Μετάπτωση (γλωσσολογία)

Η μετάπτωση (αγγλ. vowel gradation / alternation, γαλλ. alternance vocalique, apophonie, γερμ. Ablaut) αποτελεί μορφοφωνολογικό φαινόμενο της γλώσσας, το οποίο συνίσταται σε μεταβολή τού θεματικού φωνήεντος (π.χ. το θεματικό φωνήεν ε μεταβάλλεται σε ο ή μηδενίζεται στα αρχ. φέρ-ω, φορ-ά, δί-φρ-ος — πείθ-ω, πίσ-τις, πέ-ποιθ-α). Η ιστορικοσυγκριτική γλωσσολογία έχει παρουσιάσει πλήθος στοιχείων που αποδεικνύουν: α) ότι οι μεταπτώσεις έχουν συστηματικό χαρακτήρα που εμφανίζει αξιοσημείωτη κανονικότητα, β) ότι πρόκειται για σύστημα μεταβολών που παρουσιάζεται ήδη στην Πρωτοϊνδοευρωπαϊκή (ΠΙΕ), καθώς και σε αρκετές ινδοευρωπαϊκές γλώσσες (πβ. επίσης αγγλ. fall - fell, find - found).

Τον όρο μετάπτωση εισήγαγε στην Ελληνική ο Γεώργιος Χατζιδάκις, εισηγητής τής επιστημονικής γλωσσολογίας στην Ελλάδα, προκειμένου να αποδώσει τον αντίστοιχο γερμανικό Ablaut, τον οποίο είχε πρωτοχρησιμοποιήσει ο Γερμανός γλωσσολόγος Jacob Grimm και καθιέρωσαν κατόπιν οι Νεογραμματικοί γλωσσολόγοι Hirt και Brugmann. Η Γαλλική γλώσσα χρησιμοποιεί τον ελληνογενή όρο αποφωνία (apophonie), που αποτελεί ακριβέστερη απόδοση του γερμανικού.

Μεταπτωτικές βαθμίδες

Η πορεία των μεταβολών τού θεματικού φωνήεντος αποδεικνύει ότι οι εν λόγω αλλαγές χαρακτηρίζονται από κανονικότητα και αποτελούν σύστημα (γερμ. Ablautsystem). Οι κατηγορίες στις οποίες εμπίπτουν οι φωνηεντικές αλλαγές αποκαλούνται μεταπτωτικές βαθμίδες (γερμ. Ablautstufen). Σύμφωνα με το σύνολο των μελετημένων περιπτώσεων, η μετάπτωση συνίσταται σε μεταβολή τού βασικού θεματικού φωνήεντος, η οποία κινείται σε δύο κατευθύνσεις: α) κατά ποιόν, β) κατά ποσόν.

Οι κατά ποιόν μεταπτώσεις αφορούν σε μεταβολή τού φωνήεντος, χωρίς αλλαγή τής ποσότητάς του. Η μετάπτωση που περιλαμβάνει μόνο κατά ποιόν αλλαγή αποκαλείται ετεροίωση (γερμ. Abtonung).

Οι κατά ποσόν μεταπτώσεις αφορούν σε μεταβολή τής ποσότητας του θεματικού φωνήεντος, η οποία περιλαμβάνει αύξηση δηλ. έκταση (γερμ. Dehnung) ή μείωση δηλ. εξασθένηση/συστολή (γερμ. Reduktion). Όταν η εξασθένηση καταλήξει σε πλήρη απαλοιφή ή σίγηση του θεματικού φωνήεντος, τότε αναφερόμαστε σε μηδενισμένη μεταπτωτική βαθμίδα (γερμ. Schwundstufe).

Η μετάπτωση μπορεί επίσης να περιλαμβάνει συνδυασμό τής κατά ποιόν και κατά ποσόν μεταβολής, όπως συμβαίνει όταν συνυπάρχουν η ετεροίωση με την έκταση (γερμ. abgetönte Dehnung).

