Ιερά Μητρόπολις Σάμου, Ικαρίας και Κορσεών

Ιερά Μητρόπολις Σάμου, Ικαρίας και Κορσεών
Γενικές πληροφορίες
Ιδρυτής	Απόστολος Παύλος και Ιωάννης ο Ευαγγελιστής
Xώρα	Ελλάδα
Έδρα	Σάμος
Υπαγωγή	Εκκλησία της Ελλάδος (επιτροπικώς)
Έκταση	778km²
Αρχιερατικές περιφέρειες	8  Σάμου, Καρλοβασίων, Πυθαγορείου, Μαραθοκάμπου, Αγίου Κηρύκου, Ευδήλου, Ραχών, Φούρνων
Ενορίες	112
Μονές	18
Μητροπολιτικός ναός	Αγίου Νικολάου Σάμου
Ιστοσελίδα	imsamou.gr
Ιεραρχία
Μητροπολίτης	Ευσέβιος (Πιστολής)
Πρωτοσύγκελλος	Αρχιμανδρίτης Σωτήριος Κοσμόπουλος
Γενικός Αρχιερατικός Επίτροπος	Αρχιμανδρίτης Αμφιλόχιος Φλεβάρης

Η Ιερά Μητρόπολις Σάμου, Ικαρίας και Κορσεών είναι μια από τις Μητροπόλεις των λεγομένων «Νέων Χωρών». Έδρα της είναι η πόλη της Σάμου. Στη Μητρόπολη υπάγονται εκκλησιαστικά τα τρία νησιά Σάμος, Ικαρία, Φούρνοι και μικρότερα νησιά της περιοχής, τα οποία αποτελούσαν και διοικητικά μέχρι το 2010 τον Νομό Σάμου, ο οποίος με το πρόγραμμα «Καλλικράτης», που εφαρμόστηκε το 2011, καταργήθηκε και στη θέση του δημιουργήθηκαν οι δυο Περιφερειακές Ενότητες Σάμου και Ικαρίας, και έκτοτε η Μητρόπολη καλύπτει εκκλησιαστικά και τις δυο Περιφερειακές Ενότητες.

Ιστορικά στοιχεία

Πρωτοχριστιανική περίοδος

Σύμφωνα με την τοπική εκκλησιαστική παράδοση, η εισαγωγή του χριστιανισμού στο νησί συνδέεται με τον Ευαγγελιστή Ιωάννη, ο οποίος με έδρα της ιεραποστολικής δράσεώς του την Έφεσο, επισκέφθηκε τη Σάμο. Ως τόπος παραμονής προσδιορίζεται η θέση Σιδερένιο Γεφύρι, της περιοχής Μισόκαμπος κοντά στους πρόποδες του όρους Αγιάννηδες. Εκεί υπάρχει σήμερα μικρή εκκλησία προς τιμήν του Αγίου Ιωάννη. Με τον Απόστολο Παύλο συνδέει άλλη παράδοση τη διάδοση του χριστιανισμού στο νησί, καθώς οι Πράξεις των Αποστόλων αναφέρουν ότι πέρασε στη Σάμο όταν βρισκόταν στην περιοχή της Τρωάδος κατά την τρίτη περιοδεία του. Και οι δύο παραδόσεις ωστόσο παραμένουν ανεπιβεβαίωτες. Επίσης υπόθεση παραμένει αν η διάδοση του χριστιανισμού στο νησί συνδέεται με την παρουσία σε αυτό Ιουδαίων. Ο Άγιος της Δυτικής Εκκλησίας Σαβινιανός ήταν Σαμιακής καταγωγής και μαρτυρά, «την ισχύ του χριστιανισμού» στη Σάμο τον 3ο αιώνα μ.Χ..

