Μικροτονική μουσική

Σύγχρονη μουσική σημειογραφία που συμβολίζει αλλοιώσεις κατά τέταρτα του τόνου: με βάση την δίεση - ¼ του τόνου (μισή διέση), ½ του τόνου (απλή δίεση), ¾ του τόνου (επαυξημένη διέση), και τα αντίστοιχά τους με βάση την ύφεση (μισή ύφεση, ύφεση, επαυξημένη ύφεση - το τελευταίο σύμβολο αποτελεί παραλλαγή του προηγούμενου).

Η μικροτονική μουσική χαρακτηρίζεται από τη χρήση μουσικών διαστημάτων μικρότερα του ισοσυγκερασμένου ημιτονίου. Η μουσική άλλων πολιτισμών, όπου χρησιμοποιούνται διαστήματα εκτός της διατονική κλίμακας εντάσσεται στην κατηγορία μικροτονικής μουσικής. Ενδεικτικά, η δυτική μουσική γραμμένη σε ανισοσυγκερασμένα χορδίσματα (π.χ. Αναγεννησιακή μουσική), η Βυζαντινή μουσική, αλλά και η παραδοσιακή μουσική της Ινδίας (η βασική κλίμακα της οποίας χωρίζεται σε 22 σρούτι) καθώς και άλλων πολιτισμών (Ινδονησία, Βιρμανία, Αφρική κλπ) εντάσσεται στην ευρύτερη κατηγορία μικροτονικής μουσικής. Παραδείγματα αυτής της πρακτικής ανευρίσκονται επίσης και στα μουσικά είδη της τζαζ και των μπλουζ, το δημοτικό τραγούδι και την ηλεκτρονική μουσική του 20ού αιώνα.

Ιστορικά στοιχεία

Ενδείξεις μικροτονικών διαστημάτων πρωτοεμφανίζονται στη μουσική της αρχαίας Ελλάδας, η οποία βασίζεται σε τετράχορδα (σειρές τεσσάρων τόνων εντός του πλαισίου ενός διαστήματος μιας τετάρτης). Τα τετράχορδα, τα οποία χωρίζονται σε εναρμόνια, χρωματικά και διατονικά, υπήρξαν διαφόρων μεγεθών, η χρήση των οποίων περιλαμβάνει μικροτονικά διαστήματα.

Διάγραμμα των πλήκτρων στο αρχιτσέμπαλο του Βιτσεντίνο. Παρατηρήστε τα διαιρεμένα άνω πλήκτρα (αναγράφονται οι αντίστοιχές τους νότες και οι συχνότητές τους σε εκατοστά).

Αρκετούς αιώνες αργότερα, την περίοδο της Αναγέννησης, ο συνθέτης και θεωρητικός της μουσικής Νίκολα Βιτσεντίνο (1511-1576) πειραματίζεται με διάφορους συγκερασμούς. Στην απόπειρά του να ερμηνεύσει την αρχαιοελληνική θεωρία του τετράχορδου, παρουσιάζει ένα κινητό σύστημα συγκερασμού, για το οποίο κατασκευάζει ένα είδος πληκτροφόρου οργάνου -το αρχιτσέμπαλο- με 36 πλήκτρα ανά οκτάβα. Αν και δύσχρηστο ως μουσικό όργανο, εντούτοις επιτυγχάνει την εφαρμογή του ορθού συγκερασμού επί διαστημάτων μεγάλης τρίτης, χρησιμοποιώντας όλα τα πλήκτρα.

Στην περίοδο του Ρομαντισμού, ο ισοσυγκερασμός αποτελεί το ντε φάκτο χόρδισμα της ορχήστρας, κάτι που επιτρέπει την απομάκρυνση από τη βασική τονικότητα (βλ. μετατροπία) χωρίς τα αποτελέσματα της παραφωνίας. Εντούτοις, το 1849, ο Γάλλος συνθέτης Φρομεντάλ Αλεβύ γράφει ένα έργο για σολίστες, χορωδία και ορχήστρα με τίτλο «Προμηθεύς δεσμώτης» (Prométhée enchaîné), στο οποίο χρησιμοποιεί διαστήματα μικρότερα του ημιτονίου.

