Η πολυκατοικία στην Μπενάκη βρίσκεται στην οδό Εμμανουήλ Μπενάκη 118 στα Εξάρχεια , στην Αθήνα και κατασκευάστηκε μεταξύ 1974 - 1975. Είναι έργο των αρχιτεκτόνων Δημήτρη και Σουζάνας Αντωνακάκη και ιδρυτών του Atelier 66 . Η πολυκατοικία κτίστηκε για να στεγάσει τους ίδιους τους αρχιτέκτονες και το γραφείο τους, καθώς και άλλες τρεις οικογένειες. Το κτίριο αποτελείται από το ισόγειο και τέσσερις ορόφους.
Το 1965 η Σουζάνα και ο Δημήτρης Αντωνακάκης μαζί με τη Ελένη Γούση-Δεσύλλα ίδρυσαν το Atelier 66, στο οποίο προστέθηκαν τα επόμενα χρόνια συνάδελφοι αρχιτέκτονες ως ισότιμοι συνεργάτες. Τα επόμενα 20 χρόνια, με τα κτίρια που χτίζουν, εκδόσεις, συμμετοχές σε διαγωνισμούς διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην σύγχρονη αρχιτεκτονική και το έργο τους γίνεται αναγνωρίσιμο. Το έργο τους μάλιστα, εμφανίζεται στην διεθνή βιβλιογραφία, με την έκδοση μιας μονογραφίας από τις εκδόσεις Rizzoli το 1985 σε επιμέλεια του Kenneth Frampton.[1] Το 1986 η δομή των μελών του Atelier 66 αλλάζει και πλαισιώνονται από νέους συνεργάτες, όπως η Ματίνα Καλογεράκου, η Έφη Κουμαριανού, ο Αριστείδης Αντωνάς και η Ξένα Τσιώνη.
Σήμερα το Atelier στεγάζεται στην ίδια την πολυκατοικία των αρχιτεκτόνων στην Εμμανουήλ Μπενάκη 118.[2][3]
Οι τέσσερις οικογένειες που θα κατοικούσαν αντίστοιχα στις τέσσερις κατοικίες της πολυκατοικίας ήταν εξ αρχής γνωστές και οι ίδιες συνέστησαν μια κοινοπραξία για την κατασκευή της, αναλαμβάνοντας έτσι τον ρόλο του εργολάβου. Ως κεφάλαιο προσέφεραν ανάλογα το οικόπεδο, χρήματα και δουλειά. Το πρόγραμμα αποσκοπούσε στην κατά το δυνατόν κάλυψη των ιδιαίτερων αναγκών της κάθε οικογένειας.[4][5] Μ' αυτόν τον τρόπο, οι αρχιτέκτονες εγκαταλείποντας τον ρόλο του εργολάβου και την συνήθη μέθοδο της αντιπαροχής, συνεργάστηκαν με τους ιδιοκτήτες για την διαμόρφωση των διαμερισμάτων.[6] Η μελέτη του έργου από το Atelier 66 έγινε την περίοδο 1972 - 1973, ενώ η κατασκευή κατά το διάστημα 1974 - 1975.[7]
Η είσοδος στην πολυκατοικία γίνεται μέσω μιας στεγασμένης αυλής. Σε συνέχεια αυτής και σε άμεση επαφή με το δρόμο βρίσκεται το κοινόχρηστο ημιυπαίθριο κλιμακοστάσιο, κυκλικού σχήματος, που εκμεταλλεύεται την οξεία γωνία του οικοπέδου. Καθένα από τα τέσσερα διαμερίσματα επεκτείνεται σε περισσότερους από έναν ορόφους. Συγκεκριμένα, όλα τα διαμερίσματα, εκτός από αυτό που καλύπτει μέρος του β' ορόφου, καταλαμβάνουν έναν ολόκληρο όροφο και επεκτείνονται και σε άλλη στάθμη. Έτσι, το ισόγειο ενώνεται με το υπόγειο, ο α' όροφος είναι διπλού ύψους και οργανώνεται εσωτερικά σε δύο στάθμες, ο γ' όροφος επεκτείνεται σε ένα μέρος του προς τον β' με εσωτερική σκάλα, ενώ ο δ' προς τα πάνω στο δώμα.[4][5]
Τα διαμερίσματα είναι προσαρμοσμένα στις ανάγκες του κάθε ιδιοκτήτη και διαρρυθμισμένα διαφορετικά. Η κάτοψη οργανώνεται γύρω από έναν κεντρικό κοινόχρηστο χώρο, ο οποίος επικοινωνεί με τα μπαλκόνια στην βόρεια και νότια πλευρά εξασφαλίζοντας διαμπερή αερισμό. Γύρω από τον κεντρικό πυρήνα, που λειτουργεί σαν εσωτερικό αίθριο, διατάσσονται οι χώροι των διαμερισμάτων με την βοήθεια μιας πολύπλοκης πορείας κίνησης.
