Μάχη του Λαλακάοντα

Η Μάχη του Λαλακάοντος ποταμού ή του Πό(ρ)σωνος έγινε το 863 μεταξύ της Ρωμανίας και ενός Αραβικού στρατού εισβολής στην Παφλαγονία. Του Ρωμαϊκού στρατού ηγείτο ο Πετρωνάς, θείος του Μιχαήλ Γ΄ (β.842-867), αν και οι Αραβικές πηγές αναφέρουν επίσης την παρουσία του Αυτοκράτορα. Οι Άραβες οδηγούνταν από τον εμίρη της Μελιτηνής (Μαλάτυας) Αμρ αλ-Ακτά (β. δεκαετία του 830-863).

Ο Αμρ αλ-Ακτά κατέβαλε την αρχικά Ρωμαϊκή αντίσταση στην εισβολή του και έφθασε ως τον Εύξεινο Πόντο. Έπειτα οι Ρωμαίοι ρύθμισαν τις δυνάμεις τους, περικυκλώνοντας τον Αραβικό στρατό κοντά στον ποταμό Λαλακάοντα. Η μάχη που ακολούθησε, τελείωσε με Ρωμαϊκή νίκη και το τέλος του εμίρη στο πεδίο. Ακολούθως οι Ρωμαίοι έκαναν επιτυχή αντεπίθεση κατά μήκος του συνόρου. Οι Ρωμαϊκές νίκες ήταν συντριπτικές: οι κύριες απειλές στα Ρωμαϊκά συνοριακά εδάφη περιορίστηκαν και ξεκίνησε η εποχή της Ρωμαϊκής ανόδου στην Ανατολή, που κορυφώθηκε με τις ανακτήσεις του 10ου αι.

Η Ρωμαϊκή επιτυχία είχε και ένα άλλο επακόλουθο: η απελευθέρωση των ανατολικών συνόρων από τη συνεχή αραβική πίεση επέτρεψε στη Ρωμαϊκή κυβέρνηση να επικεντρωθεί στις Ευρωπαϊκές υποθέσεις, ιδίως στη γειτονική Βουλγαρία. Οι Βούλγαροι πιέστηκαν να αποδεχθούν τον Χριστιανισμό και έτσι ξεκίνησε η απορρόφησή τους στη Ρωμαϊκή σφαίρα πολιτισμού.

Η μάχη του Λαλακάοντα ποταμού. Μικρογραφία χειρογράφου του Χρονικού του Ιωάννη Σκυλίτζη, 13ος αι.

Το πλαίσιο: οι πόλεμοι του Ρωμαιο-Αραβικού συνόρου

Έπειτα από τις γρήγορες Μουσουλμανικές κατακτήσεις του 7ου αι., η Ρωμανία περιορίστηκε στη Μ. Ασία, τα νότια Βαλκάνια και μέρη της Ιταλίας. Καθώς η Ρωμανία παρέμενε ο άπιστος εχθρός του χαλιφάτου, οι Αραβικές επιδρομές στη Μ. Ασία συνεχίστηκαν σε όλο τον 8ο και 9ο αι. Οι επιχειρήσεις αυτές ξεκινούσαν από βάσεις στην Αραβική συνοριακή ζώνη σχεδόν ετήσια, τελικά αποκτώντας έναν ημι-θρησκευτικό χαρακτήρα ως μέρος του μουσουλμανικού jihad (ιερού πολέμου).

Οι Ρωμαίοι ήταν γενικά αμυνόμενοι κατά τους 7ο-9ο αι. και υπέφεραν μερικές καταστροφικές ήττες, όπως η άλωση του Αμορίου (τόπο καταγωγής της δυναστείας του Αμορίου) το 838. Ωστόσο, με τη μείωση της ισχύος του Αραβικού Χαλιφάτου μετά το 842 και την άνοδο ημι-αυτόνομων εμιράτων κατά μήκος του ανατολικού Ρωμαϊκού συνόρου, οι Ρωμαίοι μπορούσαν όλο και περισσότερο να διεκδικήσουν ανάκτηση περιοχών τους.

