Χρήστης:Katemend/πρόχειρο/αυτοεκπληρούμενη προφητεία

Αυτοεκπληρούμενη προφητεία είναι μια πρόβλεψη που άμεσα ή έμμεσα προκαλεί η ίδια την πραγμάτωσή της, λόγω θετικής ανάδρασης μεταξύ πεποίθησης και συμπεριφοράς. Παρότι παραδείγματα τέτοιων προφητειών μπορούμε να βρούμε στην αρχαία ελληνική και την αρχαία ινδική λογοτεχνία, η φράση "αυτοεκπληρούμενη προφητεία" αποδίδεται στον κοινωνιολόγο Ρόμπερτ Μέρτον (Robert K. Merton) που πρώτος την επινόησε ως όρο και μελέτησε συστηματικά τη δομή και τις συνέπειές της. Στο ομώνυμο άρθρο του γραμμένο το 1948, ο Μέρτον την ορίζει ως εξής:

Η αυτοεκπληρούμενη προφητεία είναι, αρχικά, ένας εσφαλμένος ορισμός μιας κατάστασης που προκαλεί μια νέα συμπεριφορά, η οποία οδηγεί την αρχική εσφαλμένη σύλληψη της κατάστασης να γίνει πραγματικότητα. Αυτή η απατηλή ισχύς της αυτοεκπληρούμενης προφητείας διαιωνίζει την κυριαρχία του λάθους. Γιατί έτσι ο προφήτης παραθέτει την πραγματική πορεία των γεγονότων ως απόδειξη για το ότι είχε εξαρχής δίκιο.

Με άλλα λόγια, μια θετική ή αρνητική προφητεία, ισχυρή πεποίθηση ή αυταπάτη —που θεωρείται αληθινή ενώ είναι ουσιαστικά εσφαλμένη— μπορεί να επηρεάσει τον κόσμο σε τέτοιο βαθμό ώστε οι αντιδράσεις του να εκπληρώσουν την μέχρι τούδε λανθασμένη προφητεία.

Η αυτοεκπληρούμενη προφητεία είναι συμπληρωματική της αυτοδιαψευδόμενης προφητείας.

Ιστορία του όρου

Η ιδέα της αυτοεκπληρούμενης προφητείας του Μέρτον προυπάρχει ως ένα βαθμό στο Θεώρημα του Τόμας, που λέει ότι "Αν οι άνθρωποι ορίζουν κάποιες καταστάσεις ως πραγματικές, αυτές είναι πραγματικές ως προς τις συνέπειές τους." Κατά τον Τόμας, οι άνθρωποι δεν αντιδρούν μόνο στις αντικειμενικές καταστάσεις που βιώνουν, αλλά κυρίως μάλλον στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται αυτές τις καταστάσεις καθώς και στο νόημα που αποδίδουν στις αντιλήψεις τους αυτές. Συνεπώς, η συμπεριφορά τους καθορίζεται σε μεγαλύτερο βαθμό από τις αντιλήψεις τους και από το νόημα που αποδίδουν στις καταστάσεις παρά από τις ίδιες τις καταστάσεις. Από τη στιγμή που κάποιος πειστεί ότι μια κατάσταση έχει ένα συγκεκριμένο νόημα, ανεξαρτήτως του αν αυτό ισχύει στην πραγματικότητα ή όχι, θα δράσει ανάλογα και θα προκαλέσει ανάλογες συνέπειες.

Ο Μέρτον ανέπτυξε περαιτέρω αυτή την ιδέα και την εφάρμοσε σε πρόσφατα κοινωνικά φαινόμενα. Στο βιβλίο του "Κοινωνική Θεωρία και Κοινωνική Δομή" ("Social Theory and Social Structure"), φαντάζεται έναν τραπεζικό πανικό σε μια φανταστική Τελευταία Εθνική Τράπεζα, στην οποία προεδρεύει ο Καρτράιτ Μίλλινβιλ. Είναι μια τυπική τράπεζα, και ο Μίλλινβιλ την έχει διαχειριστεί με σωστό και τίμιο τρόπο. Ως εκ τούτου, όπως όλες οι τράπεζες, έχει ορισμένα ρευστά διαθέσιμα, αλλά τα περισσότερα περιουσιακά στοιχεία της είναι επενδυμένα αλλού. Μια μέρα όμως έρχεται ένας μεγάλος αριθμός πελατών στην τράπεζα ταυτόχρονα —ο ακριβής λόγος που συμβαίνει αυτό δεν ξεκαθαρίζεται ποτέ. Οι υπόλοιποι πελάτες, βλέποντας τόσους άλλους να έχουν πάει στην τράπεζα, αρχίζουν να ανησυχούν. Διαδίδονται ψεύτικες φήμες ότι κάτι δεν πάει καλά με την τράπεζα, και έτσι περισσότεροι πελάτες τρέχουν στην τράπεζα προσπαθώντας να διασώσουν ένα μέρος των χρημάτων τους όσο ακόμα μπορούν. Ο αριθμός των πελατών στην τράπεζα συνεχώς αυξάνεται, μαζί με τον εκνευρισμό και την ανησυχία τους, που με τη σειρά τους πυροδοτούν ψεύτικες φήμες περί αδυναμίας πληρωμών εκ μέρους της τράπεζας και επερχόμενης πτώχευσής της, οδηγώντας ακόμα περισσότερους πελάτες στην απόσυρση των καταθέσεών τους. Στην αρχή της ημέρας —της τελευταίας για την τράπεζα του Μίλλινγκβιλ— η τράπεζα δεν ήταν αναξιόχρεη. Αλλά η φήμη αδυναμίας πληρωμών προκάλεσε μια ξαφνική αύξηση στις αποσύρσεις καταθέσεων από πάρα πολλούς πελάτες, στην οποία η τράπεζα δεν μπορούσε να ανταποκριθεί, καθιστώντας την αναξιόχρεη και οδηγώντας την στην κήρυξη πτώχευσης. Ο Μέρτον ολοκληρώνει το παράδειγμά του με την ακόλουθη ανάλυση:

Η παραβολή αυτή μας λέει ότι ο τρόπος που ορίζεται μια κατάσταση δημοσίως (οι προφητείες ή προβλέψεις) γίνεται αναπόσπαστο μέρος της κατάστασης και έτσι επηρεάζει τις επερχόμενες εξελίξεις. Αυτό είναι κάτι που προσιδιάζει στην ανθρώπινη κατάσταση. Δεν το συναντάμε στον φυσικό κόσμο, που δεν τον ακουμπά το ανθρώπινο χέρι. Οι προβλέψεις της επιστροφής του Κομήτη Χάλεΐ δεν επηρεάζουν την τροχιά του. Αλλά η φημολογούμενη αδυναμία πληρωμών της τράπεζας του Μίλλινγκβιλ επηρέασε το τελικό αποτέλεσμα. Η προφητεία της κατάρρευσης οδήγησε στην αυτοεκπλήρωσή της.

Ο Μέρτον συμπέρανε ότι ο μόνος τρόπος για να σπάσει ο κύκλος της αυτοεκπληρούμενης προφητείας είναι ο επαναπροσδιορισμός των προτάσεων πάνω στις οποίες βασίζονται οι αρχικές εσφαλμένες υποθέσεις.

Στα οικονομικά "μοντέλα προσδοκιών" του πληθωρισμού, οι προσδοκίες των ανθρώπων για τον πληθωρισμό στο μέλλον τους οδηγούν να ξοδεύουν περισσότερα σήμερα και να ζητούν υψηλότερα ονομαστικά επιτόκια στις καταθέσεις τους, εφόσον αναμένουν άνοδο των τιμών. Αυτή η ζήτηση για υψηλότερα ονομαστικά επιτόκια και αυξήμένη κατανάλωση την παρούσα στιγμή, προκαλεί με τη σειρά της πληθωριστική πίεση και μπορεί να δημιουργήσει πληθωρισμό ακόμα και αν οι προβλέψεις περί αναμενόμενου πληθωρισμού είναι αβάσιμες.

Ο φιλόσοφος Καρλ Πόππερ (Karl Popper) αποκάλεσε την αυτοεκπληρούμενη προφητεία "Σύνδρομο του Οιδίποδα":

Μία από τις ιδέες που είχα συζητήσει στην "Ενδεια του Ιστορικισμού" ήταν η επιρροή μιας πρόβλεψης στο γεγονός που προβλέπει. Την είχα αποκαλέσει "Σύνδρομο του Οιδίποδα", γιατί το μαντείο έπαιξε έναν πολύ σημαντικό ρόλο στη ροή των γεγονότων που οδήγησαν στην εκπλήρωση της προφητείας. ...Για ένα διάστημα θεωρούσα ότι η ύπαρξη του συνδρόμου του Οιδίποδα ήταν αυτό που διέκρινε τις κοινωνικές από τις φυσικές επιστήμες. Αλλά στη βιολογία, επίσης —ακόμα και στη μοριακή βιολογία— οι προσδοκίες συχνά παίζουν ρόλο στην πραγμάτωση αυτού που προσδοκάται.

Ένας πρόδρομος της ιδέας της αυτοεκπληρούμενης προφητείας εμφανίζεται στην "Παρακμή και Πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας" του Έντουαρντ Γκίμπον (Edward Gibbon): "Σε πολλές εποχές, η πρόβλεψη, ως συνήθως, συνέβαλε στην αυτοεπίτευξή της" (κεφάλαιο Ι, Μέρος ΙΙ).