Το 1863, ο Γερμανός φυσικός Χέρμαν φον Χέλμχολτς εκδίδει μια μελέτη με τίτλο «Επί της αίσθησης του τόνου ως φυσιολογική βάση της θεωρίας της μουσικής» (Die Lehre von den Tonempfindungen als physiologische Grundlage für die Theorie der Musik), πόνημα στο οποίο παρουσιάζει πολλούς διαφορετικούς συγκερασμούς, τόσο εξ' αποτελέσματος μαθηματικών πράξεων, όσο και από τη μελέτη της μουσικής άλλων πολιτισμών. Τα «εδάφη» των συνθετών αρχίζουν να πολλαπλασιάζονται, αλλά όχι πριν την απτή επαφή τους με την «εξωτική μουσική».

Μια τέτοια επαφή είχε ο Κλωντ Ντεμπυσί στην Διεθνή Έκθεση του 1889: εκεί είχε την ευκαιρία να ακούσει από κοντά μια ορχήστρα γκαμελάν να ερμηνεύει μουσική του Μπαλί, άκουσμα το οποίο απέχει κατά πολύ από τα δυτικά πρότυπα, τόσο ως προς τον συγκερασμό, όσο και ως προς το ρυθμικό στοιχείο. Αποτέλεσμα της εν λόγω έμπνευσης θεωρείται η χρήση της ολοτονικής κλίμακας (κλίμακα αποτελούμενη αποκλειστικά από διαστήματα τόνων, χωρίς ημιτόνια) και άλλων ηχητικών προτύπων, τα οποία είναι εμφανή σε πολλά έργα του για πιάνο. Απέχουν ωστόσο από τον χαρακτηρισμό μικροτονική μουσική, καθώς το πιάνο είναι από κατασκευής του ακατάλληλο για χρήση μικροδιαστημάτων, πόσω μάλλον την εποχή του Ντεμπυσσύ, όπου είχε ήδη εδραιωθεί από σχεδόν 100ετίας ο ισοσυγκερασμός.

Το βιολί από την άλλη, χωρίς τα δέσμια των τάστων, υπήρξε ιδανικό όργανο για πειραματισμό με μικροτονικά διαστήματα. Μια περίπτωση άξια αναφοράς είναι αυτή του Μεξικανού συνθέτη Χουλιάν Καρίγιο (Julián Carrillo, 1875-1965), ο οποίος ανέδειξε τη θεωρία του «13ου ήχου» (Sonido 13), ανακαλύπτοντας τα ενδιάμεσα του τόνου ύψη. Η θεωρία, που εκδόθηκε το 1895, περιλάμβανε καθαρά μουσικοθεωρητικό περιεχόμενο, αλλά και στοιχεία φυσικής του ήχου, ενώ συνοδευόταν από μιας δικής του επιννόησης αριθμητική μουσική σημειογραφία, έτσι ώστε να αναπαρίσταται κάθε πιθανή διαίρεση της οκτάβας. Ο Καρίγιο εφηύρε νέα μουσικά όργανα και μετέτρεψε κάποια παλαιότερα, καλύπτοντας το κενό των μικροδιαστημάτων, ενώ συνέθεσε έναν αρκετά μεγάλο όγκο μικροτονικής μουσικής, μέρος της οποίας και ηχογράφησε.

