Εμβόλιο COVID-19

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Χάρτης χωρών με βάση τo στάδιο έγκρισης των εμβολίων
  Έγκριση για πλήρη χρήση, μαζικός εμβολιασμός σε εξέλιξη
  Έγκριση για επείγουσα χρήση, μαζικός εμβολιασμός σε εξέλιξη
  Έγκριση για επείγουσα χρήση, περιορισμένος εμβολιασμός
  Έγκριση για πλήρη χρήση, προγραμματίζεται μαζικός εμβολιασμός
  Έγκριση για επείγουσα χρήση, προγραμματίζεται μαζικός εμβολιασμός
  Αναμένεται έγκριση για επείγουσα χρήση
-

Το εμβόλιο COVID-19 έχει ως σκοπό να προσδώσει επίκτητη ανοσία κατά του κορωνοϊού που προκαλεί το σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο τύπου 2 (severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 ή SARS-CoV-2), γνωστό και ως ασθένεια COVID-19 (coronavirus disease 2019). Πριν από την πανδημία της COVID-19, οι προσπάθειες για την ανάπτυξη ενός εμβολίου κατά της νόσου του κορωνοϊού, όπως το σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο (SARS) και το αναπνευστικό σύνδρομο της Μέσης Ανατολής (MERS) αποκόμισαν γνώσεις σχετικά με τη δομή και τη λειτουργία των κορωνοϊών. Αυτή η πληθώρα γνώσεων επέτρεψε την ταχεία ανάπτυξη διαφόρων τεχνολογιών εμβολίων στις αρχές του 2020.[1]

Έως τον Φεβρουάριο του 2021, έχουν υπάρξει 299 υποψήφια εμβόλια, 223 βρίσκονται σε προκλινικές έρευνες, 72 υποψήφια εμβόλια βρίσκονται σε κλινικές δοκιμές, συμπεριλαμβανομένων 21 σε κλινικές δοκιμές Φάσης Ι, 25 σε κλινικές δοκιμές Φάσης Ι – ΙΙ, 6 σε κλινικές δοκιμές Φάσης ΙΙ και 20 σε κλινικές δοκιμές Φάσης ΙΙΙ. Οι δοκιμές για τέσσερις άλλες υποψηφιότητες τερματίστηκαν[2]. Στις ενδιάμεσες αναλύσεις κλινικής δοκιμής Φάσης III, αρκετά εμβόλια COVID-19 καταγράφουν αποτελεσματικότητα έως και 95% στην πρόληψη συμπτωματικών λοιμώξεων COVID-19. Μέχρι τον Μάρτιο του 2021, δέκα εμβόλια έχουν εγκριθεί από τουλάχιστον μία εθνική ρυθμιστική αρχή για δημόσια χρήση: δύο εμβόλια RNA (το εμβόλιο Pfizer-BioNTech και το εμβόλιο Moderna), τρία συμβατικά αδρανοποιημένα εμβόλια (BBIBP-CorV, Covaxin και CoronaVac), τέσσερα εμβόλια ιικού φορέα (Sputnik V, το εμβόλιο Oxford-AstraZeneca, Convidicea και το εμβόλιο Johnson & Johnson) και ένα εμβόλιο πεπτιδίου (EpiVacCorona)[2]

Στην παρούσα φάση, πολλές χώρες του κόσμου χρησιμοποιούν στρατηγικές προτεραιοποίησης του εμβολιασμού, στοχεύοντας ομάδες που διατρέχουν τον υψηλότερο κίνδυνο επιπλοκών, όπως οι ηλικιωμένοι και τα άτομα με υποκείμενα νοσήματα, όπως επίσης και ομάδες οι οποίες διατρέχουν τον υψηλότερο κίνδυνο μόλυνσης και μετάδοσης της ασθένειας, όπως το υγειονομικό προσωπικό.[3] Σε παγκόσμια κλίμακα, μέχρι τις 23 Αυγούστου 2021, έχουν χορηγηθεί 7.98 δις δόσεις εμβολίου κατά της COVID-19,[4] ενώ ο ρυθμός εμβολιασμού είναι λίγο πάνω από τις 31 εκατομμύρια δόσεις ημερησίως.[5]