Βυζαντινή περίοδος

Παρά τις σποραδικές πληροφορίες μας για τη μετέπειτα εξέλιξη της Εκκλησίας της Σάμου, οι πιο ασφαλείς μαρτυρίες είναι τα ερείπια των χριστιανικών ναών και βαπτιστηρίων στο νησί, ως τον 5ο μ.Χ. αιώνα, οπότε αναφέρεται ο Μιχαήλ Επίσκοπος Σάμου σε σιγίλιο του 10ου ή του 11ου αιώνα. Μαρτυρίες για την ανάπτυξη του χριστιανισμού στα ύστερα χρόνια του Ιουστινιάνειας περιόδου συνιστούν οι βασιλικές του νησιού (Τρία Δόντια, Κάστρο). Στο έργο του Λέοντος ΣΤ΄, Περί πρωτοκαθεδρίας Πατριαρχών, η Σάμος ήταν επισκοπή, υπαγόμενη στην Αρχιεπισκοπή Ρόδου. Άλλοι επίσκοποι της περιόδου αυτής ήταν ο Ισίδωρος Α' (δεύτερο μισό έκτου αιώνα), ο Αναστάσιος (τέλη έκτου αιώνα), ο Ισίδωρος Β΄ (τέλη Ζ' αιώνα), ο οποίος συμμετείχε στην Πενθέκτη Οικουμενική Σύνοδο, ο Ηράκλειος ο οποίος συμμετείχε στην Ζ' Οικουμενική. Ο Ναρσής ήταν ένας ακόμα επίσκοπος κατά τον 8ο αιώνα, ενώ ο Λέων στις αρχές του 9ου αιώνα ανακηρύχθηκε και άγιος. Από τότε μέχρι τον 11ο αιώνα υπάρχει χάσμα, οπότε φτάνουμε στον 11ο ή 12ο αιώνα οπότε έχουμε τον Γεώργιο. Τελευταίος γνωστός επίσκοπος πριν από την ερήμωση του νησιού ήταν ο Αρσένιος (1418).

Μεταβυζαντινή περίοδος-Τουρκοκρατία

Καθώς στα 1571 ξεκινά ο επαναποικισμός του νησιού, επί Πατριάρχη Μητροφάνη Γ' (1579-1580) το νησί ανακηρύσσεται πατριαρχικό σταυροπήγιο. Πριν την ανακήρυξη έχουμε τον Μαρτύριο αρχιερέα του νησιού, ακολουθεί ο Νεόφυτος, ο οποίος καθαιρέθηκε από του Πατριάρχη Θεόληπτο Β'. Όταν ο Επισκοπικός θρόνος του νησιού κενωνόταν καλυπτόταν από τιτουλαρίους επισκόπους. Μεταξύ 1584-1585 επί Παχώμιου Β' η Σάμος μετατράπηκε σε αρχιεπισκοπή, αλλά η απόφαση αυτή ακυρώθηκε αμέσως τον Μάρτιο του 1585 και η αποδόθηκε πάλι ως εξαρχία στον πρωταποστολάριο Κωνσταντίνο ενώ μεταξύ 1585-1590 η Σάμος μετατρέπεται για δεύτερη και τελευταία φορά σε αρχιεπισκοπή. Πρώτος Αρχιεπίσκοπος της ήταν ο Παρθένιος Α'. Ακολούθησε ο Ματθαίος, ο Αθανάσιος μέχρι το 1630, τον διαδέχθηκε ο Άνθιμος Α', ο οποίος συμμετείχε στη Σύνοδο της Κωνσταντινούπολης η οποία καταδίκασε τον Κύριλλο Λούκαρη στα 1638. Ο Άνθιμος καθαιρέθηκε για πράξεις αισχράς τον Μάιο του 1644.

Τα μοναστήρια

Η ανατολική (στον ήλιο) πλευρά της μονής Βροντά, 2013.

