Highway 61 Revisited

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Highway 61 Revisited
Στούντιο άλμπουμ από Μπομπ Ντίλαν
Κυκλοφόρησε30 Αυγούστου 1965
Ηχογραφήθηκε15 Ιουνίου - 4 Αυγούστου 1965
Μουσικό είδοςΡοκ, φολκ ροκ, μπλουζ, μπλουζ ροκ, ροκ εντ ρολ
Διάρκεια51:26
ΓλώσσαΑγγλικά
ΠαραγωγόςΜπομπ Τζόνστον
ΔισκογραφικήColumbia Records
Δισκογραφικό χρονολόγιο
(Μπομπ Ντίλαν)
Bringing It All Back Home
(1965)		Highway 61 Revisited
(1965)		Blonde on Blonde
(1966)

Το Highway 61 Revisited είναι το έκτο άλμπουμ του Αμερικανού μουσικού Μπομπ Ντίλαν. Κυκλοφόρησε στις 30 Αυγούστου 1965 από την Columbia Records. Ο Ντίλαν, που έως τότε ηχογραφούσε κυρίως ακουστική μουσική, στον συγκεκριμένο δίσκο χρησιμοποίησε ροκ μουσικούς και ενορχηστρώσεις σε κάθε τραγούδι, εκτός από την 11λεπτη μπαλάντα Desolation Row που κλείνει το άλμπουμ. Οι κριτικοί τονίζουν τον πρωτοποριακό τρόπο με τον οποίο ο Ντίλαν συνδύασε συναρπαστικές συνθέσεις βασισμένες στα μπλουζ με ιδιαίτερα ευαίσθητους ποιητικούς στίχους, για να δημιουργήσει τραγούδια που συνέλαβαν το πνεύμα του πολιτικού και πολιτισμικού χάους που βασίλευε εκείνη την εποχή στις ΗΠΑ. Ο συγγραφέας Μάικλ Γκρέι επισημαίνει ότι, κατά μια σημαντική έννοια, η δεκαετία του 1960 "ξεκίνησε" με αυτόν τον δίσκο.[1]

Το άλμπουμ ξεκινά με το ιδιαίτερα επιτυχημένο single Like a Rolling Stone και περιέχει τραγούδια που έως και σήμερα αποτελούν σταθερά μέρος του ρεπερτορίου του Ντίλαν στις ζωντανές εμφανίσεις του, όπως τα Ballad of a Thin Man και Highway 61 Revisited. Το όνομα του δίσκου (το οποίο στα Ελληνικά σημαίνει "Επιστροφή στον Αυτοκινητόδρομο 61") προέρχεται από έναν βασικό αυτοκινητόδρομο των ΗΠΑ που συνδέει τη γενέτειρα του Ντίλαν, Ντουλούθ, με πόλεις του Νότου που φημίζονται για τη μουσική τους παράδοση, όπως το Σεντ Λούις, το Μέμφις, τη Νέα Ορλεάνη και την περιοχή του Μισσισσιππή όπου γεννήθηκαν τα μπλουζ του Δέλτα.

Το Highway 61 Revisited έφτασε έως την 3η θέση των καταλόγων επιτυχιών στις ΗΠΑ και την 4η θέση στη Βρετανία. Το άλμπουμ κατατάχθηκε στην 4η θέση του καταλόγου των "500 σημαντικότερων άλμπουμ όλων των εποχών" του περιοδικού Rolling Stone. Το "Like a Rolling Stone" βρέθηκε μέσα στις 10 πρώτες θέσεις των καταλόγων επιτυχιών σε πολλές χώρες, και κατέκτησε την 1η θέση στο κατάλογο με τα 500 σημαντικότερα τραγούδια όλων των εποχών του Rolling Stone. Στον ίδιο κατάλογο περιλαμβάνονται δύο ακόμη από τα τραγούδια του δίσκου, τα Desolation Row και Highway 61 Revisited, στις θέσεις 187 και 373 αντίστοιχα.

Υπόβαθρο και απαρχές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Ντίλαν και ο Αυτοκινητόδρομος 61[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το περίφημο "Σταυροδρόμι" του Αυτοκινητόδρομου 61 και της Εθνικής Οδού 49, όπου ο Ρόμπερτ Τζόνσον πούλησε την ψυχή του στον διάβολο.

Στα απομνημονεύματά του, Chronicles: Volume One, ο Ντίλαν περιγράφει την ιδιαίτερη σχέση που νιώθει πως τον συνδέει με τον δρόμο που έδωσε τον τίτλο στον έκτο δίσκο του: "Η διαδρομή του Αυτοκινητόδρομου 61, της κύριας αρτηρίας των αγροτικών μπλουζ, ξεκινά περίπου εκεί που ξεκίνησε και η δική μου διαδρομή. Πάντα ένιωθα ότι πάνω του γεννήθηκα, ότι πάντα πάνω του πορευόμουν και ότι μπορούσε να με πάει οπουδήποτε, ακόμα κι ως κάτω βαθιά στην ύπαιθρο του Δέλτα. Ήταν πάντοτε ο ίδιος δρόμος, γεμάτος με τις ίδιες αντιθέσεις, τις ίδιες ερημικές πόλεις, τους ίδιους πνευματικούς προγόνους... Ήταν η δική μου θέση στο σύμπαν, και πάντα ένιωθα πως τον είχα μες στο αίμα μου."[2]

Κατά τη δεκαετία του 1950, την εποχή που ο Ντίλαν μεγάλωνε στη Μινεσότα, ο Αυτοκινητόδρομος 61 απλωνόταν από τον Καναδά, μέσω του Ντουλούθ και του Σεντ Πολ, της πρωτεύουσας της Πολιτείας, ως τον Νότο και τη Νέα Ορλεάνη. Επάνω ή κοντά σε αυτήν τη διαδρομή γεννήθηκαν και έζησαν σημαντικοί μουσικοί, όπως ο Μάντι Γουότερς, ο Σον Χάουζ, ο Έλβις Πρίσλεϊ και ο Τσάρλι Πάτον. Η "αυτοκράτειρα της μπλουζ" Μπέσι Σμιθ πέθανε μετά από αυτοκινητιστικό δυστύχημα που είχε στον Αυτοκινητόδρομο 61. Επάνω του βρίσκεται και το περίφημο και πολυτραγουδισμένο Σταυροδρόμι των Εθνικών Οδών 61 και 49, όπου ο θρύλος της μπλουζ Ρόμπερτ Τζόνσον πούλησε την ψυχή του στον διάβολο.[3] Ο αυτοκινητόδρομος έχει αποτελέσει, επίσης, θέμα πολλών μπλουζ ηχογραφήσεων, όπως οι Highway 61 Blues (1932) του Ρούζβελτ Σάικς και 61 Highway (1964) του Μισσισσίππι Φρεντ Μακ Ντάουελ.[4]