Μέχρι τον Δεκέμβριο 2020, έχουν παραγγελθεί περισσότερες από 10 δις δόσεις εμβολίου κατά της νόσου,[6] με τις μισές από αυτές να προορίζονται για τις χώρες με υψηλό βιοτικό επιπέδο, οι οποίες αποτελούν το 14% του παγκόσμιου πληθυσμού.[7] Μέσα στο 2021, η εταιρεία AstraZeneca αναμένει να παράγει 3 δις δόσεις εμβολίου, οι Pfizer-BioNTech 1,3 δις δόσεις, και οι εταιρείες που παράγουν τα εμβόλια Sputnik V, Sinopharm, Sinovac και Johnson & Johnson από 1 δις δόσεις η καθεμία. Η Moderna στοχεύει στην παραγωγή 600 εκ. δόσεων και η εταιρεία παραγωγής της Convidecia 500 εκ. δόσεων.[8][9]

Ευρωπαϊκό πλαίσιο[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Χορηγηθείσες δόσεις εμβολίων ανά 100 άτομα ευρωπαϊκού πληθυσμού μέχρι τις 22 Μαρτίου 2021
Ο εμβολιασμός κατά του κορονοϊού στα κράτη μέλη της ΕΕ και στα συμμετέχοντα κράτη του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Πολιτικής Προστασίας μέχρι τις 9 Αυγούστου 2021
  1η δόση
  2η δόση

Το πρώτο εμβόλιο που εγκρίθηκε από τις ρυθμιστικές αρχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης κατά της ασθένειας αυτής είναι το Comirnaty των Pfizer & BioNTech.[10][11][12] Ο πρώτος εμβολιασμός με το εμβόλιο αυτό ξεκίνησε στις ΗΠΑ, Ηνωμένο Βασίλειο, Καναδά και Ισραήλ στις 14 Δεκεμβρίου 2020.[13][14] Στα τέλη Δεκεμβρίου 2020 ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων (ΕΜΑ) συνέστησε στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή να χορηγήσει την υπό όρους άδεια κυκλοφορίας του εμβολίου,[15][16] ακολούθησε η επείγουσα έγκρισή του από την ΕΕ (conditional marketing authorisation),[17][18] και ξεκίνησε η διαδικασία εμβολιασμού των πολιτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης.[19]

Το δεύτερο εγκεκριμένο εμβόλιο στην ΕΕ κατά της ασθένειας αυτής είναι το mRNA-1273 της Moderna,[20][21][22] το τρίτο είναι το Vaxzevria της Οξφόρδης-AstraZeneca,[23][24] και το τέταρτο είναι το Janssen (J&J) COVID-19 vaccine.[25]

Στις 23 Αυγούστου 2021, ο FDA ανακοίνωσε την πλήρη αδειοδότηση του εμβολίου για άτομα ηλικίας 16 ετών και άνω, ενώ η άδεια έκτακτης ανάγκης παραμένει για έφηβους ηλικιών 12 έως 15.[26]

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο ο εμβολιασμός των Ευρωπαίων πολιτών θα γίνει μέσα στο πλαίσιο της στρατηγικής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το εμβόλιο κατά του κορονοϊού. Μέχρι σήμερα η ΕΕ έχει συνάψει συμφωνίες με μεμονωμένους παραγωγούς εμβολίων εκ μέρους των ευρωπαϊκών χωρών και η διανομή θα γίνει κατά κεφαλήν για να υπάρχει ισότιμη πρόσβαση. Προς το παρόν έχουν συναφθεί έξι συμβάσεις με τις εξής φαρμακευτικές εταιρείες: AstraZeneca, Sanofi/GSK, Johnson & Johnson, Pfizer/BioNTech, CureVac και Moderna. Στις 17 Δεκεμβρίου ολοκληρώθηκαν οι διερευνητικές συνομιλίες με την εταιρεία Novavax με σκοπό την αγορά πιθανού εμβολίου κατά της COVID-19, ενώ στις 12 Ιανουαρίου ολοκληρώθηκαν οι διερευνητικές συνομιλίες με την εταιρεία Valneva για τον ίδιο σκοπό.[27]