Τα βυζαντινά μοναστήρια του νησιού καταστράφηκαν στην περίοδο της λεγόμενης ερήμωσης (1467-1577). Σώζονται όσα γλίτωσαν από τις πειρατικές επιδρομές και βρίσκονταν στο όρος Κέρκη, η μονή Μεταμόρφωσης Καρλοβάσου, ο Άγιος Γεώργιος Δρακαίων και το ασκητήριο της Παναγίας της Μακρινής. Μετά τον εποικισμό υπό την υψηλή προστασία του Τούρκου ναυάρχου Κιλίτζ Αλί, κτίζονται διάφορα μοναστήρια στα εύφορα ανατολικά του νησιού. Ο ρόλος που αναπτύσσουν μέσα στη Σαμιακή κοινωνία είναι πολυδιάστατος: πιστωτικά ιδρύματα, ενεχυροδανειστήρια, οικοτροφεία, σχολεία, νοσοκομεία και γηροκομεία. Η σύγχρονη έρευνα δεν έχει καταλήξει στον ρόλο που έπαιξαν τα μοναστήρια στην αύξηση του πληθυσμού του νησιού ή αν η ύπαρξη οικισμών συνέβαλε στην ανάπτυξη του μοναχισμού του νησιού: το σίγουρο είναι πως οικισμοί και μονές στο νησί βρίσκονταν σε σχέση αλληλεξάρτησης. Συχνά τα μοναστήρια εμπλέκονταν σε προστριβές με εκπροσώπους της κεντρικής εξουσίας, τους αρχιεπισκόπους και ιδιώτες για την περιουσία τους. Οι Σάμιοι μοναχοί Κασσιανός, Γεννάδιος Χατζή Παλικίδης και Μακάριος, σχετίζονται με τη δράση των Κολλυβάδων και την εξάπλωση του Κολλυβαδισμού στο νησί.

Η δράση των ξένων μισσιονάριων στη Σάμο: σχέδια και προτεραιότητες

Η Σάμος δεν μπορούσε να εξαιρεθεί από την ιεραποστολική δράση των δυτικών μισσιοναρίων, επειδή γειτνίαζε με τα μικρασιατικά παράλια αποτελώντας πέρασμα προς τους εκεί ιεραποστολικούς σταθμούς, ενώ και οι ίδιοι οι κάτοικοί της εκδήλωναν ενδιαφέρον για την οργάνωση της παιδείας από τα επαναστατικά κιόλας χρόνια. Η Σάμος στα 1831 έγινε τόπος επίσκεψης του Αμερικανού μισσιονάριου Ίωνα Κινγκ. Στο Καρλόβασι δέχθηκε θερμή υποδοχή και μοίρασε αντίτυπα της Καινής Διαθήκης. Τελικά στη Σάμο δεν ιδρύθηκαν μισιονάρικα σχολεία διότι η Σάμος δεν βρισκόταν σε πρώτη ιεράρχηση σχετικά με τον τόπο εγκατάστασης εκπαιδευτηρίων καθώς προτάχθηκαν άλλα νησιά και η γενικότερη κατάσταση μεταστράφηκε σε βάρος τους.

Μετά από την ενσωμάτωση στο Ελληνικό κράτος

Με την ενσωμάτωση της Σάμου στο Ελληνικό κράτος, ο Μητροπολίτης της Σάμου συμμετέχει στη διαρκή Ιερά Σύνοδο και στη Σύνοδο της Ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδος. Ωστόσο ο εκάστοτε Οικουμενικός Πατριάρχης μνημονεύεται σε κάθε αρχιερατική θεία λειτουργία προς υπενθύμιση του πνευματικού δεσμού με το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης Μετά το 1912 οι σχέσεις της Σάμου με το Οικουμενικό Πατριαρχείο αραιώνουν και περιορίζονται στην εξόφληση οφειλών της Μητρόπολης προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο, σε παροχή γνωματεύσεων για σύναψη γάμων μεταξύ μακρινών συγγενών, ή στη διευθέτηση διαφωνιών μεταξύ μονών. Σε τελετουργικό επίπεδο παύουν στοιχεία του πατριαρχικού τυπικού που υπήρχαν στην ηγεμονική Σάμο. Επί του εδάφους της κανονικής δικαιοδοσίας της Μητρόπολης επήλθε στα 1924 μια μεταβολή με την ανασύσταση της παλαιάς Μητρόπολης Ικαρίας, ενώ το 1931 επανήλθε στην κανονική δικαιοδοσία της Μητρόπολης Σάμου και Ικαρίας. Μετά το 1918 το νησιωτικό σύμπλεγμα των Κορσεών το οποίο υπαγόταν στην Πατριαρχική Εξαρχία της Πάτμου υπήχθη στη Μητρόπολη Σάμου.