Κατά τη δεκαετία του 850 η πιο σημαντικές απειλές για τη Ρωμανία ήταν το εμιράτο της Μελιτηνής (Μαλάτεια), υπό τον Αμρ αλ-Ακτά, το εμιράτο της Ταρσού υπό τον Αλί ιμπν Γιαχύα αλ-Αρμάνι (Αλί τον Αρμένιο), το εμιράτο της Θεοδοσιούπολης (Καλικάλα, νυν Ερζερούμ) και οι Παυλικιανοί της Τεφρικής με ηγέτη τον Καρβέα. Ειδικά η Μελιτινή ήταν μία μεγάλη απειλή για τη Ρωμανία: η θέση της στη δυτική πλευρά της οροσειράς του Αντίταύρου, επέτρεπε άμεση πρόσβαση στο πεδίο της Μ. Ασίας. Μία ένδειξη της απειλής που έθεταν αυτές οι ηγεμονίες φάνηκε το 860, όταν συνέπρααν για να κάνουν ένα έτος τρόμου για τους Ρωμαίους. Ο Αμρ και ο Καρβέας επέδραμαν βαθιά στη Μ. Ασία και επέστρεψαν με πολλή λεία. Αυτό ακολουθήθηκε σύντομα μετά με άλλη επιδρομή από τις δυνάμεις της Ταρσού υπό τον Αλί. Στο τέλος μία ναυτική επίθεση από τη Συρία λεηλάτησε την Αττάλεια, πρωτεύουσα του θέματος των Κιβυρραιωτών.

Η Αραβική εισβολή του 863

Ο Αμρ ξαναχτύπησε κατά το θέρος του 863, ενώνοντας τις δυνάμεις του με τον Αββασίδη στρατηγό Ζαφάρ ιμπν Ντινάρ αλ-Καγιάτ (μάλλον τον κυβερνήτη της Ταρσού) για μία επιτυχή επιδρομή στην Καππαδοκία. Οι Άραβες πέρασαν από τις Κιλίκιες Πύλες στο Ρωμαϊκό έδαφος, λεηλατώντας καθώς προχωρούσαν, ώσπου πλησίασαν τα Τύανα. Τότε ο στρατός της Ταρσού επέστρεψε στην πατρίδα του, αλλά ο Αμρ έλαβε την άδεια τού Ζαφάρ να προχωρήσει στα ενδότερα της Μ. Ασίας. Ο δυνάμεις του Αμρ ήταν το μεγαλύτερο μέρος του στρατού του εμιράτου, αλλά δεν ξέρουμε το μέγεθός τους. Ο μουσουλμάνος ιστορικός της εποχής Γιακούμπι γράφει ότι ο Αμρ είχε 8.000 άνδρες στη διάθεσή του, αλλά οι Ρωμαίοι ιστορικοί Ιωσήφ Γενέσιος και οι Συνεχιστές Θεοφάνη αυξάνουν τον Αραβικό στρατό σε 40.000 άνδρες. Σύμφωνα με τον Βυζαντινολόγο Τζον Χάλντον, ο πρώτος αριθμός είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα· ο Χάλντον εκτιμά τις συνδυασμένες Αραβικές δυνάμεις σε 15.000-20.000 άνδρες. Είναι πιθανό ότι στρατιωτικά τμήματα Παυλικιανών υπό τον Καρβέα ήταν παρόντα, αν και αυτό δεν τεκμαίρεται πλήρως.

Ο Αυτοκράτορας Μιχαήλ Γ΄ συγκέντρωσε τον στρατό του, για να αντιμετωπίσει την Αραβική επιδρομή και συγκρούστηκε με αυτή σε μάχη, σε μία περιοχή γνωστή στις Αραβικές πηγές ως Μαρζ αλ-Ουσκούφ (Λιβάδι του επισκόπου), ένα υψίπεδο κοντά στη Μαλακοπή Καππαδοκίας, βόρεια της Ναζιανζού. Η μάχη ήταν αιματηρή, με βαριές απώλειες στις δύο πλευρές. Σύμφωνα με τον Πέρση ιστορικό αλ-Ταμπαρί, μόνο 1.000 άνδρες επέζησαν από τον στρατό του Αμρ. Παρόλα αυτά οι Άραβες διέφυγαν από τους Ρωμαίους και συνέχισαν τις επιδρομές τους βόρεια στο Θέμα Αρμενιακών, φθάνοντας ως τον Εύξεινο Πόντο και λεηλατώντας την πόλη-λιμάνι της Αμισού. Οι Ρωμαίοι ιστορικοί αναφέρουν ότι ο Αμρ, εξαγριωμένος από το ότι η θάλασσα τον εμπόδιζε να προωθηθεί, διέταξε να τη μαστιγώσουν. Οι ιστορικοί της εποχής μας θεωρούν την αναφορά αυτή, πιθανότερο να έχει εμπνευσθεί από την όμοια αφήγηση για τον Ξέρξη κατά τους Περσικούς Πολέμους.