Φανταστικό πληκτροφόρο στο οποίο η οκτάβα διαιρείται σε 19 μικροδιαστήματα

Στο κατώφλι του 20ου αιώνα, η διαίρεση της οκτάβας κατά τέταρτα του τόνου (24 ισομεγέθη διαστήματα ανά οκτάβα) προκάλεσε το ενδιαφέρον αρκετών συνθετών, μεταξύ αυτών τους Τσαρλς Άιβς, Αλόις Χάμπα, Ιβάν Βυσνεγκράντσκυ, Χάρυ Παρτς κ.α. Ο τελευταίος ειδικά, πειραματίστηκε με τον ορθό συγκερασμό, χρησιμοποιώντας συχνότητες ανάλογες των πρώτων αριθμών και τα παράγωγά τους· εκτός από τη χρήση πιάνων ειδικής παραγγελίας, ο Παρτς προχώρησε στη δημιουργία μιας ορχήστρας χειροποίητων οργάνων, ειδικά σχεδιασμένα για μικροτονική μουσική.

Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι μουσικοί πειραματισμοί αποτελούν εν πολλοίς το κυρίαρχο μουσικό γίγνεσθαι, με πρωτοπόρους τόσο από την Ευρώπη, όσο και από την αντίπερα όχθη του Ατλαντικού. Ιδιαίτερης αναφοράς χρήζει ο Ιάννης Ξενάκης, ο οποίος συμβάλλει στην εξερεύνηση της μικροτονικής μουσικής μέσω των ρευστών ήχων της ορχήστρας, όπως φαίνεται π.χ. από το έργο του Μεταστάσεις (1954). Πλήθος άλλων συνθετών έχουν έκτοτε συνυφάνει την μικροτονική στα πλαίσια της σύγχρονης μουσικής, κυρίως με την ανάπτυξη της ηλεκτρονικής μουσικής και τη χρήση ειδικευμένου λογισμικού, αλλά και εισάγοντας νέες τεχνικές εκτέλεσης των ακουστικών μουσικών οργάνων.