Επισκοπικός κατάλογος

Όνομα	Έτη	Σημειώσεις
Μιχαήλ	5ος αιώνας
Ισίδωρος Α΄	β΄ μισό 6ου αιώνα	πρώην Ηγούμενος Μονής Χαριξένου
Ιωάννης	τέλη 6ου αιώνα
Αναστάσιος Α΄	τέλη 6ου αιώνα
Αναστάσιος Β΄	τέλη 6ου αιώνα
Τιμόθεος	7ος αιώνας
Ηράκλειος	~ 783
Ναρσής	τέλη 8ου αιώνα
Ερμογένης		Ιερομάρτυς
Μιχαήλ	11ος αιώνας
Γεώργιος	11ος ή 12ος αιώνας
Αρσένιος	~ 1418
Κωνσταντίνος	~ 1472
Μαρτύριος	πιθανόν πριν το 1584
Νεόφυτος Α΄	~ 1584	ακυρώθηκε η εκλογή του τον Μάρτιο του 1585
Γαβριήλ	~ 1585	Τιτουλάριος
Σωφρόνιος	~ 1585	Τιτουλάριος
Συμεών	τέλη 16ου αιώνα
Παρθένιος Α΄	~ 1623
Ματθαίος	~ 1625
Αθανάσιος Α΄	~ 1630	Σάμιος
Άνθιμος Α΄	~ 1638 – 1644	εκ Κίου Βιθυνίας, καθαιρέθηκε, αργότερα Καισαρείας
Παρθένιος Β΄	3 Μαΐου 1644 – Νοέμβριος 1652	από πρώην Θηβών
Μακάριος	;
Κύριλλος	;
Χριστοφόρος	~ 1652 – Μάιος 1654	Σάμιος, καθαιρέθηκε
Κορνήλιος	Μάιος 1654 – 1661 †	εκ Μυτιλήνης
Νεόφυτος Β΄	22 Ιουνίου 1661 – 1666	εκ Σίφνου, καθαιρέθηκε
Ιωσήφ Γεωργειρήνης	7 Οκτωβρίου 1666 – 1671	λόγιος εκ Μήλου, αναφέρεται ως φιλοκαθολικός
Φιλάρετος	1671 – Δεκέμβριος 1680	εκ Σίφνου, επαύθη λόγω παράλυσης
Δωρόθεος	Δεκέμβριος 1680 – 1685
Ιγνάτιος	1685 – 1690	εκ Σμύρνης
Γεδεών	1696
Γρηγόριος Α΄	1697 – 1717
Μισαήλ	1718 – 1725
Ιωαννίκιος	1725 – 1732
Γρηγόριος Β΄	1732
Καλλίνικος	1742 – 1772	εκ Χίου
Μελέτιος	1772 – 1777
Ακάκιος	1777 – 1780	εκ Πάτμου
Γαβριήλ Α΄	πριν τον Οκτώβριο 1780 – 1783
Δανιήλ (Κομνηνός)	Οκτώβριος 1783 – 3 Μαΐου 1815 †
Παΐσιος	1815	(τοποτηρητής;)
Κύριλλος Β΄ (Αγραφιώτης)	28 Μαΐου 1815 – Μάρτιος 1834	εκ Τρικάλων Θεσσαλίας, επαύθη
Αρίσταρχος (Βαρβατές)	Μάρτιος 1834 – 1 Ιανουαρίου 1836 †	από το Καρλόβασι Σάμου
Θεοδόσιος	20 Μαρτίου 1836 – 16 Φεβρουαρίου 1841	εκ Κυθήρων, επαύθη
Παρθένιος Γ΄ (Κουτσομανώλης)	16 Φεβρουαρίου 1841 – Ιούλιος 1842	επαύθη
Γρηγόριος Γ΄	Ιούλιος 1842 – 26 Σεπτεμβρίου 1852	εκ Κυδωνιών, κατόπιν Δημητριάδος
Γαβριήλ Β΄ (Κατσαρός)	13 Ιουλίου 1855 – 31 Αυγούστου 1900 †	Από το 1855 έως το 1864 ως Αρχιεπίσκοπος Σάμου και κατόπιν ως Μητροπολίτης Σάμου
Αθανάσιος (Καποράλης)	28 Σεπτεμβρίου 1900 – 9 Φεβρουαρίου 1903 †	από Καστορίας
Κωνσταντίνος (Βοντζαλίδης)	23 Φεβρουαρίου 1903 – 31 Μαρτίου 1926 †
Ειρηναίος (Παπαμιχαήλ)	10 Απριλίου 1926 – 29 Ιουνίου 1963 †	από Δαρδανελλίων
Παντελεήμων (Χρυσοφάκης)	21 Νοεμβρίου 1965 – 13 Ιουλίου 1974	κατόπιν Θεσσαλονίκης
Παντελεήμων (Μπαρδάκος)	15 Ιουλίου 1974 – 1 Ιουλίου 1995 †
Ευσέβιος (Πιστολής)	22 Ιουλίου 1995 – σήμερα