Ο Ντίλαν έχει δηλώσει ότι για να δώσει στον δίσκο τον συγκεκριμένο τίτλο χρειάστηκε να ξεπεράσει σημαντικές αντιρρήσεις από πλευράς της Columbia. Όπως είπε στον βιογράφο του Ρόμπερτ Σέλτον, "Ήθελα να ονομάσω το άλμπουμ Highway 61 Revisited. Κανείς δεν καταλάβαινε τον τίτλο. Έπρεπε να φτάσω ως τη γαμημένη την ανώτατη διοίκηση της εταιρείας, ώσπου επιτέλους να δώσει εντολή στους αποκάτω: 'Αφήστε τον να πει τον δίσκο όπως θέλει να τον πει'".[5] Σύμφωνα με τον Μάικλ Γκρέι, ο τίτλος του άλμπουμ αντιπροσωπεύει την πίστη του Ντίλαν ότι οι ρίζες των τραγουδιών του βρίσκονται στην παράδοση των μπλουζ: "Ο τίτλος του άλμπουμ Highway 61 Revisited προϊδεάζει ότι η επιστροφή θα διαρκέσει καιρό, καθώς η διαδρομή στον αυτοκινητόδρομο των μπλουζ είναι μεγάλη. Πολλοί μουσικοί της μπλουζ τον ταξίδεψαν πριν τον Ντίλαν, κι όλοι τους ηχογραφούσαν διαφορετικές εκδόσεις του ίδιου μπλουζ, που έχει τίτλο Αυτοκινητόδρομος 61".[6]

Μια άλλη πλευρά του Μπομπ Ντίλαν[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τον Μάιο του 1965, ο Ντίλαν επέστρεψε από την περιοδεία του στην Αγγλία νιώθοντας κουρασμένος και απογοητευμένος με το υλικό του. Όπως δήλωσε στον δημοσιογράφο Νατ Χέντοφ: "Ήταν να παρατήσω το τραγούδι. Ήμουν εντελώς εξαντλημένος. [...] Είναι πολύ κουραστικό να ακούς τον κόσμο να σου λέει πόσο σε γουστάρει, όταν εσύ ο ίδιος δεν σε γουστάρεις".[7]

Ως αποτέλεσμα της απογοήτευσής του, ο Ντίλαν έγραψε 20 σελίδες στίχων που αργότερα περιέγραψε ως "έναν μακρόσυρτο εμετό".[8][Σημ. 1] Περικόπτοντας το ποίημα αυτό προέκυψε ένα τραγούδι με τέσσερις στροφές κι ένα ρεφρέν: "Like a Rolling Stone".[9] Ο Ντίλαν είπε στον Χέντοφ ότι η σύνθεση κι η ηχογράφηση του τραγουδιού πήρε μακριά την απογοήτευσή του και ξαναζωντάνεψε το πάθος του για τη μουσική δημιουργία.[7] Περιγράφοντας την εμπειρία στον Ρόμπερτ Χίλμπερν το 2004, σχεδόν 40 χρόνια μετά, ο Ντίλαν έλεγε: "Κάτι τέτοια τραγούδια είναι λες και τα γράφει ένα πνεύμα... Δεν ξέρεις τι σημαίνει το τραγούδι, παρά μόνο ότι το πνεύμα σε διάλεξε για να το γράψεις".[10]

Το "Like a Rolling Stone" ηχογραφήθηκε στα μέσα του καλοκαιριού και στις 25 Ιουλίου ο Ντίλαν έδωσε μια ιστορική όσο και επεισοδιακή συναυλία στο Φεστιβάλ Φολκ του Νιούπορτ, όπου εμφανίστηκε για πρώτη φορά με ηλεκτρική μπάντα και αποδοκιμάστηκε από μέρος του κοινού.[11] Η αντίδρασή του ήταν να ξαναγυρίσει αμέσως στο στούντιο και να ηχογραφήσει τον υπόλοιπο δίσκο. Το τελικό άλμπουμ, Highway 61 Revisited, έχει περιγραφεί ως "το πρώτο καθαρόαιμο ροκ άλμπουμ του Ντίλαν".[12] Με την κυκλοφορία του υλοποιήθηκε η επιθυμία του Ντίλαν να αφήσει πίσω τις παλιές μουσικές φόρμες που χρησιμοποιούσε και να προχωρήσει, μουσικά, πιο πέρα από τα εξολοκλήρου ακουστικά τέσσερα πρώτα του άλμπουμ και το ακουστικό και ηλεκτρικό πέμπτο, Bringing It All Back Home. Σύμφωνα με τον σκηνοθέτη ντοκιμαντέρ Ντον Πένεμπακερ, που κινηματογράφησε την ακουστική περιοδεία του Ντίλαν στο Ηνωμένο Βασίλειο τον Μάιο του 1965: "Δεν ήξερα ότι είχε αποφασίσει να παρατήσει την ακουστική μουσική. Αυτό που ήξερα ήταν ότι τον είχε κουράσει λιγάκι".[13]

Ηχογράφηση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το Highway 61 Revisited ηχογραφήθηκε σε δύο περιόδους ηχογραφήσεων, στο Στούντιο A της Columbia, στο κεντρικό Μανχάτταν.[14] Η πρώτη περίοδος, στις 15 και 16 Ιουνίου, ηχογραφήθηκε σε παραγωγή του Τομ Ουίλσον και απέδωσε το σινγκλ "Like a Rolling Stone".[15] Κατόπιν οι ηχογραφήσεις διακόπηκαν για περίπου έναν μήνα, κατά τη διάρκεια του οποίου έγινε η σύνθεση και συγγραφή του υπόλοιπου υλικού του δίσκου. Στις 29 Ιουλίου, τέσσερις ημέρες μετά το Νιούπορτ, ο Ντίλαν ξαναμπήκε στο στούντιο. Έως τις 4 Αυγούστου ολοκληρώθηκε η ηχογράφηση και των υπόλοιπων κομματιών του άλμπουμ, αλλά με νέο παραγωγό, τον Μπομπ Τζόνστον.[16]