Η σύγκριση των θυγατρικών γλωσσών αποδεικνύει ότι η ποικιλία των μεταπτωτικών βαθμίδων αποτελεί φαινόμενο της Πρωτοϊνδοευρωπαϊκής (Π.Ι.Ε.) και έχει εξ αρχής φωνολογικό χαρακτήρα. Ο παρακάτω πίνακας εκθέτει συνοπτικώς τις βαθμίδες και τα προϊόντα τους:

Μεταπτωτική βαθμίδα	Πρωτοϊνδοευρωπαϊκή	Αρχαία Ελληνική	Προφορά	Κατηγορία
Απαθής βαθμίδα	*ph2-ter-ṃ	πα-τέρ-α	[pa-ter-a]	ουσιαστικό, αιτιατική
Εκτεταμένη βαθμίδα	*ph2-tēr	πα-τήρ	[pa-tēr]	ουσιαστικό, ονομαστική
Μηδενισμένη βαθμίδα	*ph2-tr-os	πα-τρ-ός	[pa-tr-os]	ουσιαστικό, γενική
Ετεροιωμένη βαθμίδα	*ṇ-ph2-tor-ṃ	ἀ-πά-τορ-α	[a-pa-tor-a]	επίθετο, αιτιατική
Εκτεταμένη-Ετεροιωμένη βαθμίδα	*ṇ-ph2-tōr	ἀ-πά-τωρ	[a-pa-tōr]	επίθετο, ονομαστική

• Παρατήρηση: Το σύμβολο h₂ παριστάνει επανασυντεθειμένο Π.Ι.Ε. (Πρωτοϊνδοευρωπαϊκό) λαρυγγικό φθόγγο. Ακόμη, στο παράδειγμα του πίνακα οι μεταπτωτικές μεταβολές έχουν συμβεί στο παραγωγικό επίθημα [ter] -τερ- και όχι στη θεματική βάση τής λέξεως.

Οι μεταπτώσεις επηρεάζουν όλα τα ριζικά μορφήματα, αλλά σε γενικές γραμμές διακρίνουμε τρεις κατηγορίες: α) μονοσύλλαβες βραχύφωνες ρίζες, β) μονοσύλλαβες μακρόφωνες ρίζες, γ) δισύλλαβες ρίζες. Στις παρακάτω ενότητες παρουσιάζονται λεπτομερώς τα μεταπτωτικά προϊόντα με παραδείγματα από την πρώτη κατηγορία ριζών, που παρουσιάζει σαφέστερη οργάνωση και πληρότητα σε όλες τις βαθμίδες.

Απαθής βαθμίδα (A)

Όταν το θεματικό φωνήεν δεν έχει υποστεί καμμία μεταβολή ή αλλοίωση, θεωρούμε ότι βρίσκεται στην απαθή ή πλήρη βαθμίδα (γερμ. Vollstufe, αγγλ. full grade, γαλλ. degré plein), η οποία ενίοτε συντομογραφείται ως βαθμίδα Α. Κατά κανόνα, το φωνήεν τής απαθούς βαθμίδας είναι βραχύ, αλλά μαρτυρούνται ριζικά τεμάχια (μορφήματα) που περιέχουν δίφθογγο ή ακόμη και μακρό φωνήεν, καθώς και δισύλλαβα μορφήματα.

Στα παρακάτω παραδείγματα το θεματικό φωνήεν βρίσκεται στην απαθή βαθμίδα, ενώ εντός παρενθέσεως αναφέρεται για αντιπαραβολή δείγμα άλλης μεταπτωτικής βαθμίδας.

• Με απαθές φωνήεν -ε-: λέγ-ω (λόγ-ος), πα-τέρ-α (πα-τήρ), λείπ-ω (λοιπ-ός), τείν-ω (τέ-ταν-ος), λατ. teg-ο (tog-a), fer-ο (for-s), ter-ra (ex-tor-ris).
• Με απαθές φωνήεν -α-: ἄγ-ω, (ἀγ-ωγ-ή), ἄκ-ρος (ἀκ-ωκ-ή), λατ. ac-ies (oc-ris).