Η Μ. Ασία κατά το έτος 842, έτος τέλους του Θεοφίλου και ανόδου στον θρόνο του γιου του Μιχαήλ Γ΄.

Η μάχη

Όταν ο Μιχαήλ Γ΄ έμαθε την πτώση της Αμισού, διέταξε να συγκεντρωθεί μία μεγάλη δύναμη -ο αλ-Ταμπάρι ισχυρίζεται 50.000 ανδρών- υπό τον θείο του Πετρωνά δομέστικου των Σχολών και τον Νάσαρ στρατηγό του θέματος των Βουκελλαρίων. Σύμφωνα με τον αλ-Ταμπάρι ο Αυτοκράτορας διοικούσε τις δυνάμεις αυτές προσωπικά, αλλά αυτό δεν επαληθεύεται από τις Ρωμαϊκές πηγές. Δεδομένης της μεροληψίας εναντίον του Μιχαήλ Γ΄ από τους ιστορικούς, που γράφουν κατά την επόμενη Μακεδονική δυναστεία, η παράληψη μπορεί να είναι σκόπιμη. Οι Ρωμαϊκοί στρατοί συγκεντρωμένοι από όλη την Αυτοκρατορία, συνέρρευσαν από τρεις διευθύνσεις: ένας βόρειος στρατός από τα θέματα του Εύξεινου, δηλ. Κολωνείας, Αρμενιακών, Παφλαγονίας και Βουκελλαρίων· ένας νότιος στρατός (μάλλον αυτός που είχε πολεμήσει στο Λιβάδι του Επισκόπου και είχε υπερκεράσει τον Αραβικό στρατό) από τα θέματα των Ανατολικών, Οψικίου και Καππαδοκίας με τις κλεισούρες (συνοριακά θέματα) της Σελεύκειας και του Χαρσιανού· και μία δύναμη από τη δύση υπό τον Πετρωνά με άνδρες από τη Μακεδονία, τη Θράκη, το θέμα των Θρακησίων και τα Αυτοκρατορικά Τάγματα από την πρωτεύουσα.

Παρά τη δυσκολία του συντονισμού αυτών των χωριστών δυνάμεων, ο Ρωμαϊκός στρατός συνάντησε στις 2 Σεπτεμβρίου τον μικρότερο στρατό του Αμρ και τον περικύκλωσε σε μία θέση γνωστή ως Πό(ρ)σων κοντά στον ποταμό Λαλακάωντα. Η ακριβής τοποθεσία του ποταμού και του πεδίου της μάχης δεν έχουν εξακριβωθεί, αλλά οι πιο πολλοί ερευνητές συμφωνούν ότι ήταν κοντά στον ποταμό Άλυ, περίπου 130 χλμ νότια της Αμισού. Με το πλησίασμα του Ρωμαϊκού στρατού, η μόνη οδός διαφυγής για τον Αμρ και τους άνδρες του ήταν εκείνη, που δέσποζε ένας στρατηγικής θέσης λόφος. Και οι δύο δυνάμεις προσπαθούσαν να καταλάβουν αυτόν κατά τη νύχτα, αλλά οι Ρωμαίοι ήταν νικηφόροι. Την επόμενη ημέρα ο Αμρ έριξε όλη του τη δύναμη προς τα δυτικά, όπου βρισκόταν ο Πετρωνάς, σε μία προσπάθεια να σπάσει τον κλοιό. Οι Ρωμαίοι έμειναν σταθεροί, δίνοντας στους άλλους δύο Ρωμαϊκούς στρατούς χρόνο να πλησιάσουν και να επιτεθούν στα εκτεθειμένα οπίσθια και πλευρά του Αραβικού στρατού. Η ήττα ολοκληρώθηκε, με το μεγαλύτερο μέρος του Αραβικού στρατού και τον Αμρ να πέφτει στη μάχη. Τα θύματα ίσως περιελάμβαναν τον ηγέτη των Παυλικιανών Καρβέα, αν και η συμμετοχή του στη μάχη είναι αμφίβολη· μία καταγραφή λέει ότι απεβίωσε το επόμενο έτος.

