Ανακάλημα της Κωνσταντινούπολης
Το «Ανακάλημα της Κωνσταντινούπολης» είναι θρηνητικό ποίημα για την Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453), που σώζεται στο χειρόγραφο νο. 2873 της Εθνικής Βιβλιοθήκης των Παρισίων. Αποτελείται από 118 ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους στίχους.
Ο τίτλος[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η λέξη ανακάλημα στον τίτλο του ποιήματος δεν σημαίνει «κάλεσμα» (όπως υπεστήριξαν οι D.C. Hesseling[1] και Μπρούνο Λαβανίνι[2]) ή «ανάμνηση»[3], αλλά «θρήνος», όπως το ερμήνευσαν ο πρώτος εκδότης του Αιμίλιος Λεγκράν και ο Κρουμπάχερ[4]: Ακόμα και σήμερα στην Κύπρο, την Κρήτη και τη Νάξο το ρήμα ανακαλιέμαι σημαίνει «οδύρομαι, θρηνώ», και το ουσιαστικό ανακάλημα σημαίνει «θρήνος».
Το κείμενο[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το ποίημα, γραμμένο σε ανομοιοκατάληκτους στίχους, αρχίζει με τη μετάδοση του νέου της Αλώσεως, που ανακοινώνεται με τη στιχομυθία μεταξύ δύο καραβιών που συναντιούνται κοντά στην Τένεδο. Αναφέρεται ότι ο αυτοκράτορας, βλέποντας ότι Τούρκοι μπήκαν στην Πόλη, ζητεί να τού πάρουν το κεφάλι για να μην πέσει ζωντανός στα χέρια τους (στ. 1-56).
Αμέσως αρχίζει ο θρήνος του ποιητή, ο οποίος ζητά από τον ήλιο να μη φωτίζει πια την Πόλη, ώστε να μη βοηθά τους Τούρκους να διαπράττουν τις ανομίες τους. Μετά δίνει μία εικόνα της λεηλασίας της Βασιλεύουσας, με τις ιεροσυλίες και την αρπαγή των γυναικών (στ. 57-88).
Στη συνέχεια ο ποιητής παρομοιάζει την Πόλη με τη σελήνη και τον Μέγα Κωνσταντίνο, που την ίδρυσε, με τον ήλιο. Κατόπιν θρηνεί για την τύχη της και θυμάται τον ναό της Αγίας Σοφίας (στ. 89-118). Καταλήγει με τον στίχο: «και άγγελοι και άγιοι πλέον ου βοηθούσι».
Χρονολόγηση και προέλευση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ο πρώτος εκδότης του ποιήματος, ο Αιμίλιος Λεγκράν, θεωρεί[5] τον ποιητή του Ανακαλήματος σύγχρονο του γεγονότος που ιστορεί, όπως και οι Λαβανίνι και Ζώρας. Ο Κρουμπάχερ θεωρεί[6] το ποίημα μεταγενέστερο, όπως και ο Hesseling. Γενικώς θεωρείται ότι το ποίημα δεν μπορεί να τοποθετηθεί μακριά από τη χρονολογία της Αλώσεως. Μάλλον ο δημιουργός του χρησιμοποίησε κάποιο δημοτικό τραγούδι, το οποίο πάντως δεν είναι ανάγκη να δεχθούμε ότι είχε ως κύριο θέμα την άλωση της Πόλης. Από το τραγούδι αυτό ίσως ο ποιητής άντλησε μόνο εκφραστικούς τρόπους και μοτίβα.
Οι παλαιότεροι μελετητές του έργου (Λεγκράν, Αγ. Ξηρουχάκης, Α. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Κρουμπάχερ, Hesseling, Σ. Ξανθουδίδης, Αρ. Καμπάνης, Η. Βουτιερίδης, Γ.Θ. Ζώρας, Λαβανίνι) θεωρούσαν την προέλευσή του Κρητική. Καθώς έδειξε όμως ο Εμμανουήλ Κριαράς και δέχθηκε η νεότερη φιλολογία (Fr. Doelger, Μ.Ι. Μανούσακας, Λ. Πολίτης κ.ά., εκτός του Gareth Morgan), το έργο είναι κυπριακό.