Ετεροιωμένη βαθμίδα (Ο)

Όταν το θεματικό φωνήεν μεταβάλλεται κατά ποιόν, θεωρούμε ότι το ριζικό μόρφημα βρίσκεται στην ετεροιωμένη βαθμίδα (γερμ. abgetönte Grundstufe, αγγλ. o-grade), η οποία ενίοτε συντομογραφείται ως βαθμίδα Ο. Το προϊόν τής ετεροίωσης είναι, κατά κανόνα, το φωνήεν -ο-, είτε η απαθής βαθμίδα προέρχεται από μεταπτωτική σειρά [e] είτε από μεταπτωτική σειρά [a]. Στις σπάνιες περιπτώσεις κατά τις οποίες η απαθής βαθμίδα περιέχει μακρό φωνήεν, η ετεροίωση συνεπάγεται κατά ποιόν αλλαγή σε άλλο μακρό φωνήεν (π.χ. από -η- σε -ω-).

Στα παρακάτω παραδείγματα το θεματικό φωνήεν βρίσκεται στην ετεροιωμένη βαθμίδα, ενώ εντός παρενθέσεως καταχωρίζεται το ίδιο τεμάχιο στην απαθή βαθμίδα του.

• Με ετεροιωμένο φωνήεν -ο-: γόν-ος (γέν-ος), φορ-ά (φέρ-ω), τόν-ος (τείνω < *τεν-jω), σπουδ-ή (σπεύδ-ω), τροχ-ός (τρέχ-ω), λατ. proc-us (prec-or), mon-eo (me-men-to).
• Με ετεροιωμένο φωνήεν -ω-: ῥωγ-μή (ῥήγ-νυ-μι), βω-μός (ἔ-βην / ἔ-βᾱν), χω-ρίς (χῆ-ρος).

Εκτεταμένη βαθμίδα (Ε)

Όταν το θεματικό φωνήεν μεταβάλλεται κατά ποσόν, θεωρούμε ότι το ριζικό μόρφημα βρίσκεται στην εκτεταμένη βαθμίδα (γερμ. Dehnstufe), η οποία ενίοτε συντομογραφείται ως βαθμίδα E. Το προϊόν τής εκτάσεως είναι, κατά κανόνα, το φωνήεν -η-, εφόσον η απαθής βαθμίδα προέρχεται από μεταπτωτική σειρά [e]. Στις σπάνιες περιπτώσεις που έχουμε άλλες μεταπτωτικές σειρές, η εκτεταμένη βαθμίδα δηλώνεται από το φωνήεν -ᾱ- (σε μεταπτωτική σειρά [a]) και, σε ελάχιστα παραδείγματα, από το φωνήεν -ω- (μεμονωμένοι τύποι μεταπτωτικής σειράς [o]).

Στα παρακάτω παραδείγματα το θεματικό φωνήεν βρίσκεται στην εκτεταμένη βαθμίδα, ενώ εντός παρενθέσεως καταχωρίζεται το ίδιο τεμάχιο στην απαθή βαθμίδα του.

• Με εκτεταμένο φωνήεν -η-: πα-τήρ (πα-τέρ-α), ποι-μήν (ποι-μέν-α), πηδ-ῶ (πέδ-η, πεδ-ίον, πέδ-ον), ἦθ-ος (ἔθ-ος).
• Με εκτεταμένο φωνήεν -ᾱ-: λατ. āc-er, -ris «οξύς, δριμύς» (επίρρ. ăcer-be «πικρά, σφοδρά»).
• Με εκτεταμένο φωνήεν -ω-: ὄδ-ωδ-α (παρακείμενος του ρήματος ὄζω < *ὄδ-jω, πβ. ὀσ-μή).