Μόνο ο γιος του εμίρη, διοικητή μίας μικρής δύναμης, δραπέτευσε του πεδίου της μάχης και διέφυγε νότια προς τη συνοριακή περιοχή του Χαρσιανού. Τον ακολούθησε ο Μαχαιράς, κλεισουράρχης του Χαρσιανού, που τον νίκησε και τον αιχμαλώτισε μαζί με πολλούς άνδρες του.

Μετά τη νίκη του Λαλακάοντα, ο Μπόρις της ηγεμόνας των Βουλγάρων βαπτίζεται Χριστιανός, παίρνοντας το όνομα του Μιχαήλ Γ΄.

Μετέπειτα

Οι Ρωμαίοι μετακινήθηκαν σύντομα, για να χρησιμοποιήσουν το πλεονέκτημα της νίκης τους. Ο Ρωμαϊκός στρατός εισέβαλε στην αραβο-κρατούμενη Αρμενία και κάποια στιγμή μεταξύ Οκτωβρίου και Νοεμβρίου νίκησε και σκότωσε τον εμίρη Αλί ιμπν Γιαχύα. Έτσι σε μία περίοδο εκστρατείας οι Ρωμαίοι εκμηδένισαν τους τρεις πιο επικίνδυνους εχθρούς τους στο ανατολικό σύνορο. Αυτές οι επιτυχίες ήταν αποφασιστικές και κατέστρεψαν μόνιμα τη δύναμη της Μελιτηνής. Η Ρωμαϊκή νίκη στον Λαλακάοντα άλλαξε τη στρατηγική ισορροπία στην περιοχή και σημάδευσε το ξεκίνημα ενός αιώνα Ρωμαϊκών ανακτήσεων στην Ανατολή.

Η σημασία των νικών αυτών δεν πέρασαν απαρατήρητες στην εποχή τους. Οι Ρωμαίοι τις χαιρέτησαν ως εκδίκηση για την άλωση του Αμορίου 25 έτη πριν· στους νικητές στρατηγούς χορηγήθηκε θριαμβευτική είσοδος στην Κωνσταντινούπολη και έγιναν ιδιαίτεροι εορτασμοί και τελετές. Ο Πετρωνάς έλαβε τον υψηλό αυλικό τίτλο του μαγίστρου και η κλεισούρα του Χαρσιανού αναβιβάστηκε στη θέση ενός πλήρους θέματος. Ο αλ-Ταμπαρί αναφέρει ότι τα νέα από το τέλος του Αμρ και του Αλί "δυνατών υπερασπιστών του Ισλάμ, ανδρών με μεγάλο θάρρος, που προκάλεσαν τεράστιο έπαινο στις παραμεθόριες περιοχές που υπηρέτησαν" προκάλεσαν πολύ θλίψη στη Βαγδάτη και σε άλλες πόλεις, με αποκορύφωμα ταραχές και λεηλασίες. Αν και άρχισαν να συγκεντρώνονται ιδιωτικές δωρεές και εθελοντές για τον ιερό πόλεμο, "οι κεντρικές αρχές δεν ήταν διατεθειμένες να στείλουν στρατιωτική δύναμη εκ μέρους τους εναντίον των Ρωμαίων", λόγω της συνεχιζόμενης αναταραχής στο Χαλιφάτο των Αββασιδών.

Η απομάκρυνση της ανατολικής απειλής και η αύξηση της Ρωμαϊκής αυτοπεποίθησης άνοιξαν ευκαιρίες στη δύση. Ο Μπόρις ηγεμόνας της Βουλγαρίας (β.852-889) είχε διαπραγματευτεί με τον πάπα και τον Λουδοβίκο Β΄ τον Γερμανικό (β.817-876) για τη μεταστροφή του ίδιου και του λαού του στον Χριστιανισμό· όμως η πιθανή επέκταση της εκκλησιαστικής επιρροής τού πάπα στο κατώφλι της Κωνσταντινούπολης, δεν ήταν ανεκτή από τη Ρωμαϊκή κυβέρνηση. Οι νικηφόροι ανατολικοί στρατοί μεταφέρθηκαν στην Ευρώπη και εισέβαλαν στη Βουλγαρία το 864, ως μία επίδειξη στρατιωτικής δύναμης, που έπεισε τον ηγεμόνα της να δεχθεί ιεραποστόλους από την Κωνσταντινούπολη. Ο Μπόρις βαπτίστηκε και έλαβε το όνομα Μιχαήλ, προς τιμή του Ρωμαίου Αυτοκράτορα, και ξεκίνησε τον εκχριστιανισμό της Βουλγαρίας και την απορρόφηση του έθνους του στον με Ρωμαϊκή επιρροή Ορθόδοξο Χριστιανικό κόσμο.