Βασική αρχή σχεδιασμού όσον αφορά την οργάνωση των χώρων ήταν η διαμπερότητα όλων των διαμερισμάτων, με την πίσω όψη να ανοίγει προς την μεσημβρία, ενώ η πρόσοψη να έχει θέα προς τον λόφο Στρέφη , καθώς και η επαφή των διαμερισμάτων με τον υπαίθριο και τον δημόσιο χώρο του δρόμου. Αυτή η διαμπερότητα επιτυγχάνεται με την οργάνωση της κάτοψης γύρω από έναν κεντρικό κοινόχρηστο χώρο που επικοινωνεί με τα βόρεια και νότια μπαλκόνια. Σε όλα τα σπίτια υπάρχει ένας μεγάλος διαμπερής χώρος, που βλέπει στο δρόμο, και προεκτείνεται συνήθως στην άλλη στάθμη σαν μια κλειστή εσωτερική αυλή με την οποία επικοινωνούν όλοι οι χώροι. Επιθυμίες των αρχιτεκτόνων, λοιπόν, ήταν η αντιμετώπιση της εισόδου ως έναν ενδιάμεσο χώρο που συνδέει τον δρόμο με τις κατοικίες και η διαφάνεια των χώρων, ο αερισμός τους, η φωτεινότητα των βοηθητικών χώρων και η δυείσδυση της φύσης στο εσωτερικό. Ταυτόχρονα, βασικές τους επιδιώξεις ήταν οι κοινόχρηστοι χώροι σε συνέχεια της εισόδου να καταστούν φωτεινοί και ελκυστικοί , ενώ οι ακάλυπτοι και η αυλή του ισογείου να είναι φυτεμένοι και φροντισμένοι με θάμνους, λουλούδια και δέντρα. Τέλος, επιθυμούσαν την οργάνωση του χώρου σε μικρότερες ενότητες αυξημένο βαθμό ιδιωτικότητας και οι υπαίθριοι χώροι προφυλαγμένοι και σε συνέχεια με το εσωτερικό.[8]
H πολυπλοκότητα που παρουσιάζουν τα επίπεδα και οι σχέσεις ανοιχτού και κλειστού χώρου εκφράζονται στην όψη του κτιρίου, εντάσσοντας όμως και ένα μορφολογικό λεξιλόγιο που δανείζεται στοιχεία από την ελληνική λαϊκή παράδοση.
Οι βασικές αρχές που εφαρμόστηκαν στην πολυκατοικία στην Μπενάκη είχαν, λοιπόν, αντίκτυπο στα εξής:
στην είσοδο
στους υπαίθριους κοινόχρηστους χώρους κίνησης
Φωτογραφία[νεκρός σύνδεσμος] του ανοιχτού κυκλικού κλιμακοστασίουστους κοινόχρηστους χώρους
στην αξιοποίηση των ακαλύπτων
στην ποικιλία διαμερισμάτων
Φωτογραφία[νεκρός σύνδεσμος] τμήματος της πρόσοψης του κτιρίου από τον δρόμοστην ανεξάρτητη είσοδο στο διαμέρισμα
Φωτογραφία της στεγασμένης κοινόχρηστης αυλής της εισόδουστην διαμπερότητα
Η[νεκρός σύνδεσμος] είσοδος στην πολυκατοικία με την ημιυπαίθρια αυλήστην όψη
Το ανεπίχριστο σκυρόδεμα ως υλικό εμφανίζεται τόσο στο εξωτερικό , όσο και στο εσωτερικό του κτιρίου, φανερώνοντας τον φέροντα οργανισμό της κατασκευής. Τα στοιχεία των πληρώσεων και άλλα μη φέροντα στοιχεία είναι επιχρισμένα με σοβά, ο οποίος είναι μάλιστα βαμμένος σε έντονα χρώματα. Τα κουφώματα είναι από ξύλο, ενώ τα δάπεδα της ημιυπαίθριας αυλής, του κλιμακοστασίου και εσωτερικών χώρων είναι στρωμένα με σχιστόπλακες.