Ηχογραφήσεις 15–16 Ιουνίου[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Αλ Κούπερ
Ο αυτοσχεδιασμός του Αλ Κούπερ στο όργανο για το "Like a Rolling Stone" έχει περιγραφεί ως "μια από τις ευτυχέστερες συμπτώσεις στην ιστορία της ποπ μουσικής".[17]

Οι αρχικές ηχογραφήσεις για το Highway 61 Revisited έγιναν στις 15–16 Ιουνίου του 1965, σε παραγωγή Τομ Ουίλσον. Τον Ντίλαν συνόδευαν ο Μπόμπι Γκρεγκ στα ντραμς, ο Τζο Μάτσο Τζούνιορ στο μπάσο, ο Πολ Γκρίφφιν στο πιάνο και ο Φρανκ Όουενς στην κιθάρα.[18] Για την πρώτη κιθάρα, ο Ντίλαν προσέλαβε τον Μάικ Μπλούμφιλντ των Paul Butterfield Blues Band.[19] Στις 15 Ιουνίου, οι μουσικοί ξεκίνησαν ηχογραφώντας μια γρήγορη έκδοση του "It Takes a Lot to Laugh, It Takes a Train to Cry", καθώς και το τραγούδι "Sitting on a Barbed Wire Fence" που δεν μπήκε τελικά στο άλμπουμ.[20] Στη συνέχεια, ο Ντίλαν και η μπάντα του επιχείρησαν να ηχογραφήσουν το "Like a Rolling Stone".[21] Σε αυτό το πρώιμο στάδιο, στο ρυθμού τριών τετάρτων ακομπανιαμέντο κυριαρχούσε το πιάνο του Ντίλαν.[22] Το "Sitting on a Barbed Wire Fence", η γρήγορη έκδοση του "It Takes a Lot to Laugh" και η πρώιμη ηχογράφηση του "Like a Rolling Stone" κυκλοφόρησαν τελικά στη συλλογή The Bootleg Series Volumes 1–3 (Rare & Unreleased) 1961–1991.[23]

Οι μουσικοί επέστρεψαν στο Στούντιο A την επόμενη μέρα, την οποία αφιέρωσαν σχεδόν ολόκληρη στην ηχογράφηση του "Like a Rolling Stone". Παρών ήταν και ένας νεαρός μουσικός, ο Αλ Κούπερ, τον οποίο είχε προσκαλέσει ο Ουίλσον για να παρακολουθήσει τη διαδικασία. Ωστόσο ο Κούπερ θέλησε να παίξει μαζί με τους υπόλοιπους[24] και κατάφερε τελικά όχι μόνο να λάβει μέρος στην ηχογράφηση, αλλά και να αυτοσχεδιάσει ένα ριφ στο όργανο που αποτέλεσε βασικό στοιχείο του κομματιού.[25][26] Για το μάστερ επιλέχθηκε η τέταρτη λήψη, από τις δεκαπέντε συνολικά που ηχογράφησαν οι μουσικοί.[27] Μετά την ολοκλήρωση του "Like a Rolling Stone", ο Ντίλαν αυτοσχεδίασε ένα σύντομο τραγούδι,[28] που κυκλοφόρησε αργότερα παράνομα με τον τίτλο "Lunatic Princess Revisited",[27] αλλά κατοχυρώθηκε ως πνευματική ιδιοκτησία με τον τίτλο "Why Do You Have to Be So Frantic?".[29] Ο κριτικός Κλίντον Χέιλιν αποκαλεί το τραγούδι ένα "περίεργο απόσπασμα της μιας στροφής", αλλά ισχυρίζεται ότι το ριφ αποτελεί το προσχέδιο για τη θρησκευτική σύνθεση του 1979 "Slow Train".[28]

Ηχογραφήσεις 29 Ιουλίου – 4 Αυγούστου[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Προκειμένου να δημιουργήσει το υλικό για το Highway 61 Revisited, ο Ντίλαν πέρασε έναν μήνα γράφοντας στο νέο του σπίτι, στην αποικία καλλιτεχνών Μπέρντκλιφ στο Γούντστοκ της Νέας Υόρκης.[30] Όταν γύρισε στο Στούντιο A, στις 29 Ιουλίου, τον συνόδευαν οι ίδιοι μουσικοί, εκτός από τον Χάρβει Μπρουκς στο μπάσο που είχε αντικαταστήσει τον Μάτσο. Επίσης, ο Μπομπ Τζόνστον είχε αντικαταστήσει τον Ουίλσον στη θέση του παραγωγού.[31][Σημ. 2]

Ο Τσάρλι ΜακΚόι στη σκηνή, κρατώντας μικρόφωνο
Η συμμετοχή του μουσικού συνοδείας Τσάρλι ΜακΚόι, από το Νάσβιλ, είχε ως αποτέλεσμα το πλουμιστό ακομπανιαμέντο κιθάρας στο "Desolation Row", το τελευταίο κομμάτι του άλμπουμ.[32]

Η πρώτη ημέρα αφιερώθηκε σε τρία τραγούδια. Αφού ηχογραφήθηκαν αρκετές λήψεις για τα "Tombstone Blues", "It Takes a Lot to Laugh" και "Positively 4th Street", δημιουργήθηκαν με επιτυχία τα μάστερ.[33] Τα "Tombstone Blues" και "It Takes a Lot to Laugh" μπήκαν στο τελικό άλμπουμ, αλλά το "Positively 4th Street" κυκλοφόρησε μόνο ως σινγκλ. Στο κλείσιμο της ημέρας ο Ντίλαν επιχείρησε να ηχογραφήσει το "Desolation Row", συνοδευόμενος από τον Αλ Κούπερ στην ηλεκτρική κιθάρα και τον Χάρβει Μπρουκς στο μπάσο, αλλά χωρίς τύμπανα καθώς ο ντράμερ είχε ήδη αποχωρήσει από το στούντιο.[34] Αυτή η ηλεκτρική έκδοση κυκλοφόρησε τελικά το 2005, στη συλλογή The Bootleg Series Vol. 7: No Direction Home: The Soundtrack.[35]