Βιβλιογραφία

Στην αγγλική γλώσσα

• Aron, Pietro. 1523. Thoscanello de la musica. Venice: Bernardino et Mattheo de Vitali. Facsimile edition, Monuments of music and music literature in facsimile: Second series, Music literature 69. New York: Broude Brothers, 1969. Second edition, as Toscanello in musica . . . nuovamente stampato con laggiunta da lui fatta et con diligentia corretto, Venice: Bernardino & Matheo de Vitali, 1529. Facsimile reprint, Bibliotheca musica Bononiensis, sezione 2., n. 10. Bologna: Forni Editori, 1969. Online edition of the 1529 text (Ιταλικά). Third edition, as Toscanello in musica, Venice: Marchio Stessa, 1539. Facsimile edition, edited by Georg Frey. Kassel: Bärenreiter, 1970. Fourth edition, Venice, 1562. English edition, as Toscanello in music, translated by Peter Bergquist. 3 vols. Colorado College Music Press Translations, no. 4. Colorado Springs: Colorado College Music Press, 1970.
• Barbieri, Patrizio. 1989. "An Unknown 15th-Century French Manuscript on Organ Building and Tuning". The Organ Yearbook: A Journal for the Players & Historians of Keyboard Instruments 20.
• Barbieri, Patrizio. 2002. "The Evolution of Open-Chain Enharmonic Keyboards c1480–1650". In Chromatische und enharmonische Musik und Musikinstrumente des 16. und 17. Jahrhunderts/Chromatic and Enharmonic Music and Musical Instruments in the 16th and 17th Centuries. Schweizer Jahrbuch für Musikwissenschaft/Annales suisses de musicologie/Annuario svizzero di musicologia 22, edited by Joseph Willimann. Bern: Verlag Peter Lang AG. ISBN 3-03910-088-2
• Barbieri, Patrizio. 2003. "Temperaments, Historical". In Piano: An Encyclopedia, second edition, edited by Robert Palmieri and Margaret W. Palmieri,. New York: Routledge.
• Barbieri, Patrizio. 2008. Enharmonic instruments and music, 1470-1900. Latina: Il Levante Libreria Editrice. ISBN 978-88-95203-14-0
• Barbieri, Patrizio, Alessandro Barca, and conte Giordano Riccati. 1987. Acustica accordatura e temperamento nell'illuminismo Veneto. Pubblicazioni del Corso superiore di paleografia e semiografia musicale dall'umanesimo al barocco, Serie I: Studi e testi 5; Pubblicazioni del Corso superiore di paleografia e semiografia musicale dall'umanesimo al barocco, Documenti 2. Rome: Edizioni Torre d'Orfeo.
• Barbieri, Patrizio, and Lindoro Massimo del Duca. 2001. "Late-Renaissance Quarter-tone Compositions (1555-1618): The Performance of the ETS-31 with a DSP System". In Musical Sounds from Past Millennia: Proceedings of the International Symposium on Musical Acoustics 2001, edited by Diego L. González, Domenico Stanzial, and Davide Bonsi. 2 vols. Venice: Fondazione Giorgio Cini.
• Barbour, J Murray. 1951. Tuning and Temperament: A Historical Survey. East Lansing: Michigan State College Press. Reprinted [n.p.]: Dover, 2004. ISBN 0-486-43406-0 (pbk).
• Barlow, Clarence (ed.). 2001. "The Ratio Book." (Documentation of the Ratio Symposium Royal Conservatory The Hague 14–16 December 1992). Feedback Papers 43.
• Blackwood, Easley. 1985. The Structure of Recognizable Diatonic Tunings. Princeton: Princeton University Press. ISBN 0-691-09129-3
• Blackwood, Easley. 1991. "Modes and Chord Progressions in Equal Tunings". Perspectives of New Music 29, no. 2 (Summer): 166–200.
• Boatwright, Howard. 1971. "Ives' Quarter-Tone Impressions". In Perspectives on American Composers, edited by Benjamin Boretz and Edward T. Cone, 3–12. Princeton: Princeton University Press.
• Burns, Edward M. 1999. "Intervals, Scales, and Tuning." In The Psychology of Music, second edition, ed. Diana Deutsch. 215–64. San Diego: Academic Press. ISBN 0-12-213564-4.
• Carlos, Wendy. 1989–96. "Three Asymmetric Divisions of the Octave". wendycarlos.com (Accessed March 28, 2009).
• Carr, Vanessa. 2008. "These Are Ghost Punks". Vanessa Carr’s website (29 February). (Accessed 2 April 2009)
• Cook, Nicholas, and Anthony Pople. 2004 The Cambridge History of Twentieth-Century Music. Cambridge and New York: Cambridge University Press. ISBN 0-521-66256-7
• Decroupet, Pascal, and Elena Ungeheuer. 1998. "Through the Sensory Looking-Glass: The Aesthetic and Serial Foundations of Gesang der Jünglinge", translated from French by Jerome Kohl. Perspectives of New Music 36, no. 1 (Winter): 97–142.