Ο Κρουμπάχερ, όπως και άλλοι, επηρεάσθηκαν από τους στίχους 38 κ.ε. του ποιήματος, όπου ο αυτοκράτορας παρακαλεί Κρητικούς να του κόψουν το κεφάλι και να το πάρουν στην Κρήτη, για να μην πέσει ζωντανός στα χέρια των Τούρκων. Αλλά όπως παρατηρεί ο Κριαράς:
«Η γλώσσα του ποιήματος δεν είναι καθαυτό ιδιωματική. Είναι η κοινή απλή γλώσσα που γράφεται την εποχή αυτή, χωρίς μεγάλη γλωσσική ομοιομορφία. Μία γλώσσα όμως που στους ποικίλους συγγραφείς που τη χρησιμοποιούν περισώζει ενδιαφέροντα πού και πού ιδιωματικά στοιχεία. Τέτοια ιδιωματικά στοιχεία υπάρχουν και στο ποίημα του θρήνου. Μάς οδηγούν όμως στην Κρήτη; Η απάντηση πρέπει να είναι ανεπιφύλακτα αρνητική, γιατί κανένα από τα ιδιωματικά γλωσσικά στοιχεία του ποιήματος δεν είναι κρητικό. Γεγονός είναι ότι μάς οδηγούν τα στοιχεία αυτά σε ένα άλλο νησί, που κι αυτό βρισκόταν τότε στα χέρια ξένου δυνάστη - των Φράγκων Λουζινιάν - και που κατά ένα τρόπο αρχίζει τα χρόνια αυτά να δημιουργεί τη γραμματεία του. Πρόκειται για την Κύπρο.»
— Ανακάλημα της Κωνσταντινούπολης, β΄ έκδ., Θεσσαλονίκη 1965, σελ. 7
Εκδόσεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το κείμενο του Ανακαλήματος που έχουμε προέρχεται, όπως αναφέρεται στην αρχή, από το ελληνικό χειρόγραφο 2873 της Εθνικής Βιβλιοθήκης των Παρισίων, του οποίου καταλαμβάνει τα 5 προτελευταία φύλλα (187r-191r). Δημοσιεύθηκε αρχικώς από τον Αιμίλιο Λεγκράν το 1875. Ξαναδημοσιεύθηκε από τον Αγαθάγγελο Ξηρουχάκη το 1908 στο έργο του Ο Κρητικός Πόλεμος (1645-1669): Συλλογή των Ελληνικών ποιημάτων Ανθίμου Διακρούση, Μαρίνου Ζάνε... (Τεργέστη 1908). Από τον Ξηρουχάκη το ανατύπωσε απλώς ο καθηγητής Γ.Θ. Ζώρας στη Νέα Εστία το 1955 και το ίδιο έτος το δημοσίευσε ο Φ. Μπουμπουλίδης στη σειρά «Βασική Βιβλιοθήκη» με τις διορθώσεις που είχε επιφέρει ο Αθανάσιος Παπαδόπουλος-Κεραμεύς το 1905. Τέλος, ο Εμμανουήλ Κριαράς δημοσίευσε την καλύτερη μέχρι τότε έκδοση-μελέτη, ως:
- Ανακάλημα της Κωνσταντινούπολης: Το κείμενο με εισαγωγή, σχόλια και γλωσσάριο, β΄ έκδ. συμπληρωμένη, Θεσσαλονίκη 1965
Τελευταία έκδοση:
- Ανακάλημα της Κωνσταντινούπολης, επιμέλεια: Εμμ. Κριαράς, εκδ. «Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών / Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη», Θεσσαλονίκη 2012, 152 σελ., ISBN 978-960-231-151-6
Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- ↑ Histoire de la litterature grecque moderne, μετάφρ. από την ολλανδική N. Pernot, Παρίσι 1924, σελ. 3
- ↑ Storia della litteratura neoellenica, έκδ. α΄, σελ. 64
- ↑ Κατά τον καθηγητή Γ.Θ. Ζώρα: Νέα Εστία, τεύχος 57, 1 Ιουνίου 1955, σελ. 728.
- ↑ Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας στη μετάφραση Σωτηριάδη: τόμ. 3, σελ. 113
- ↑ Collection des monuments pour servir a l' etude de la langue neo-hellenique, No. 5, nouvelle serie, Αθήναι 1875, σελ. 92
- ↑ Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας στη μετάφρ. Σωτηριάδη: τόμ. 3, σελ. 114
Πηγές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- Ι.Μ. Χατζηφώτης: Το αντίστοιχο λήμμα στη Νέα Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια «Χάρη-Πάτση», τόμος 5, σσ. 368-370.