Στις 30, ηχογραφήθηκαν τρία ακόμη τραγούδια. Ολοκληρώθηκε το μάστερ του "From a Buick 6", αλλά το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας αφιερώθηκε στο "Can You Please Crawl Out Your Window?". Ο Ντίλαν δεν έμεινε ικανοποιημένος με το αποτέλεσμα και ανέβαλε την τελική ηχογράφηση του κομματιού για κάποια άλλη, μελλοντική στιγμή. Τελικά ηχογραφήθηκε ξανά με τους Hawks τον Οκτώβριο.[36]

Ο Ντίλαν πέρασε το Σαββατοκύριακο με τον Κούπερ στο Γούντστοκ, γράφοντας τις συγχορδίες για τα τραγούδια[37] και οι ηχογραφήσεις ξανάρχισαν στις 2 Αυγούστου.[38][39] Ηχογραφήθηκαν με επιτυχία τα "Highway 61 Revisited", "Just Like Tom Thumb's Blues", "Queen Jane Approximately" και "Ballad of a Thin Man" και επιλέχθηκαν τα μάστερ για το άλμπουμ.[40][41][42]

Οι τελευταίες ηχογραφήσεις έγιναν στις 4 Αυγούστου, πάντα στο Στούντιο A. Το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας αφιερώθηκε στην ολοκλήρωση του "Desolation Row", τελευταίου και μεγαλύτερου κομματιού του δίσκου. Ο Τζόνστον είχε μάθει ότι ο κάντρι μουσικός Τσάρλι ΜακΚόι από το Νάσβιλ βρισκόταν στην Νέα Υόρκη, και τον προσκάλεσε να παίξει κιθάρα στην ηχογράφηση.[32] Σύμφωνα με ορισμένες πηγές, ηχογραφήθηκαν πολλές λήψεις του "Desolation Row" και το μάστερ προέκυψε από τη συγχώνευση της έκτης και της έβδομης λήψης.[43]

Τραγούδια[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Πρώτη πλευρά[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το Highway 61 Revisited ανοίγει με το "Like a Rolling Stone", που θεωρείται ότι έφερε μια επανάσταση συνδυάζοντας τα περάσματα της ηλεκτρικής κιθάρας, τις συγχορδίες του Κούπερ στο όργανο και τη φωνή του Ντίλαν, "τόσο νεανική και ταυτόχρονα τόσο γεμάτη φθόνο ... και κυνική".[44] Ο Μάικλ Γκρέι χαρακτήρισε το τραγούδι "ένα χαοτικό αμάλγαμα μπλουζ, ιμπρεσιονισμού, αλληγορίας και έντονης αμεσότητας: 'Πώς νιώθεις τώρα;'"[44] Ο Πολιτσόττι γράφει ότι η σύνθεση ξεχωρίζει στο γεγονός ότι αποφεύγει τα παραδοσιακά θέματα της ποπ μουσικής, όπως τον έρωτα, και στη θέση τους εκφράζει περιφρόνηση και πάθος για εκδίκηση.[45][46] Έχει υποστηριχθεί ότι η "Δεσποινίς Παντέρημη", ο κεντρικός χαρακτήρας του τραγουδιού, βασίστηκε στην Έντι Σέτζουικ, ηθοποιό και κοσμική παρουσία που συμμετείχε στο Factory του Άντι Γουόρχολ.[47] Ο κριτικός Μάικ Μαρκούσε έχει γράψει ότι στη σύνθεση έχουμε "σίγουρα μια έκτακτη εμφάνιση του Ντίλαν" και ότι η ακραία βαναυσότητα των στίχων εξηγείται από το γεγονός ότι το κομμάτι "το απευθύνει, τουλάχιστον εν μέρει, ο τραγουδιστής στον εαυτό του: αυτός είναι που 'δεν έχει σπίτι να γυρίσει'".[48] Το "Like A Rolling Stone" έφθασε στη δεύτερη θέση του καταλόγου επιτυχιών Billboard Hot 100 το καλοκαίρι του 1965,[49] και μπήκε στο τοπ τεν στην Αυστραλία, τον Καναδά, τη Νέα Ζηλανδία και το Ηνωμένο Βασίλειο.[50][51]

Από τους στίχους του γοργού μπλουζ "Tombstone Blues", που βασίζεται σε δύο συγχορδίες και κυριαρχείται από την κιθάρα του Μπλούμφιλντ, παρελαύνουν διάφορα ιστορικά πρόσωπα —η παράνομος Μπελ Σταρ, η βιβλική γόησσα Δαλιδά, ο Τζακ ο Αντεροβγάλτης, που στο τραγούδι περιγράφεται ως πετυχημένος επιχειρηματίας, ο Ιωάννης ο Βαπτιστής, που εδώ περιγράφεται ως βασανιστής, και η ερμηνεύτρια των μπλουζ Μα Ρέινι, την οποία ο Ντίλαν θέλει να μοιράζεται τον υπνόσακό της με τον μεγάλο κλασικό συνθέτη Μπετόβεν— για να σκιαγραφηθεί μια παράλογη περιγραφή της Αμερικής εκείνης της εποχής.[52] Για τους κριτικούς Πολιτσόττι και Γκιλ, το νόημα που κρύβεται πίσω από το τραγούδι είναι ο Πόλεμος του Βιετνάμ, που εκείνη την εποχή κλιμακωνόταν: πιστεύουν ότι ο στίχος για τον "βασιλιά των Φιλισταίων" που στέλνει τους δούλους του "έξω στη ζούγκλα" είναι μια αναφορά στον Πρόεδρο Λίντον Τζόνσον.[52][53]

Η έκδοση του "It Takes a Lot to Laugh, It Takes a Train to Cry" που περιλαμβάνεται στον δίσκο είναι η δεύτερη και πιο αργή, που ηχογραφήθηκε στις 29 Ιουλίου 1965.[54] Ο κριτικός Τόνι Γκλόβερ, που ήταν παρών στην ηχογράφηση, θυμάται ότι ο Ντίλαν ξαναδούλεψε το τραγούδι στο πιάνο, ενώ οι υπόλοιποι μουσικοί είχαν σταματήσει για φαγητό.[55] Ο κριτικός Άντριου Γκιλ επισημαίνει ότι οι στίχοι μαρτυρούν το ταλέντο του Ντίλαν να δανείζεται από παλιότερα μπλουζ κομμάτια, καθώς εδώ έχει προσαρμόσει στίχους από το κομμάτι "Solid Road" των Μπράουνι ΜακΓκι και Λίροϊ Καρρ.[56] Σύμφωνα με τον ίδιο, το κομμάτι αντικατοπτρίζει τη δημιουργικότητα του Ντίλαν, τόσο γιατί αποτελεί προσαρμογή ενός παλιού μπλουζ κομματιού, όσο και για το λόγο ότι ο Ντίλαν ηχογράφησε δύο ριζικά διαφορετικές εκδόσεις του τραγουδιού: μια πρώτη, γρήγορη και βασισμένη στην κιθάρα, και μια δεύτερη, που κυκλοφόρησε με το Highway 61, όπου ο Ντίλαν μεταμόρφωσε το τραγούδι σε ένα "αργό, σαγηνευτικό μπλουζ βασισμένο στο πιάνο".[56] Ο κριτικός Σιν Έγκαν γράφει ότι ο Ντίλαν, επιβραδύνοντας το τέμπο, μετέτρεψε το κομμάτι από ένα "αφόρητα εξυπνακίστικο κολπάκι σε έναν αργό, τρυφερό ύμνο γεμάτο αίσθημα".[57]