Οι εταιρείες οι οποίες δεν υπάγονται στο πλαίσιο αυτό μπορούν να υποβάλλουν αίτηση προς εξέταση ενός εμβολίου στον ΕΜΑ.[28] Στις 4 Μαρτίου ξεκίνησε η κυλιόμενη αξιολόγηση (rolling review) του εμβολίου Gam-COVID-Vac (Sputnik V) του Ερευνητικoυ Ινστιτούτου Επιδημιολογίας και Μικροβιολογίας Γκαμαλέγια. H αίτηση υποβλήθηκε από την εταιρεία R-Pharm Germany GmbH.[29] Η αδειοδότηση του εμβολίου εξετάζεται να γίνει με τη βοήθεια του γερμανικού ινστιτούτου Paul Enrlich,[30] οι εμπειρογνώμονες του οποίου τοποθετούνται είτε ως μέλη, είτε ως επικεφαλής επιτροπής που εξετάζει τα υποβληθέντα επιστημονικά δεδομένα προς γνωμοδότηση του ΕΜΑ.[31] Η ενδιάμεση ανάλυση κλινικής δοκιμής φάσης 3 του εμβολίου αυτού δημοσιεύθηκε στις 2 Φεβρουαρίου 2021 στο περιοδικό The Lancet.[32][33]

Ψηφιακό πράσινο πιστοποιητικό[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σχετικά με το πιστοποιητικό εμβολιασμού Ευρωπαίων πολιτών και πολιτών τρίτων χωρών οι οποίοι κινούνται μέσα στην περιοχή Schengen, σχεδόν οι μισές χώρες της ΕΕ έχουν εκφράσει την επιθυμία για έκδοση του πιστοποιητικού αυτού.[34] Γι' αυτό το λόγο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προωθεί το ψηφιακό πράσινο πιστοποιητικό,[35][36] το οποίο θα περιλαμβάνει τρία διαφορετικά είδη πιστοποιητικών (με διαζευκτική χρήση). Θα περιέχει τις απαραίτητες βασικές πληροφορίες, όπως ονοματεπώνυμο, ημερομηνία γέννησης, κράτος μέλος έκδοσης και έναν μοναδικό αναγνωριστικό κωδικό. Επιπλέον,

  • Για το πιστοποιητικό εμβολιασμού: χορηγηθέν εμβόλιο και παρασκευαστή του εμβολίου, αριθμό δόσεων, ημερομηνία εμβολιασμού
  • Για το πιστοποιητικό εξέτασης (PCR τεστ ή rapid test αντιγόνου): είδος δοκιμασίας, ημερομηνία και ώρα της δοκιμασίας, κέντρο εξέτασης και αποτέλεσμα
  • Για το το πιστοποιητικό ανάρρωσης (τεστ αντισωμάτων): ημερομηνία θετικού αποτελέσματος δοκιμασίας, εκδότης του πιστοποιητικού, ημερομηνία έκδοσης, ημερομηνία λήξης ισχύος.

Στην έκδοση του πιστοποιητικού εμβολιασμού αντιτίθεται η Γερμανική Επιτροπή Ηθικής (GEC). Το GEC θεωρεί ότι το πιστοποιητικό εμβολιασμού είναι ενάντια στην ισότητα των πολιτών απέναντι στον νόμο,[37][38] και συνιστά στους πολίτες που σκοπεύουν να ταξιδέψουν να χρησιμοποιούν μόνο το PCR τεστ.[39][40]