Εκτεταμένη-ετεροιωμένη βαθμίδα (ΕΟ)

Όταν το θεματικό φωνήεν μεταβάλλεται τόσο κατά ποσόν όσο και κατά ποιόν, θεωρούμε ότι το ριζικό μόρφημα βρίσκεται στην εκτεταμένη-ετεροιωμένη βαθμίδα (γερμ. abgetönte Dehnstufe), η οποία ενίοτε συντομογραφείται ως βαθμίδα EO. Το προϊόν της είναι, κατά κανόνα, το φωνήεν -ω-, είτε η απαθής βαθμίδα προέρχεται από μεταπτωτική σειρά [e] είτε από μεταπτωτική σειρά [a] (σπάνιες μεμονωμένες περιπτώσεις).

Στα παρακάτω παραδείγματα το θεματικό φωνήεν βρίσκεται στην εκτεταμένη-ετεροιωμένη βαθμίδα, ενώ εντός παρενθέσεως καταχωρίζεται το ίδιο τεμάχιο στην απαθή βαθμίδα του, η οποία μπορεί να απαντά είτε σε λέξη τού ίδιου πεδίου είτε σε ομόρριζη.

• Με εκτεταμένο φωνήεν -ω-: 1) (από μεταπτωτική σειρά [e]) ἀ-πά-τωρ (πα-τέρ-α), φώρ «κλέφτης» (φἐρ-ω), ἄ-φρων (φρέν-ες), δῶμ-α (δέμ-ω, δέμ-ας «παράστημα, σώμα», πωλ-έω, -ῶ (πέλ-ομαι)· 2) (από μεταπτωτική σειρά [a]) ἀγ-ωγ-ή (ἄγ-ω) (με αναδιπλασιασμό τού θέματος).

Συνεσταλμένη-εξασθενημένη βαθμίδα (Σ)

Όταν το θεματικό φωνήεν υφίσταται σίγηση και συγχρόνως το ο παρακείμενος ημιφωνικός φθόγγος εμφανίζεται με τη φωνηεντική του μορφή, τότε θεωρούμε ότι το ριζικό μόρφημα βρίσκεται στη συνεσταλμένη / εξασθενημένη βαθμίδα (γερμ. Reduktionstufe), η οποία ενίοτε συντομογραφείται ως βαθμίδα Σ. Το προϊόν της είναι, κατά κανόνα, συλλαβή που περιέχει -α-, διότι με αυτόν τον τρόπο απαντούν στην Ελληνική τα ημιφωνικά φωνήματα. Επομένως, πλήρεις βαθμίδες με τεμάχια [en], [em], [er], [el], τρεπόμενες σε ημιφωνικά φωνήεντα, θα εμφανίσουν στην Ελληνική δομές όπως -α(ν)-, -α(μ)-, -α(ρ)- / -ρα-, -α(λ)- / -λα-.

Αυστηρώς γλωσσολογικά η συνεσταλμένη ρίζα δεν θεωρείται ξεχωριστή βαθμίδα, αλλά υποκατηγορία τής μηδενισμένης αντίστοιχης, διότι προϋποθέτει επίσης σίγηση του θεματικού φωνήεντος. Στο άρθρο αυτό τηρήθηκε η αναλυτικότερη διάκριση για λόγους σαφήνειας.

Στα παρακάτω παραδείγματα η θεματική βάση παρουσιάζει ημιφωνικό φθόγγο από συστολή ή εξασθένηση του θεματικού φωνήεντος, ενώ εντός παρενθέσεως καταχωρίζεται το ίδιο τεμάχιο στην απαθή βαθμίδα του, η οποία μπορεί να απαντά είτε σε λέξη τού ίδιου πεδίου είτε σε ομόρριζη.

• Από πλήρη βαθμίδα [er]: αρχ. δράκ-ων (δέρκ-ομαι), φαρ-έτρα (φέρ-ω), πα-τρά-σι (δοτ. πληθ., η πλήρης βαθμίδα σε τύπους όπως η αιτ. πα-τέρ-α).
• Από πλήρη βαθμίδα [en]: αρχ. ἔ-παθ-ον (πένθ-ος), τά-σις (τείν-ω < *τεν-jω), πά-σχω (πεί-σομαι < *πενθ-σ-ομαι), μαν-ία (μέν-ος).
• Από πλήρη βαθμίδα [el]: αρχ. σταλ-τός (στέλ-λω).
• Από πλήρη βαθμίδα [em]: αρχ. ἅμ-α (εἷς < *sem-s).