Ο κριτικός του AllMusic Μπιλ Τζάνοβιτς περιγράφει το "From a Buick 6" ως ένα "ξέφρενο, γρήγορο μπλουζ", που παίζεται "σχεδόν απερίσκεπτα".[58] Το τραγούδι ξεκινά με ένα χτύπημα στο ταμπούρο, όπως και το "Like a Rolling Stone".[59] Βασίζεται εν μέρει στο παραδοσιακό τραγούδι του 1930 "Milk Cow Blues" του Σλίπι Τζον Έστις,[58] ενώ η κιθάρα βασίζεται σε παλιότερα μπλουζ ριφ του Ρόμπερτ Τζόνσον, του Τσάρλι Πάτον και του Μπιγκ Τζο Ουίλιαμς.[60] Ο Ρόμπερτ Σέλτον θεωρεί το τραγούδι "έναν γήινο και απλοϊκό φόρο τιμής σε ακόμη μία περίεργη μητρική θεότητα",[60] ενώ για τον Χέιλιν το κομμάτι αποτελεί σχεδόν παραγιομίδι του δίσκου: υποστηρίζει ότι μόνο μέσω της ερμηνείας των μουσικών του μπορεί ο Ντίλαν "να μας πείσει ότι κάνει κάτι περισσότερο από το να απαριθμεί τους τρόπους με τους οποίους αυτή η 'γυναίκα του νεκροταφείου' τη μια στιγμή χαρίζει τη ζωή και την επόμενη την αφαιρεί".[61]

Στο "Ballad of a Thin Man" πρώτο ρόλο παίζει το πιάνο του Ντίλαν, που δημιουργεί αντίθεση με τα "απόκοσμα ριφ" που παίζει στο όργανο ο Αλ Κούπερ.[62] Ο Μαρκούσε περιγράφει το τραγούδι ως ένα από τα "πιο αγνά τραγούδια διαμαρτυρίας που τραγουδήθηκαν ποτέ", καθώς κατακρίνει τη μουσική βιομηχανία και την ανικανότητά της να κατανοήσει τόσο τον τραγουδιστή όσο και το έργο του. Γράφει ότι το τραγούδι έγινε ύμνος μιας ολόκληρης κλειστής κοινωνίας ανθρώπων "αηδιασμένων με το παλιό και παθιασμένων με το νέο ... κατενθουσιασμένων από την ανακάλυψη κι άλλων που ένιωθαν τα ίδια αισθήματα", με το ρεφρέν "Κάτι συμβαίνει εδώ/ Αλλά δεν ξέρεις τι είναι/ Έτσι, κύριε Τζόουνς;" να αποτελεί επιτομή της εκλεκτικότητας της αντικουλτούρας που τότε βρισκόταν σε άνθηση.[62] Ο Ρόμπερτ Σέλτον περιγράφει τον κεντρικό χαρακτήρα του τραγουδιού, τον "κύριο Τζόουνς", ως "ένα από τα μεγαλύτερα αρχέτυπα του Ντίλαν", χαρακτηρίζοντάς τoν ως "έναν αγροίκο ... επιφανειακά μορφωμένο και καλοαναθρεμμένο, αλλά όχι και πολύ ξύπνιο όσον αφορά τα πράγματα που μετράνε στ' αλήθεια".[60]

Δεύτερη πλευρά[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Πολιτσόττι, στη μελέτη του για το Highway 61 Revisited, γράφει ότι το κομμάτι "Queen Jane Approximately", που ανοίγει τη δεύτερη πλευρά του δίσκου, είναι παρόμοιο με το "Like a Rolling Stone", όμως προσφέρει "λίγη συμπόνοια, ακόμα και παρηγοριά, αντί για ανελέητο χλευασμό".[63] Το κομμάτι αποτελείται από μια σειρά τετράστιχων στροφών της μορφής ABAB, και μετά από κάθε στροφή ακολουθεί ένα ρεφρέν που αποτελεί απλή επανάληψη του τελευταίου στίχου της στροφής: "Won't you come see me Queen Jane?".[64] Ο Γκιλ θεωρεί ότι αυτό είναι "το κομμάτι με το μικρότερο ενδιαφέρον" στον δίσκο, όμως επαινεί τον τρόπο με τον οποίο το πιάνο ανεβαίνει την κλίμακα στην παύση που οδηγεί η φυσαρμόνικα, καθώς θεωρεί ότι συμβολίζει "την αποπνικτική φύση της ζωής στις ανώτερες τάξεις".[65] Το "Queen Jane Approximately" κυκλοφόρησε ως B-side του "One of Us Must Know (Sooner or Later)" στις αρχές του 1966.[66]