Κατ' ανάλογο τρόπο, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) αναφέρει ότι επί του παρόντος δε θεωρεί ότι τα διαβατήρια εμβολιασμού μπορούν να αποτελέσουν προαπαιτούμενο για την είσοδο ή την έξοδο ατόμου σε κάποια χώρα, διότι δεν είναι γνωστό ακόμα αν ο εμβολιασμός αποτρέπει εκτός από τη νόσηση, τη μετάδοση του ιού. Επιπλέον, προειδοποιεί ότι τέτοιου είδους ταξιδιωτικά έγγραφα θα ενισχύσουν τις διακρίσεις κατά των ανεμβολίαστων.[41][42]

Υποχρεωτικός ή συνιστώμενος εμβολιασμός[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και τη Βιοϊατρική, γνωστή ως Σύμβαση του Οβιέδο, που κυρώθηκε με τον ν. 2619/1998, και στο άρθρο 5, αναφέρεται ως κανόνας η κατοχύρωση της αυτονομίας του προσώπου και ο σεβασμός της ακεραιότητάς του, γεγονός που σημαίνει ότι η φυσική επέμβαση στο σώμα ενός προσώπου είναι επιτρεπτή μόνο με τη συναίνεσή του και μάλιστα μόνο μετά από πλήρη σχετική ενημέρωσή του.Το ίδιο προκύπτει και από το άρθρο 2 του ελληνικού Συντάγματος, που προστατεύει την αξία και την αξιοπρέπεια του προσώπου, αλλά και από το άρθρο 3 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ε.Ε., από το οποίο συνάγεται ότι η συναίνεση του ατόμου για μια ιατρική πράξη επάνω του αποτελεί έκφραση του δικαιώματος αυτοπροσδιορισμού του. Μάλιστα, κατά τη Διεθνή Αμνηστία, κάθε επέμβαση στο σώμα του ανθρώπου χωρίς τη θέλησή του αποτελεί βασανιστήριο. Άρα, η υποχρεωτικότητα με φυσικό εξαναγκασμό είναι πράξη παράνομη.[43]

Λαμβάνοντας υπόψη τις παραπάνω διατάξεις, οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες προβλέπουν εθελοντικό εμβολιασμό. Σε 12 χώρες της ΕΕ/ΕΟΧ ο εμβολιασμός των παιδιών για ορισμένες ασθένειες είναι (συνταγματικά) υποχρεωτικός, αν και τα εμβόλια που ορίζονται ως υποχρεωτικά διαφέρουν μεταξύ των χωρών αυτών.[44][45]

Στην Ελλάδα ειδικότερα, ο εμβολιασμός είναι εθελοντικός, ακόμα και για το υγειονομικό προσωπικό, το οποίο μπορεί να αρνηθεί να εμβολιαστεί για σοβαρούς λόγους συνείδησης.[46] Η απομάκρυνση του υγειονομικού προσωπικού που αρνείται να εμβολιαστεί, μπορεί να γίνει είτε για τη δική του προστασία (π.χ. κλινικές COVID-19) είτε για την προστασία των ασθενών (π.χ. ογκολογικές κλινικές), και είναι μέσα στο πλαίσιο του Συντάγματος,[46] αλλά και από μία σειρά νόμων.[47]

Με νόμο που θεσπίστηκε τον Ιούλιο του 2021, σε υποχρεωτικό εμβολιασμό υπόκεινται όλοι οι εργαζόμενοι σε ιατρικό, παραϊατρικό, νοσηλευτικό, διοικητικό και υποστηρικτικό, σε ιδιωτικές, δημόσιες και δημοτικές δομές υγείας όπως τα διαγνωστικά κέντρα, κέντρα αποκατάστασης, κλινικές, νοσοκομεία, δομές πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας, μονάδες νοσηλείας, Εθνικό Κέντρο Άμεσης Βοήθειας και ο Εθνικός Οργανισμός Δημόσιας Υγείας. Από την υποχρέωση του εμβολιασμού εξαιρούνται όσοι έχουν νοσήσει τους τελευταίους έξι μήνες και όσοι έχουν αποδεδειγμένους λόγους υγείας.[47]