• Don, Gary. 2001. "Brilliant Colors Provocatively Mixed: Overtone Structures in the Music of Debussy". Music Theory Spectrum 23, no. 1 (Spring): 61–73.
• Dumbrill, Richard J. 2000. The Musicology and Organology of the Ancient Near East, second edition. London: Tadema Press. ISBN 0-9533633-0-9
• Ellis, Alexander J. 1884. "Tonometrical Observations on Some Existing Non-Harmonic Musical Scales". Proceedings of the Royal Society of London 37:368–85.
• Ferguson, Jim. 1999. All Blues Soloing for Jazz Guitar: Scales, Licks, Concepts & Choruses. Santa Cruz: Guitar Master Class; Pacific, MO: Mel Bay. ISBN 0-7866-4285-8.
• Fink, Robert. 1988. "The Oldest Song in the World". Archaeologia Musicalis 2, no. 2:98–100.
• Gilmore, Bob. 1998. Harry Partch: A Biography. New Haven: Yale University Press. ISBN 0-300-06521-3.
• Griffiths, Paul, and Mark Lindley. 1980. "Microtone". The New Grove Dictionary of Music and Musicians, edited by Stanley Sadie, 12:279–80. London: Macmillan Publishers. ISBN 1-56159-174-2
• Griffiths, Paul, Mark Lindley, and Ioannis Zannos. 2001. "Microtone". The New Grove Dictionary of Music and Musicians, second edition, edited by Stanley Sadie and John Tyrrell. London: Macmillan Publishers.
• Helmholtz, Hermann von. 1885. On the Sensations of Tone as a Physiological Basis for the Theory of Music, second English edition, translated, thoroughly revised and corrected, rendered conformable to the 4th (and last) German ed. of 1877, with numerous additional notes and a new additional appendix bringing down information to 1885, and especially adapted to the use of music students by Alexander J. Ellis. London: Longmans, Green.
• Hesse, Horst-Peter. 1991. "Breaking into a New World of Sound: Reflections on the Austrian Composer Franz Richter Herf (1920–1989)". Perspectives of New Music 29, no. 1 (Winter): 212–35.
• Howat, Roy. 2001. "Debussy, (Achille-)Claude: 10, 'Musical Language'". The New Grove Dictionary of Music and Musicians, ed. S. Sadie and J. Tyrrell. London: Macmillan.
• Jedrzejewski, Franck. 2003. Dictionnaire des musiques microtonales [Dictionary of Microtonal Musics]. Paris: L'Harmattan. ISBN 2-7475-5576-3.
• Johnston, Ben. 2006. 'Maximum Clarity' and other writings on music, ed. B. Gilmore. Urbana and Chicago: University of Illinois Press.
• Landman, Yuri. [2008]. "Third Bridge Helix: From Experimental Punk to Ancient Chinese Music and the Universal Physical Laws of Consonance". Perfect Sound Forever (online music magazine). (Accessed 6 December 2008)
• Landman, Yuri. [n.d.] "Yuichi Onoue’s Kaisatsuko" on Hypercustom.com. (Accessed 31 March 2009)
• Leedy, Douglas. 2001. "A Venerable Temperament Rediscovered". Perspectives of New Music 29, no. 2 (Summer): 202–11.
• Lesure, François. 2001. "Debussy, (Achille-)Claude: 7, 'Models and Influences'". The New Grove Dictionary of Music and Musicians, ed. S. Sadie and J. Tyrrell. London: Macmillan.
• Lindley, Mark. 2001a. "Mean-tone". The New Grove Dictionary of Music and Musicians, second edition, edited by Stanley Sadie and John Tyrrell. London: Macmillan Publishers; New York: Grove's Dictionaries of Music.
• Lindley, Mark. 2001b. "Temperaments". The New Grove Dictionary of Music and Musicians, second edition, edited by Stanley Sadie and John Tyrrell. London: Macmillan Publishers; New York: Grove's Dictionaries of Music.
• Mandelbaum, M. Joel. 1961. "Multiple Division Of the Octave and the Tonal Resources of the 19 Tone Temperament.[1]". Ph.D. thesis. Bloomington: Indiana University.
• Partch, Harry. 1979. Genesis of a Music, 2nd edition. New York: Da Capo Press. ISBN 0-306-80106-X.
• Stockhausen, Karlheinz. 1964. Texte 2: Aufsätze 1952–1962 zur musikalischen Praxis, edited and with an afterword by Dieter Schnebel. Cologne: Verlag M. DuMont Schauberg.
• Vitale, Raoul. 1982. "La Musique suméro-accadienne: gamme et notation musicale". Ugarit-Forschungen 14: 241–63.
• West, Martin Litchfield. 1992. Ancient Greek Music. Oxford: Clarendon Press; New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-814897-6 (cloth) ISBN 0-19-814975-1 (pbk)
• Wyschnegradsky, Ivan. 1937. "La musique à quarts de ton et sa réalisation pratique". La Revue Musicale no. 171:26–33.
• Wyschnegradsky, Ivan. 1972. “L'Ultrachromatisme et les espaces non octaviants”. La Revue Musicale nos. 290–91:71-141.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Microtonal music στο Wikimedia Commons