Το ομότιτλο τραγούδι του δίσκου, "Highway 61 Revisited", ξεκινά με τους στίχους Ω, είπε ο Θεός στον Αβραάμ "Για σφάξε μου έναν γιο" / "Φίλε, μάλλον με δουλεύεις" είπε ο Άμπης στον Θεό.[67][Σημ. 3] Όπως σημειώνει ο Γκιλ, Αβραάμ είναι το όνομα του πατέρα του Ντίλαν κι έτσι ο γιος, που ο Θεός προστάζει να θυσιαστεί, είναι ο τραγουδιστής.[68] Σχολιάζει, επίσης, ότι αυτό το κομμάτι, που αναφέρεται σε έναν αυτοκινητόδρομο ιδιαίτερα σημαντικό για την ιστορία των μπλουζ, δικαίως είναι ένα "ξέφρενο μπλουζ μπούγκι".[68] Σημειώνει ότι στο τραγούδι ο αυτοκινητόδρομος περιγράφεται σαν ένα μέρος με απεριόριστες πιθανότητες, όπου συχνάζουν διφορούμενοι χαρακτήρες με κορυφαίο έναν διαφημιστή που "σκέφτεται σοβαρά να διοργανώσει τον Γ' Παγκόσμιο Πόλεμο στον Αυτοκινητόδρομο 61".[68] Στο κομμάτι ακούγεται και ο ήχος μιας "αστυνομικής σειρήνας": στις σημειώσεις του οπισθόφυλλου αναφέρεται ότι στο κομμάτι ο Ντίλαν παίζει "περιπολικό".[69] Το "Highway 61 Revisited" κυκλοφόρησε ως B-side του σινγκλ "Can You Please Crawl Out Your Window?" στις 30 Νοεμβρίου 1965.[70]

Το "Just Like Tom Thumb's Blues" αποτελείται από έξι στροφές, χωρίς ρεφρέν.[71] Οι στίχοι περιγράφουν μια εφιαλτική εμπειρία στη Σιουδάδ Χουάρες, στο Μεξικό, όπου, με τα λόγια του Σέλτον, "ο αντι-ήρωάς μας παραπατά ανάμεσα στην αρρώστια και την απελπισία, ανάμεσα σε πόρνες και αγίους".[72] Πολεμά με τις διεφθαρμένες αρχές, με το αλκοόλ και τα ναρκωτικά, προτού αποφασίσει απηυδισμένος να επιστρέψει στη Νέα Υόρκη.[72][73][74] Σε αυτό το τραγούδι διακρίνονται λογοτεχνικές αναφορές στη νουβέλα Κάτω από το ηφαίστειο του Μάλκολμ Λόουρι, στις Δολοφονίες της οδού Μοργκ του Έντγκαρ Άλαν Πόε και τους Άγγελους της ερημιάς του Τζακ Κέρουακ.[72][75][76] Οι μουσικοί που συνοδεύουν εδώ τον Ντίλαν, ο Μπόμπι Γκρεγκ στα ντραμς, ο Μάικ Μπλούμφιλντ στην κιθάρα και δύο πιανίστες, ο Πολ Γκρίφιν στο τροποποιημένο χόνκι-τονκ πιάνο κι ο Κούπερ στο πιανέτο Χόνερ, δημιουργούν μια ατμόσφαιρα που, σύμφωνα με τον Γκιλ, συμπληρώνει άψογα τον "υπνωτιστικό τόνο" των στίχων.[40][77] Ο Χέιλιν σημειώνει ότι κατά την ηχογράφηση ο Ντίλαν έδειξε μεγάλη επιμονή -φτάνοντας τις δεκάξι λήψεις- ώσπου να πετύχει το αποτέλεσμα που ήθελε για αυτό το κομμάτι με τους στίχους που "τρεμοπαίζουν στα όρια της λογικής".[38]

Ο Ντίλαν κλείνει το Highway 61 Revisited με το μοναδικό ακουστικό κομμάτι αυτού του ροκ άλμπουμ. Ο Γκιλ χαρακτήρισε το "Desolation Row" ως "ένα εντεκάλεπτο εντροπικό έπος, που παίρνει τη μορφή μιας Φελινικής παρέλασης γκροτέσκων και περίεργων γεγονότων από την οποία περνά ένας τεράστιος θίασος εμβληματικών χαρακτήρων". Ανάμεσά τους περιλαμβάνονται ιστορικές διασημότητες όπως ο Αϊνστάιν και ο Νέρωνας, οι βιβλικοί χαρακτήρες Νώε, Κάιν και Άβελ, οι ήρωες του Σέξπιρ Οφηλία και Ρωμαίος, καθώς και -τελευταίοι- οι γίγαντες της λογοτεχνίας Τ.Σ. Έλιοτ και Έζρα Πάουντ.[78] Το τραγούδι ανοίγει με την είδηση ότι "πουλούν καρτ-ποστάλ του απαγχονισμού" και ότι "το τσίρκο ήρθε στην πόλη".[79] [Σημ. 4] Ο Πολιτσόττι περιγράφει το "Desolation Row" ως ένα καουμπόικο τραγούδι, ως τον κάντρι ύμνο της τρομακτικής επικράτειας που ήταν η Αμερική των μέσων της δεκαετίας του '60.[80] Στον προτελευταίο στίχο, οι επιβάτες του Τιτανικού φωνάζουν "Which side are you on?".[81][Σημ. 5] Σύμφωνα με τον Σέλτον, ο Ντίλαν εδώ ρωτά "Τι σημασία έχει με ποια πλευρά είσαι, όταν ταξιδεύεις με τον Τιτανικό;", σατιρίζοντας έτσι την "απλοϊκή πολιτική στράτευση".[81]

Παραλειπόμενα κομμάτια[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Έντεκα επιπλέον ηχογραφήσεις, που προέκυψαν στα πλαίσια της παραγωγής του Highway 61 Revisited αλλά δεν συμπεριελήφθησαν στο τελικό άλμπουμ, έχουν κατά καιρούς κυκλοφορήσει από τις εταιρείες Columbia και Legacy. Η πρώτη κανονική κυκλοφορία κομματιού εκτός άλμπουμ ήταν το single "Positively 4th Street",[82] παρόλο που στις πρώτες κόπιες του single η Columbia περιέλαβε κατά λάθος ένα κομμάτι από το άλμπουμ, το "Can You Please Crawl Out Your Window?".[83] Το "Crawl Out Your Window" ηχογραφήθηκε ξανά με τους Hawks τον Οκτώβρη του '65 και κυκλοφόρησε ως single τον Νοέμβριο.[36] Επίσης λόγω λάθους, η Columbia περιέλαβε στις πρώτες κόπιες του άλμπουμ μια εναλλακτική ηχογράφηση του "From a Buick 6" και η έκδοση αυτή συνέχισε να εμφανίζεται στις κυκλοφορίες του δίσκου στην ιαπωνική αγορά για πολλά ακόμη χρόνια.[61] Στη συλλογή The Bootleg Series Volumes 1–3 (Rare & Unreleased) 1961–1991 υπάρχουν μερικές ακόμη επίσημες κυκλοφορίες από τις ηχογραφήσεις του άλμπουμ. Είναι οι εναλλακτικές εκδόσεις των "Like a Rolling Stone" και "It Takes a Lot to Laugh, It Takes a Train to Cry", καθώς και ένα έως τότε ακυκλοφόρητο τραγούδι, το "Sitting on a Barbed Wire Fence".[23] Εναλλακτικές λήψεις των "Desolation Row", "Highway 61 Revisited", "Just Like Tom Thumb's Blues", "Tombstone Blues" και μία ακόμη νέα έκδοση του "It Takes a Lot to Laugh, It Takes a Train to Cry" κυκλοφόρησαν στη συλλογή The Bootleg Series Volume 7, το 2005,[35], ενώ το CD-ROM Highway 61 Interactive,[84] που κυκλοφόρησε τον Φεβρουάριο του 1995, περιλαμβάνει αποσπάσματα από πολλές διαφορετικές λήψεις του "Like a Rolling Stone".[85] Υπάρχουν πολλές ακόμη εναλλακτικές ηχογραφήσεις διάφορων τραγουδιών του άλμπουμ, όμως παραμένουν ακυκλοφόρητες,[86] όπως και η σύνθεση "Why Do You Have to Be So Frantic?".[28]