Προηγούμενες προσπάθειες ανάπτυξης εμβολίου κατά του κορονοϊού[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μέχρι σήμερα έχουν αναπτυχθεί εμβόλια για χρήση σε ζώα για αρκετές ασθένειες που προκαλούνται από κορωνοϊούς, συμπεριλαμβανομένων του ιού της λοιμώδους βρογχίτιδας στα πουλιά (IBV), του κορονοϊού των κυνοειδών (CCoV) και του κορονοϊού των αιλουροειδών (FCoV).[48]

Προηγούμενες προσπάθειες ανάπτυξης εμβολίων για ιούς της οικογένειας κορωνοϊών που επηρεάζουν ανθρώπους είχαν σαν επίκεντρο το σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο (SARS) από κορονοϊό και το αναπνευστικό σύνδρομο της Μέσης Ανατολής (MERS). Εμβόλια κατά του SARS[49] και του MERS[50] έχουν δοκιμαστεί σε μη ανθρώπινα πρότυπα μοντέλα οργανισμών. Μέχρι σήμερα δεν έχει παραχθεί εμβόλιο προστασίας για το SARS το οποίο να είναι ασφαλές όσο και αποτελεσματικό σε ανθρώπους.[51] Σύμφωνα με ερευνητικές εργασίες που δημοσιεύτηκαν το 2005 και το 2006 η ταυτοποίηση και η ανάπτυξη νέων εμβολίων και φαρμάκων για τη θεραπεία του SARS αποτελεί προτεραιότητα για τις κυβερνήσεις και τους οργανισμούς δημόσιας υγείας παγκοσμίως.[52][53][54]

Αναλόγως δεν υπάρχει αποδεδειγμένα αποτελεσματικό εμβόλιο εναντίον του MERS.[55] Όταν το MERS άρχισε να επικρατεί, πιστευόταν πως η ήδη υπάρχουσα έρευνα για το SARS θα μπορούσε να παρέχει ένα χρήσιμο πρότυπο για την ανάπτυξη εμβολίων και θεραπείας κατά της λοίμωξης από MERS-CoV.[56][57] Μέχρι τον Μάρτιο του 2020 υπήρχε ένα (βασισμένο σε DNA) εμβόλιο MERS, το οποίο είχε περάσει από την πρώτη φάση των κλινικών δοκιμών σε ανθρώπους,[58] τρία άλλα σε εξέλιξη τα οποία αποτελούν ιογενή εμβόλια, δύο αδενοϊδικά (ChAdOx1-MERS και BVRS-GamVac) και ένα MVA (MVA-MERS-S).[59]

Η επείγουσα ανάγκη δημιουργίας εμβολίου για την ασθένεια COVID-19, οδήγησε σε συμπίεση των χρονοδιαγραμμάτων που συντόμευσαν το τυπικό χρονοδιάγραμμα ανάπτυξης εμβολίων, σε ορισμένες περιπτώσεις συνδυάζοντας βήματα κλινικής δοκιμής για μήνες, μια διαδικασία που συνήθως διεξάγεται διαδοχικά με την πάροδο των ετών[60]. Αξιολογούνται τα πολλαπλά στάδια σε ολόκληρη την αναπτυξιακή πορεία ενός εμβολίου, συμπεριλαμβανομένων, του επιπέδου αποδεκτής τοξικότητας του εμβολίου (η ασφάλειά του), στοχεύοντας ευάλωτους πληθυσμούς, την ανάγκη για καινοτομίες αποτελεσματικότητας εμβολίου, τη διάρκεια της προστασίας του εμβολιασμού, τρόπος χορήγησης (όπως εκ του στόματος ή ρινικά, αντί ενέσιμης μορφής), δοσολογία, χαρακτηριστικά σταθερότητας και αποθήκευσης, έγκριση έκτακτης ανάγκης πριν από την επίσημη άδεια, βέλτιστη παραγωγή για κλιμάκωση σε δισεκατομμύρια δόσεις και διάθεση του εγκεκριμένου εμβολίου[61]

Σχεδιασμός και ανάπτυξη[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Εμβόλιο των Pfizer/BioNTech