Η πολυπλοκότητα των επιπέδων και των κινήσεων , οι διπλού ύψους χώροι , οι επέκταση των χώρων σε περισσότερους από έναν ορόφους μέσω εσωτερικών σκαλών , όλα αυτά είναι δυνατόν να γίνουν πιο κατανοητά μελετώντας κανείς τις χαρακτηριστικές τομές του κτιρίου - τις κατακόρυφες τομές - αφού άλλωστε βασικό γνώρισμα του συγκεκριμένου κτιριακού τύπου , της πολυκατοικίας είναι η καθ' ύψος ανάπτυξη. Ωστόσο, δεν μπορούμε να ισχυριστούμε με βεβαιότητα ότι η πολυκατοικία της Μπενάκη είναι ένα κτίριο επιλυμένο αποκλειστικά ή κατά κύριο λόγο στην τομή του. Η κάτοψη κατέχει εξίσου καθοριστικό ρόλο, αφού βασικό στοιχείο της σύνθεσης αποτελεί και η περιμετρική οργάνωση της γύρω από έναν κοινόχρηστο χώρο. Άλλωστε , καθώς το κτίριο παρουσιάζει ποικολομορφίες και διαφοροποιήσεις από διαμέρισμα σε διαμέρισμα , παρουσιάζονται ασσυμετρίες , οπότε δεν μιλάμε για την ανάπτυξη μιας δεδομένης κάτοψης καθ'ύψος , που να παράγει μια και μόνο τομή του κτιρίου ικανή για να το κάνει απολύτως κατανοητό. Αυτή η ασσυμετρία και η πολυπλοκότητα εκφράζονται και στην όψη του κτιρίου , με τα ανισόπεδα μπαλκόνια και τις πλάκες των ορόφων που φαινομενικά τουλάχιστον δεν ακολουθούν κάποιο μοτίβο. Άρα, η τομή μάλλον συνιστά ένα εκ των των πολλών εργαλείων - αδιαμφισβήτητα βασικό - για να περιγράψει κανείς την πολυπλοκότητα της σύνθεσης.
Η πολυκατοικία της Εμμανουήλ Μπενάκη των Δημήτρη και Σουζάνας Αντωνακάκη επαναπροσδιορίζει την έννοια της αστικής πολυκατοικίας. Προσεγγίζουν αυτό τον κτιριακό τύπο αφομοιώνοντας στον σχεδιασμό τις διάφορες επιρροές και προσωπικές τους εμπειρίες.
Από τα φοιτητικά τους χρόνια ήδη, στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο , ήρθαν σε επαφή με δασκάλους, όπως ο Δημήτρης Πικιώνης , ο Παναγιώτης Μιχελής και ο Νίκος Χατζηκυριάκος - Γκίκας. Ιδιαίτερα η επιρροή του πρώτου φαίνεται να είναι καθοριστικής σημασίας , καθώς θίγει τα ζητήματα της σχέσης της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής με την ανώνυμη παραδοσιακή αρχιτεκτονική, του πνεύματος του τόπου, της ανάδειξης του ελληνικού τοπίου. Σύγχρονος του Πικιώνη, ο αρχιτέκτονας Άρης Κωνσταντινίδης υποστηρίζει μια αρχιτεκτονική βασισμένη στον ορθολογισμό, αλλά και στην ελληνικότητα και την ένταξη στο ελληνικό τοπίο, χωρίς όμως να μιμείται ιστορικές μορφές.