Μηδενική βαθμίδα (M)

Όταν το θεματικό φωνήεν εκλείπει, θεωρούμε ότι το ριζικό μόρφημα βρίσκεται στη μηδενισμένη βαθμίδα (γερμ. Nullstufe), η οποία ενίοτε συντομογραφείται ως βαθμίδα M. Αρκετές σύγχρονες συγκριτικές θεωρήσεις εντάσσουν σε αυτήν και τη συνεσταλμένη βαθμίδα (για την οποία έγινε λόγος στην προηγούμενη υποενότητα), επειδή και πάλι παρατηρείται απώλεια του θεματικού φωνήεντος και τροπή τού συμφωνικού ημιφώνου σε φωνηεντικό. Για λόγους σαφήνειας προτιμήθηκε εδώ η παραδοσιακή διάκριση.

Στα παρακάτω παραδείγματα το θεματικό φωνήεν έχει σιγηθεί, ενώ εντός παρενθέσεως καταχωρίζεται το ίδιο τεμάχιο στην απαθή βαθμίδα του, η οποία μπορεί να απαντά είτε σε λέξη τού ίδιου πεδίου είτε σε ομόρριζη.

• Με μηδενισμένη βαθμίδα (χωρίς θεματικό φωνήεν): αρχ. πα-τρ-ός (πα-τέρ-α), ἔ-λιπ-ον (λείπ-ω), γί-γν-ομαι (γέν-ος), ἰδ-εῖν < *Fιδ-εῖν (εἶδ-ος < *Fεῖδ-ος), στίβ-ος (στείβ-ω), φυγ-ή (φεύγ-ω).

Βιβλιογραφία

• Anttila, R. 1969: Proto-Indo-European Schwebeablaut (Berkeley & Los Angeles)
• Beekes, R.S.P. 1995: Comparative Indo-European Linguistics: An Introduction (Amsterdam) (μτφρ. υπό Γ. Παράσογλου & Σ. Τσολακίδη, Θεσσαλονίκη 2004)
• Collinge, N.E. 1985: The laws of Indo-European (Amsterdam & Philadelphia)
• Hirt, H. 1900: Der indogermanische Ablaut, vornehmlich in seinem Verhältnis zur Betonung (Straßburg)
• Lehmann, W.P. 1992 (3η έκδ.): Historical Linguistics (London & New York)
• Mańczak, W. 1960: «Origine de l’apophonie e/ο en indo-européen», Lingua 9, σελ. 277-87
• Meillet, A. 1937 (8η έκδ.): Introduction à l’étude comparative des langues indo-européennes (Paris)
• M. Meier-Brügger, Indogermanische Sprachwissenschaft, ⁹2010 [=Indo-European Linguistics, 2003]
• H. Rix, Historische Grammatik des Griechischen. Laut- und Formenlehre. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1976 (2. Aufl., 1992)
• Schwyzer, E. 1935: Griechische Grammatik, B. 1 (München)
• Szemerényi, O. 1996: Introduction to Indo-European Linguistics (Oxford)
• Γιαννάκης, Γ. 2005: Οι Ινδοευρωπαίοι. Μέρος Α: Γλώσσα και Πολιτισμός (Αθήνα)
• Μπαμπινιώτης, Γ. 1985: Ιστορική Γραμματική τής Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας. Ι. Φωνολογία (Αθήνα)
• Σταματάκος, Ι. 1949: Ιστορική γραμματική τής αρχαίας Ελληνικής (Αθήνα).
• Χατζιδάκις, Γ. 1920 (2η έκδ.): Ακαδημεικά Αναγνώσματα (Αθήνα)