Ο SARS-CoV-2 ταυτοποιήθηκε την 1η Δεκεμβρίου 2019 ως η αιτία της ασθένειας που αργότερα ονομάστηκε COVID-19,[62] και του οποίου το τεράστιο ξέσπασμα και εξάπλωση σε όλο τον κόσμο κατά το 2020 οδήγησε σε σημαντικές επενδύσεις σε έρευνα και ανάπτυξη του εμβολίου.[62][63] Αρκετοί οργανισμοί χρησιμοποίησαν δημοσιευμένα γονιδιώματα και κάποιοι άλλοι μέρος του ιού για να αναπτύξουν το εμβόλιο κατά του SARS-CoV-2.[64][12] Το εμβόλιο που παρασκευάστηκε έχει διπλή δράση καθώς παράγει αντισώματα και διεγείρει ειδικά λεμφοκύτταρα (CD4+ και CD8+) των οποίων ο ρόλος είναι να σκοτώνουν τα μολυσμένα κύτταρα στον οργανισμό μας.[65][66][67] Μέχρι τον Μάρτιο του 2020 περίπου 35 εταιρείες και ακαδημαϊκά ινστιτούτα εμπλέκονταν στις προσπάθειες ανάπτυξης του εμβολίου,[68] με τρία από αυτά να υποστηρίζονται από τον Συνασπισμό για Καινοτομίες Επιδημικής Ετοιμότητας (CEPI), όπως το πρότζεκτ των βιοτεχνολογικών εταιρειών Moderna,[69] το Inovio Pharmaceuticals και το Πανεπιστήμιο του Κουίνσλαντ.[70]

Εμβόλιο της Moderna

Οργανισμοί, κυβερνήσεις, πολίτες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σε διεθνές επίπεδο, η ελεύθερη πρόσβαση στα εμβόλια για την ασθένεια COVID-19 ήταν μια πρωτοβουλία της G20 και του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας που ανακοινώθηκε τον Απρίλιο του 2020[71].

Οι εθνικές κυβερνήσεις συμμετείχαν επίσης στην ανάπτυξη εμβολίων. Ο Καναδάς ανακοίνωσε τη χρηματοδότηση 96 ερευνητικών κλινικών δοκιμών για την ανάπτυξη εμβολίων σε καναδικές εταιρείες και πανεπιστήμια, που είχε ως στόχο τη δημιουργία μιας «τράπεζας εμβολίων» που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί εάν εμφανιστεί άλλο ξέσπασμα κορωνοϊού[72] και την υποστήριξη κλινικών δοκιμών και την ανάπτυξη αλυσίδων παραγωγής και τροφοδοσίας εμβολίων[73]. Η Κίνα παρείχε δάνεια χαμηλού επιτοκίου σε μία εταιρεία ανάπτυξης εμβολίων μέσω της κεντρικής της τράπεζας και εκτάσεις για την κατασκευή μονάδων παραγωγής[74]. Τρεις κινεζικές εταιρείες εμβολίων και ερευνητικά ιδρύματα υποστηρίζονται από την κυβέρνηση για τη χρηματοδότηση της έρευνας, τη διεξαγωγή κλινικών δοκιμών και την κατασκευή τους[75]. Η Μεγάλη Βρετανία δημιούργησε μια ειδική ομάδα για τα εμβόλια COVID-19 τον Απρίλιο του 2020 για να ενθαρρύνει τις τοπικές προσπάθειες για την ταχεία ανάπτυξη ενός εμβολίου μέσω συνεργασιών βιομηχανίας, πανεπιστημίων και κυβερνητικών υπηρεσιών. Περιλάμβανε κάθε φάση ανάπτυξης από την έρευνα έως την κατασκευή[76]. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η Biomedical Advanced Research and Development Authority (BARDA), μια ομοσπονδιακή υπηρεσία που χρηματοδοτεί τεχνολογία καταπολέμησης των ασθενειών, ανακοίνωσε επενδύσεις για την υποστήριξη της αμερικανικής ανάπτυξης εμβολίων κατά της ασθένειας COVID-19 και την κατασκευή των πιο υποσχόμενων υποψηφίων[77][78]. Τον Μάιο του 2020, η αμερικάνικη κυβέρνηση ανακοίνωσε χρηματοδότηση για ένα γρήγορο πρόγραμμα που ονομάζεται Operation Warp Speed[79].