Συσκευασία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το εξώφυλλο του δίσκου είναι μια φωτογραφία που τράβηξε ο Ντάνιελ Κρέιμερ αρκετές βδομάδες πριν ξεκινήσουν οι ηχογραφήσεις του δίσκου. Ο Κρέιμερ απαθανάτισε τον Ντίλαν να κάθεται στο πλατύσκαλο του διαμερίσματος του μάνατζέρ του, Άλμπερτ Γκρόσμαν, στο Γκρέιμερσι Παρκ της Νέας Υόρκης. Πίσω από τον Ντίλαν ο φωτογράφος τοποθέτησε τον Μπομπ Νιούριθ, φίλο του τραγουδιστή, "για να προσθέσει χρώμα".[87] Ο Ντίλαν φορά ένα μπλουζάκι με στάμπα το σήμα της Triumph, της αγαπημένης του μάρκας μοτοσυκλετών, ενώ στο δεξί χέρι κρατά τα γυαλιά ηλίου Ray-Ban που είχαν πρόσφατα γίνει αναπόσπαστο τμήμα της εμφάνισής του.[87] Το 2010 ο φωτογράφος σχολίασε την έκφραση του Ντίλαν: "Είναι εχθρικός ή η ατμόσφαιρα είναι εχθρική. Σχεδόν προκαλεί εμένα, εσάς ή όποιον κοιτά το εξώφυλλο: "Τι θα κάνεις γι' αυτό, μεγάλε;"[88]

Όπως και στα προηγούμενα τρία άλμπουμ του, έτσι και στο οπισθόφυλλο του Highway 61 Revisited ο Ντίλαν συμπεριέλαβε κείμενά του, με τη μορφή ρευστής και σουρεαλιστικής πρόζας: "Στο αργό το τρένο δεν παρεμβαίνει ο χρόνος και στην αραβική διάβαση περιμένει ο Λευκός Σωρός, ο άνθρωπος απ' την εφημερίδα και πίσω του οι εκατό αναπόφευκτοι φτιαγμένοι από συμπαγή βράχο και πέτρα."[69] Ο κριτικός Ίγκαν επισημαίνει τη στενή ομοιότητα αυτών των σημειώσεων με την πειραματική νουβέλα ελεύθερου συνειρμού Tarantula, που δούλευε ο Ντίλαν κατά τη διάρκεια του 1965 και 1966.[57]

Σημειώσεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. ↑ Δεν είναι ξεκάθαρο αν ο Ντίλαν χρησιμοποιεί αυτόν τον χαρακτηρισμό για να δηλώσει ότι το ποίημα δεν είχε καμία αξία ή ότι η συγγραφή του αποτέλεσε απαλλαγή από ένα εσωτερικό βάρος. Το σίγουρο είναι ότι ποτέ ξανά δεν εκφράστηκε με παρόμοιο τρόπο για κάποιο από τα έργα του.
  2. ↑ Ο Πολιτσόττι γράφει ότι ο Ουίλσον και ο Ντίλαν είχαν διαφωνήσει έντονα κατά την ηχογράφηση του "Like a Rolling Stone", ίσως λόγω του κυρίαρχου ρόλου που είχε το όργανο του Κούπερ στη μίξη. (Polizzotti 2006, σελ. 78) Όταν το 1969 ο Ντίλαν ρωτήθηκε σχετικά με την αλλαγή παραγωγού, έδωσε μια αδιάφορη απάντηση: "Το μόνο που ξέρω είναι ότι τη μια μέρα ηχογραφούσα και ο Τομ ήταν εκεί όπως πάντα —δεν είχα κανέναν λόγο να σκεφτώ ότι θα φύγει— και την άλλη μέρα που ξανακοίταξα, στη θέση του ήταν ο Μπομπ [γέλιο]." (Wenner, Jann. "Interview with Jann S. Wenner", Rolling Stone, 29 Νοεμβρίου 1969, στο Cott 2006, σελ. 142)
  3. ↑ Οι στίχοι αναφέρονται στη Θυσία του Αβραάμ, τη δοκιμασία στην οποία κατά τη Βίβλο ο θεός υπέβαλε τον Αβραάμ, ζητώντας του να θυσιάσει έναν από τους γιους του ως απόδειξη της πίστης του.
  4. ↑ Οι στίχοι αυτοί συνδέονται με ένα γεγονός στη γενέτειρα του Ντίλαν, Ντουλούθ, όπου το 1920 οι λευκοί κάτοικοι της πόλης λίντσαραν τρεις αφροαμερικανούς εργάτες τσίρκου. Οι φωτογραφίες του απαγχονισμού τους κυκλοφόρησαν ως καρτ-ποστάλ.
  5. ↑ To "Which side are you on?" ("Με ποια πλευρά είσαι;") είναι ένα εργατικό τραγούδι, ιδιαίτερα δημοφιλές στο προοδευτικό/αριστερό κίνημα της εποχής του Ντίλαν, που καλεί τον ακροατή να αποφασίσει αν είναι με το μέρος των εργατών ή με αυτό των αφεντικών. Ο στίχος αυτός του Ντίλαν μπορεί να θεωρηθεί και ως εκδήλωση περιφρόνησης προς το κοινό του, δεδομένης της δημοφιλίας που είχε αποκτήσει στον προοδευτικό χώρο με τους προηγούμενους φολκ δίσκους "διαμαρτυρίας" που είχε κυκλοφορήσει.

Παραμπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. ↑ Gray 2006, σελ. 321
  2. ↑ Dylan 2004, σελίδες 240–241
  3. ↑ Polizzotti 2006, σελίδες 24–25
  4. ↑ Gray 2006, σελίδες 318–319
  5. ↑ Shelton 1986, σελ. 360
  6. ↑ Gray 2006, σελ. 66
  7. ↑ 7,0 7,1 Hentoff, Nat. Playboy, March 1966, reprinted in Cott 2006, σελ. 97
  8. ↑ Dylan interviewed by Marvin Bronstein, CBC, Montreal, February 20, 1966. Quoted by Marcus 2005 (1), σελ. 70
  9. ↑ Shelton 1986, σελίδες 319–320
  10. ↑ Hilburn, Robert. Guitar World Acoustic, February 2006, quoted in Polizzotti 2006, σελίδες 32–33
  11. ↑ Heylin 1996, σελίδες 77–78
  12. ↑ Bell 2012, σελ. 412
  13. ↑ Bell 2012, σελ. 400
  14. ↑ Polizzotti 2006, σελ. 45
  15. ↑ Heylin 1996, σελίδες 75–77
  16. ↑ Heylin 1996, σελίδες 78–80
  17. ↑ Polizzotti 2006, σελ. 50
  18. ↑ Marcus 2005 (2)
  19. ↑ Marcus 2005 (1), σελ. 110
  20. ↑ Bjorner 2010
  21. ↑ Marcus 2005 (1), σελ. 234
  22. ↑ Marcus 2005 (1), σελ. 1
  23. ↑ 23,0 23,1 Bauldie 1991
  24. ↑ Marcus 2005 (1), σελ. 104
  25. ↑ Polizzotti 2006, σελ. 53
  26. ↑ Marcus 2005 (1), σελίδες 215–218
  27. ↑ 27,0 27,1 Bjorner 2012 (1)
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Heylin 2009, σελ. 245
  29. ↑ Dunn 2008, σελίδες 5–7, 533
  30. ↑ Heylin 2003, σελ. 206
  31. ↑ Polizzotti 2006, σελ. 78
  32. ↑ 32,0 32,1 Polizzotti 2006, σελίδες 141–142
  33. ↑ Bjorner 2012 (2)
  34. ↑ Polizzotti 2006, σελ. 140
  35. ↑ 35,0 35,1 Gorodetsky 2005
  36. ↑ 36,0 36,1 Gray 2006, σελίδες 117–118
  37. ↑ Heylin 1996, σελ. 79
  38. ↑ 38,0 38,1 Heylin 2009, σελ. 259
  39. ↑ Irwin 2008, σελ. 178
  40. ↑ 40,0 40,1 Polizzotti 2006, σελ. 145
  41. ↑ Irwin 2008, σελίδες 163–190
  42. ↑ Heylin 1995, σελ. 40
  43. ↑ Bjorner 2012 (3)
  44. ↑ 44,0 44,1 Gray 2006, σελ. 413
  45. ↑ Polizzotti 2006, σελ. 33
  46. ↑ Trager 2004, σελίδες 378–379
  47. ↑ Bell 2012, σελίδες 384–385
  48. ↑ Marqusee 2005, σελ. 165
  49. ↑ Highway 61 Revisited: Awards
  50. ↑ Hits of the World (1965-10-09), σελ. 36
  51. ↑ Hits of the World (1965-12-25), σελ. 34
  52. ↑ 52,0 52,1 Gill 1998, σελίδες 84–85
  53. ↑ Polizzotti 2006, σελίδες 67–68
  54. ↑ Williams 1990, σελίδες 156–163
  55. ↑ Heylin 2003, σελ. 221
  56. ↑ 56,0 56,1 Gill 1998, σελ. 85
  57. ↑ 57,0 57,1 Egan 2010, σελ. 60
  58. ↑ 58,0 58,1 Janovitz (1)
  59. ↑ Gill 1998, σελ. 86
  60. ↑ 60,0 60,1 60,2 Shelton 1986, σελ. 280
  61. ↑ 61,0 61,1 Heylin 2009, σελ. 252
  62. ↑ 62,0 62,1 Marqusee 2005, σελίδες 169–171
  63. ↑ Polizzotti 2006, σελ. 113
  64. ↑ Williams 1990, σελίδες 166–167
  65. ↑ Gill 1998, σελ. 87
  66. ↑ Krogsgaard 1991, σελ. 51
  67. ↑ Highway 61 Revisited by Bob Dylan
  68. ↑ 68,0 68,1 68,2 Gill 1998, σελίδες 87–88
  69. ↑ 69,0 69,1 Highway 61 Revisited—Discover: Liner Notes
  70. ↑ Krogsgaard 1991, σελ. 49
  71. ↑ Williams 1990, σελίδες 160, 167
  72. ↑ 72,0 72,1 72,2 Shelton 1986, σελ. 282
  73. ↑ Marqusee 2005, σελ. 204
  74. ↑ Janovitz (2)
  75. ↑ Irwin 2008, σελίδες 165–170
  76. ↑ Trager 2004, σελίδες 348–350
  77. ↑ Gill 1998, σελ. 88
  78. ↑ Gill 1998, σελ. 89
  79. ↑ Desolation Row by Bob Dylan
  80. ↑ Polizzotti 2006, σελ. 139
  81. ↑ 81,0 81,1 Shelton 1986, σελ. 283
  82. ↑ Williams 1990, σελίδες 158–159
  83. ↑ Heylin 2009, σελ. 253
  84. ↑ Heylin 1995, σελ. 39
  85. ↑ Willman 1995
  86. ↑ Heylin 1995, σελίδες 39–40
  87. ↑ 87,0 87,1 Polizzotti 2006, σελίδες 5–7
  88. ↑ Egan 2010, σελ. 56

Αναφορές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

CC-BY-SA
Μετάφραση 		Στο λήμμα αυτό έχει ενσωματωθεί κείμενο από το λήμμα Highway 61 Revisited της Αγγλικής Βικιπαίδειας, η οποία διανέμεται υπό την GNU FDL και την CC-BY-SA 4.0. (ιστορικό/συντάκτες).
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Highway_61_Revisited&oldid=10356837"