Αγιολογία

• Τοπικές εορτές:

1. Αγίου Νικολάου (6 Δεκεμβρίου) Πολιούχου Πόλεως Σάμου.
2. Μεταμορφώσεως Σωτήρος (6 Αυγούστου) στο Πυθαγόρειο.
3. Αγίας Μαρίνας (17 Ἰουλίου) στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας.
4. Κοιμήσεως Θεοτόκου (15 Αυγούστου) στο Καρλόβασι.
5. Τιμίου Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου) Ἱ. Μονή Τιμίου Σταυρού Μαυρατζαίων.
6. Αγίων Κηρύκου καί Ἰουλίττης (15 Ἰουλίου) Άγιο Κήρυκο.
7. Νεομάρτυρος Γεωργίου στον ομώνυμο Ἱερό Ναό Χώρας.

• Σάμιοι Ἅγιοι:

1. Ο Άγιος Γεώργιος ο Νεομάρτυς (1756-1801 μ.Χ.), η μνήμη του εορτάζεται την Κυριακή της Σαμαρείτιδος, κάθε έτους.
2. Ο Άγιος Θεόδωρος.
3. Ο Άγιος Λέων.
4. Ὁ Άγιος Γρηγόριος (360 μ.Χ.)
5. Ο Άγιος Λέων, Ἐπίσκοπος Σάμου (790 μ.Χ.)
6. Ὁ Άγιος Παύλος ὁ Λατρινός (820-896 μ.Χ.)
7. Ο Άγιος Ερμογένης, Επίσκοπος Σάμου (4ος αιώνας).
8. Ο Άγιος Ηράκλειος, Επίσκοπος Σάμου (7ος αιώνας). Την πρώτη Κυριακή του Αυγούστου εορτάζονται.

• Ἰκάριοι Ἅγιοι:

1. Η Οσία Θεοκτίστη η Μηθυμναία (885 μ.Χ.)
2. Ο Άγιος Μακάριος Επίσκοπος Κορίνθου (1776 μ.Χ.)
3. Οι Άγιοι Κήρυκος και Ιουλίττα οι εξ Ικονίου Μικράς Ασίας. Την πρώτη Κυριακή του Σεπτεμβρίου εορτάζεται στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας η μνήμη τους.

• Ιερά Λείψανα:

1. Τίμια κάρα και ιερά λείψανα Αγίας Θεοκτίστης.
2. Τίμια κάρα Αγίου Γεωργίου εκ Χώρας Σάμου.
3. Τεμάχια ιερών λειψάνων Αγίου Κηρύκου και Ιουλίττης και διαφόρων άλλων Αγίων.