Επιρροή και ηρωϊκή ποίηση

Σύμφωνα με τον Γάλλο Βυζαντινολόγο Ανρί Γκρεγκουάρ, η Ρωμαϊκή επιτυχία εναντίον των Αράβων, που κορυφώθηκε με τη μάχη του Λαλακάοντα, ενέπνευσε ένα από τα πιο παλιά που επέζησαν ακριτικά τραγούδια: το άσμα του Αρμούρη. Σύμφωνα με τον Γκρεγκουάρ, ο επώνυμος πρωταγωνιστής (ο νεαρός Ρωμαίος πολεμιστής Αρμούρης) εμπνεύστηκε από τον Μιχαήλ Γ΄. Η μάχη στον Ρωμαϊκό επικό κύκλο γύρω από τον Διγενή Ακρίτα είναι επίσης μία ανάμνηση των γεγονότων στον Λαλακάοντα, καθώς ο επώνυμος ήρωας περικυκλώνει έναν Αραβικό στρατό κοντά στη Μαλακοπεία. Δυνατές επιρροές μπορούν επίσης να βρεθούν στα επεισόδια των Αράβων, και μετά σε αυτά των Σελτζούκων, στα έπη περί τον Μπαττάλ Γκαζί και σε ένα επεισόδιο στις Χίλιες και μία Νύχτες.

Πηγές

• Beck, Hans Georg (1971). Geschichte der byzantinischen Volksliteratur [History of the Byzantine Folk Literature] (in German). Munich: Verlag C. H. Beck. ISBN 3-406-01420-8.
• El-Cheikh, Nadia Maria (2004). Byzantium Viewed by the Arabs. Cambridge, Massachusetts: Harvard Center for Middle Eastern Studies. ISBN 0-932885-30-6.
• Haldon, John (2001). The Byzantine Wars: Battles and Campaigns of the Byzantine Era. Stroud, Gloucestershire: Tempus. ISBN 0-7524-1795-9.
• Huxley, George L. (1975). "The Emperor Michael III and the Battle of Bishop's Meadow (A.D. 863)" (PDF). Greek, Roman, and Byzantine Studies. Durham, North Carolina: Duke University (16): 443–450. ISSN 0017-3916. Archived from the original (PDF) on February 6, 2007.
• Jenkins, Romilly (1987). Byzantium: The Imperial Centuries, AD 610–1071. Toronto: University of Toronto Press. ISBN 0-8020-6667-4.
• Kiapidou, Eirini-Sofia (17 January 2003). "Battle of Lalakaon River, 863". Encyclopedia of the Hellenic World, Asia Minor. Athens: Foundation of the Hellenic World. Archived from the original on 2011-07-21.
• Saliba, George, ed. (1985). The History of al-Ṭabarī, Volume XXXV: The Crisis of the ʿAbbāsid Caliphate: The Caliphates of al-Mustaʿīn and al-Muʿtazz, A.D. 862–869/A.H. 248–255. SUNY Series in Near Eastern Studies. Albany, New York: State University of New York Press. ISBN 978-0-87395-883-7.
• Treadgold, Warren (1997). A History of the Byzantine State and Society. Stanford, California: Stanford University Press. ISBN 0-8047-2630-2.
• Vasiliev, A. A. (1935). Byzance et les Arabes, Tome I: La Dynastie d'Amorium (820–867) [Byzantium and the Arabs, Volume I: The Dynasty of Amorium (820–867)] (in French). French ed.: Henri Grégoire, Marius Canard. Brussels: Éditions de l'Institut de Philologie et d'Histoire Orientales. OCLC 493044898.
• Whittow, Mark (1996). The Making of Byzantium, 600–1025. Berkeley and Los Angeles, California: University of California Press. ISBN 978-0-520-20496-6.