Οι αρχιτέκτονες γνωρίζουν τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό αναγνωρίζοντας την αξία του έργου αρχιτεκτόνων όπως ο Λε Κορμπυζιέ, αλλά συμμερίζονται τις απόψεις αρχιτεκτόνων της γενιάς τους που το αμφισβητούν, μεταξύ των οποίων οι Άλισον και Πήτερ Σμίθσον, ο Γιώργος Κανδύλης, ο Τζιανκάρλο Ντε Κάρλο, ο Αλντο φαν Άικ, ο Χέρμαν Χερτσμπέργκερ. Αναζητούν μια αυθεντική και αληθινή αρχιτεκτονική , μιας λαϊκής αρχιτεκτονικής ως προς το περιεχόμενο και τη δυνατότητα επικοινωνίας , τασσόμενοι απέναντι στις καταστρεπτικές παρεμβάσεις στο αστικό και φυσικό περιβάλλον. Επηρεασμένοι από τον ευρωπαϊκό μπρουταλισμό, χρησιμοποιούν υλικά όπως το ανεπίχριστο σκυρόδεμα, φυσικά υλικά στην πρωτογενή τους μορφή, ενώ ακολουθούν τις αρχές που άφησε το μοντέρνο όσον αφορά τις τυπολογίες. Την τυπολογική αυτή προσέγγιση διδάχθηκαν και από τον Τζέιμς Σπάγιερ , μαθητή του Μις φαν Ντερ Ρόε, που δίδαξε στο Εθνικό Μετσόβιο πολυτεχνείο κατά το διάστημα 1957 - 1960.
Ο Δημήτρης και η Σουζάνα Αντωνακάκη δίνουν ιδιαίτερη βαρύτητα στην ελληνικότητα της αρχιτεκτονικής που παράγουν και στο έντονο χαρακτήρα εντοπιότητάς του. Έτσι, η τυπολογική τους προσέγγιση βασίζεται σε μια πολυπλοκότητα , η οποία προέρχεται ίσως από την ανώνυμη οικοδομική παράδοση της Ελλάδας που ακολουθεί μια προσθετική λογική στην διαμόρφωση των οικιστικών χώρων , πριν την εισβολή της βιομηχανίας στην αρχιτεκτονική παραγωγή και την επικράτηση ενός μοντέρνου μανιερισμού. Οδηγείται έτσι, το έργο τους σε μια χωρική ποικιλία , με διαφοροποίηση των όγκων, των αναλογιών, των ανοιγμάτων, των κενών και των πλήρων, εμπλουτισμένο με την παρουσία μοναδικών στοιχείων. Αντίστοιχα, τα υλικά φυσικά και ακανόνιστα, δίχως επεξεργασία, συνδυάζονται και προσδίδουν έναν πλούτο υφών στα κτίρια, αλλά και γλυπτικές ποιότητες, προσαρμοσμένα στο περιβάλλον τους, είτε αστικό, είτε φυσικό. Το χρώμα αποτελεί ένα ακόμα ισχυρό στοιχείο της αρχιτεκτονικής τους γλώσσας , το οποίο από τη μία υπακούει στο δομικές αρχές του έργου , ενώ ταυτόχρονα του προσδίδει και μια εικαστική υπόσταση.
Η αρχιτεκτονική λοιπόν, των δύο αρχιτεκτόνων χαρακτηρίζεται από έναν " ρομαντικό τοπικισμό ", περιέχοντας στοιχεία της ανώνυμης ελληνικής αρχιτεκτονικής, αλλά και από έναν " κριτικό τοπικισμό" , αφού ενστερνίζεται την δομική λογική του μοντερνισμού και ταυτόχρονα δεν επιχειρεί να μιμηθεί μορφές ελληνικής λαϊκής παράδοσης.[9]
↑Γιακουμακάτος, Ανδρέας (23 Σεπτεμβρίου 2016). «Μια ποιητική που χτίζει τόπο». www.greekarchitects.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Δεκεμβρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 18 Ιανουαρίου 2021.