Μοναχισμός

Ιστορικά στοιχεία

Με βάση την απογραφή του 1883, στη Σάμο λειτουργούσαν 8 κύριες μονές με 114 μοναχούς, εκ των οποίων οι 23 γυναίκες. Το 1913 διενεργήθηκε απογραφή και στο νομό Σάμου βρέθηκε να λειτουργούν 11 μονές με 144 μοναχούς, εκ των οποίων 54 μοναχές. Σε απογραφή που διενεργήθηκε το 1920 βρέθηκε να λειτουργούν 8 μονές με 118 συνολικά μοναχούς, 63 άνδρες και 55 γυναίκες. Το 1941 είχαμε 9 μονές αποτελούμενες 59 μοναχούς, 30 άντρες και 29 γυναίκες. Το σύστημα που ακολουθείτο ήταν όχι το αυστηρά κοινοβιακό αλλά το ιδιόρρυθμο, ενώ όλες οι μονές ήταν σταυροπηγιακές.

Άποψη του εσωτερικού της Μονής Βροντά

Σήμερα

Οι σημαντικότερες εν λειτουργία μονές σήμερα στη Σάμο είναι:

• Αγίας Τριάδος
• Βροντά
• Ευαγγελισμού της Θεοτόκου Μουντέ
• Προφήτη Ηλία
• Τιμίου Σταυρού

Κοινωνικό-φιλανθρωπικό έργο

Το 1933 ιδρύεται η Χριστιανική Εστία Καρλοβασίων «Η Αγάπη», το 1961 η Χριστιανική Εστία Σάμου η οποία τη δεκαετία του 1960 πραγματοποιούσε συσσίτιο για άπορους μαθητές. Το 1937 ιδρύθηκαν τα πρώτα Κατηχητικά Σχολεία και το 1951 η πρώτη μαθητική κατασκήνωση. Επίσης, από τον Μητροπολίτη Σάμου, Ικαρίας και Κορσεών Ευσέβιο Πιστολή έχει ιδρυθεί ο ραδιοφωνικός σταθμός Ακριτική Φωνή (92,2FM).

Εκκλησιαστικό Βυζαντινό Μουσείο

Το Εκκλησιαστικό Βυζαντινό Μουσείο Ιεράς Μητροπόλεως Σάμου βρίσκεται στην οδό 28ης Οκτωβρίου 2 στην πόλη της Σάμου. Στο μουσείο εκτίθεται σημαντικός αριθμός Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών κειμηλίων. Ανάμεσα στα ιστορικά εκκλησιαστικά κειμήλια βρίσκονται και τα επιμάνικα του Αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης.

