πρόκειται για έργο μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας, άγνωστου μαρμαρογλύπτη. Έχει σχήμα πυραμίδας που απολήγει σε οβελίσκο αιγυπτιακού τύπου. Η πυραμιδοειδής βάση του είναι κατασκευασμένη από ισομεγέθεις ροδόχροες, λαξευμένες, πέτρες και ο οβελίσκος από πέντε τετράγωνους μαρμάρινους σπονδύλους. Ολόγυρα στο μνημείο υπάρχει κιγκλίδωμα από σίδερο καλαίσθητο. Στον τελευταίο σπόνδυλο δυτικά είναι σκαλισμένο το οικόσημο των Κουτσαίων, ένας αετός με ανοιγμένα τα φτερά και κάτω από τα νύχια του το γράμμα Κ. Στην ανατολική πλευρά του ίδιου σπονδύλου είναι λαξευμένη η αναπαράσταση της ναυμαχίας των Σπετσών. Το δεύτερο επιτύμβιο μνημείο αποτελείται από μια μαρμάρινη στήλη μέσα σε κιγκλίδωμα από σίδερο. Ανήκει στην οικογένεια των Χατζηαναργυραίων, μεταξύ των οποίων του ιστορικού Ανάργυρου Χατζηαναργύρου (1814-1885) και της γυναίκας του Αικατερίνης (1825-1906).

Ο ιστορικός ναός της Παναγίας της Αρμάτας, ο περιβάλλον χώρος του άλσους καθώς και τα ταφικά μνημεία έχουν χαρακτηριστεί από το Υπουργείο Πολιτισμού ως διατηρητέα και προστατευόμενα μνημεία.

Το 1992 αναστηλώθηκε το κανονιοστάσιο και διαμορφώθηκε σε ιστορικό πάρκο. Σε περίοπτη θέση του τοποθετήθηκε ο ανδριάντας του Σπετσιώτη πυρπολητή Κοσμά Μπαρπάτση έργο της γλύπτριας Ναταλίας Μελλά. Το μπρούντζινο άγαλμα παρουσιάζει τον Μπαρπάτση όρθιο να κράτα στο δεξί του χέρι δαυλό σύμβολο της άσβεστης φλόγας της Ελληνικής Επανάστασης.

Λίγα μέτρα μακριά από το άγαλμα του Μπαρμπάτση το 2003 για να τιμηθούν οι κοινοί αγώνες των Ελλήνων και των Ρώσων στα Ορλωφικά εγκαινιάστηκε από εκπροσώπους της Ρωσικής Ομοσπονδίας η προτομή του Ρώσου κόμη Αλέξιου Ορλώφ.