Πηγές

• Ιερά Μητρόπολις Σάμου, Η ιστορία της Μητροπόλεως
• Μητροπολίτης Σιδηροκάστρου, Ιωάννης (1990). Η Εκκλησία της Σάμου. Από της ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερα. Σιδηρόκαστρο. 
• Τσάκος, Κωνσταντίνος (1998). Η Σάμος κατά τους πρώιμους βυζαντινούς χρόνους και τα ευρήματα των ανασκαφών» στο Η Σάμος από τα Βυζαντινά χρόνια μέχρι σήμερα, Πρακτικά Συνεδρίου, τόμος Α. Αθήνα: Πνευματικό Ίδρυμα Σάμου «Νικόλαος Δημητρίου». 
• Βαρβούνης, Μανώλης (2012). Άγιος Σαβινιανός: ένας άγνωστος Σάμιος μάρτυρας. Δελτίο Σαμιακών Σπουδών, τόμος 1. 
• Βαμβουδάκης, Εμμανουήλ (1932). «Το εν Κέδρω Σάμου βαπτιστήριον». Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών 9. https://ir.lib.uth.gr/xmlui/bitstream/handle/11615/19061/article.pdf?sequence=1&isAllowed=y. Ανακτήθηκε στις 22 Απριλίου 2021. 
• Πούλου-Παπαδημητρίου, Ναταλία (1989). «Παλαιοχριστιανικό κιονόκρανο με άκανθα πεταλούδα από τη Σάμο». Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας 14. https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/deltion/article/view/4646. 
• Λαΐου, Σοφία (2002). Η Σάμος κατά την Οθωμανική περίοδο. Θεσσαλονίκη: University Studio Press. 
• Πιτσάκης, Κωνσταντίνος (1998). «Οι μεταβυζαντινοί Τρισεπίσκοποι (Με αφορμή την περίπτωση του αρχιεπισκόπου Σάμου Ανθίμου: 1648)» στο Η Σάμος από τα Βυζαντινά χρόνια μέχρι σήμερα, Πρακτικά Συνεδρίου, τόμος Α. Αθήνα: Πνευματικό Ίδρυμα Σάμου «Νικόλαος Δημητρίου». 
• Γεωργάκη-Ιωάννου, Τατιάνα (2005-2006). «Αρχείο Μητροπόλεως Σάμου. Έγγραφα περιόδου 1630-1799». Σαμιακές Μελέτες 7. 
• Βαρβούνης, Μανώλης (2007-2008). «Σάμιοι μοναχοί στη Σκιάθο». Σαμιακές Μελέτες 8. 
• Θαναηλάκη, Πόλλη (2005-2006). «Οι εκπαιδευτικοί σχεδιασμοί των Αμερικανών προτεσταντών μισσιοναρίων για τη Σάμο το 19ο αιώνα». Σαμιακές Μελέτες 7. 
• Θαναηλάκη, Πόλλη (2007-2008). «Η Σάμος και τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου ως σημεία αναφοράς της αμερικανικής προτεσταντικής εξάπλωσης στη νοτιοανατολική Μεσόγειο τον 19ο αιώνα: ρεαλισμός ή ουτοπία». Σαμιακές Μελέτες 8. 
• Βαρβούνης, Μανώλης (2014). «Η Εκκλησία της Σάμου και η ενσωμάτωση του νησιού στο ελληνικό κράτος» στο «Από την αυτονομία στο εθνικό κράτος. Η ενσωμάτωση της Σάμου στην Ελλάδα» Πρακτικά Συνεδρίου (Σάμος, 2-4 Νοεμβρίου 2012) (PDF). Σάμος: Γενικά Αρχεία του Κράτους. σελίδες 177 κ.ε. 
• Ζευγαδάκης, Ν. Ε. (1948). «Δύο πατριαρχικά σιγίλλια ρυθμιστικά των σχέσεων των Σιναϊτών και της μητροπόλεως Κρήτης. 1. Το σιγίλλιον Σωφρονίου του Β΄ (1777)». Κρητικά Χρονικά 2. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2021-04-22. https://web.archive.org/web/20210422103313/http://online.cretica-chronica.gr/output/2212450270524a.pdf. Ανακτήθηκε στις 22 Απριλίου 2021. 
• Τζουμέρκας, Παναγιώτης (2015-2016). «Η εξέλιξη του μοναχισμού στη Σάμο από την ένωση με το ελληνικό κράτος ως τις μέρες μας». Δελτίο Σαμιακών Σπουδών 3. 
• Κοσμόπουλος, Αρχιμανδρίτης Σωτήριος (2015-2016). «Ενοριακή ζωή και προσφορά της τοπικής εκκλησίας στη Σαμιακή κοινωνία». Δελτίο Σαμιακών Σπουδών 3. 
• Μητροπολίτης Σάμου και Ικαρίας, Ευσέβιος (2003-2004). «Η Εκκλησία της Σάμου κατά τον 20ο αιώνα». Σαμιακές Μελέτες 6. 
• Βαρβούνης, Μανόλης Γ.; Κοσμόπουλος, π. Σωτήριος (2015). «Ο Μητροπολίτης Σάμου, Ικαρίας και Κορσεών κ.κ. Ευσέβιος είκοσι χρόνια θεοφιλούς και ευκλεούς αρχιερατικής διακονίας (1995-2015)». Eυκαρπίας Αντίδοσις. https://www.academia.edu/15562954/_%CE%9F_%CE%9C%CE%B7%CF%84%CF%81%CE%BF%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%AF%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%A3%CE%AC%CE%BC%CE%BF%CF%85_%CE%99%CE%BA%CE%B1%CF%81%CE%AF%CE%B1%CF%82_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CE%9A%CE%BF%CF%81%CF%83%CE%B5%CF%8E%CE%BD_%CE%BA_%CE%BA_%CE%95%CF%85%CF%83%CE%AD%CE%B2%CE%B9%CE%BF%CF%82_%CE%95%CE%AF%CE%BA%CE%BF%CF%83%CE%B9_%CF%87%CF%81%CF%8C%CE%BD%CE%B9%CE%B1_%CE%B8%CE%B5%CE%BF%CF%86%CE%B9%CE%BB%CE%BF%CF%8D%CF%82_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CE%B5%CF%85%CE%BA%CE%BB%CE%B5%CE%BF%CF%8D%CF%82_%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B9%CE%B5%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CF%82_%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%BF%CE%BD%CE%AF%CE%B1%CF%82_1995_2015_%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%BD_%CF%84%CF%8C%CE%BC%CE%BF_%CE%9C_%CE%93_%CE%92%CE%B1%CF%81%CE%B2%CE%BF%CF%8D%CE%BD%CE%B7%CF%82_%CE%B5%CF%80%CE%B9%CE%BC_%CE%95%CF%85%CE%BA%CE%B1%CF%81%CF%80%CE%AF%CE%B1%CF%82_%CE%91%CE%BD%CF%84%CE%AF%CE%B4%CE%BF%CF%83%CE%B9%CF%82_%CE%91%CE%B8%CE%AE%CE%BD%CE%B1_2015_%CF%83%CE%B5_%CF%83%CF%85%CE%BD%CE%B5%CF%81%CE%B3%CE%B1%CF%83%CE%AF%CE%B1_%CE%BC%CE%B5_%CF%84%CE%BF%CE%BD_%CF%80_%CE%A3%CF%89%CF%84%CE%AE%CF%81%CE%B9%CE%BF_%CE%9A%CE%BF%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%80%CE%BF%CF%85%CE%BB%CE%BF_. Ανακτήθηκε στις 22 Απριλίου 2021. 
• Αποστολόπουλος, Δημήτρης Γ. (1987). Η Νομική Συναγωγή Του Δοσιθέου. Μία Πηγή Και Ένα Τεκμήριο. Αθήνα: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών. 
• Laurent, V. (1963). Le Corpus des sceaux de l' empire Byzantin. V.1 (L'eglise) (στα Γαλλικά). Paris: Centre National de la Recherche Scientifique. 

Βιβλιογραφία

• Ν. Ανδριώτης, «Μία νέα καταγραφή των μοναχών της Σάμου το 1830», Σαμιακές Μελέτες, τόμος 2 (1995-1996), σελίδες 287-302
• Μ. Γ. Βαρβούνης, «Σαμιακή Αγιολογική Παράδοση» Αρχειοθετήθηκε 2017-05-11 στο Wayback Machine., Βυζαντινός Δόμος, τόμος 4 (1990), σελίδες 65-84.
• Κωνσταντίνος Μπέλσης, «Σχόλια πάνω σε ένα πατριαρχικό σιγίλιο (1862), (Πατριαρχείο-Οθωμανοί-Σάμος)», Ανιστόρητο, τόμος 11 (2014) αριθμός 43, σελίδες 1-13
• Χρίστος Λάνδρος, «Μοναστηριακές απογραφές της Σάμου τον 19ο αιώνα», Σαμιακές Μελέτες, τόμος 5 (2001-2002), σελίδες 125-154
• Μανώλης Βαρβούνης, Μαρία Τριπερίνα, «Μικρές εκκλησιαστικές βιβλιοθήκες της Σάμου», Σαμιακές Μελέτες, τόμος 5 (2001-2002), σελίδες 155-160