Εμβόλιο της Οξφόρδης-AstraZeneca

Μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες με εμπειρία στην παραγωγή εμβολίων σε κλίμακα, συμπεριλαμβανομένων των Johnson & Johnson, AstraZeneca και GlaxoSmithKline (GSK), συνήψαν συμμαχίες με εταιρείες βιοτεχνολογίας, κυβερνήσεις και πανεπιστήμια για να επιταχύνουν την πρόοδο σε ένα αποτελεσματικό εμβόλιο[80][81].

Πολίτες από όλον τον κόσμο μπορούν να συνδεθούν με τις πλατφόρμες Rosetta@home και Folding@home και να διαθέσουν την υπολογιστική τους δύναμη από τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές τους σε έρευνες πάνω στην πρόβλεψη πρωτεϊνικών δομών και να συνδράμουν στις έρευνες για την ανάπτυξη εμβολίων και φαρμακευτικών σκευασμάτων[82][83].

Εμβόλιο του Gamaleya

Χρονοδιάγραμμα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μετά την απομόνωση ενός στελέχους κορονοϊού τον Δεκέμβριο του 2019[84], η γενετική του αλληλουχία δημοσιεύθηκε στις 11 Ιανουαρίου 2020, πυροδοτώντας μια επείγουσα διεθνή απαίτηση για να προετοιμασία για ένα ξέσπασμα και να επιταχυνθεί η ανάπτυξη ενός προληπτικού εμβολίου για την ασθένεια COVID-19[85][86][87]. Από τις αρχές του 2020, η ανάπτυξη εμβολίων επιταχύνθηκε μέσω μιας άνευ προηγουμένου συνεργασίας στην πολυεθνική φαρμακευτική βιομηχανία και μεταξύ κυβερνήσεων[88]. Έως τον Ιούνιο του 2020, επενδύσεις δεκάδων δισεκατομμυρίων δολαρίων από εταιρείες, κυβερνήσεις, διεθνείς οργανισμούς υγείας και πανεπιστημιακές ερευνητικές ομάδες για την ανάπτυξη δεκάδων υποψηφίων εμβολίων και την προετοιμασία για παγκόσμια προγράμματα εμβολιασμού για την ανοσοποίηση κατά της λοίμωξης COVID-19[89][90][91][92]. Σύμφωνα με το Coalition for Epidemic Preparedness Innovations (CEPI), η γεωγραφική κατανομή της ανάπτυξης εμβολίων COVID-19 βρίσκει τις βορειοαμερικανικές προσπάθειες πρώτες με 40% της δραστηριότητας σε σύγκριση με το 30% στην Ασία και την Αυστραλία, το 26% στην Ευρώπη και λιγότερες στη Νότια Αμερική και την Αφρική[85][93].

Εμβόλιο της Sinopharm

Τον Φεβρουάριο του 2020, o ΠΟΥ δήλωσε ότι δεν περίμενε ένα εμβόλιο κατά του σοβαρού οξέος αναπνευστικού συνδρόμου κορονοϊού τύπου 2 (SARS-CoV-2), να είναι διαθέσιμο σε λιγότερο από 18 μήνες[94]. Το ραγδαία αναπτυσσόμενο ποσοστό λοίμωξης COVID-19 παγκοσμίως στις αρχές του 2020 ώθησε τις διεθνείς συμμαχίες και τις κυβερνητικές προσπάθειες να διαθέσουν επειγόντως πόρους για τη δημιουργία πολλαπλών εμβολίων με μειωμένα χρονοδιαγράμματα[95], με τέσσερα υποψήφια εμβόλια να συμμετέχουν στις αρχικές κλινικές δοκιμές[88][96]. Στις 24 Ιουνίου 2020, η Κίνα ενέκρινε το εμβόλιο CanSino για περιορισμένη χρήση στον στρατό και δύο απενεργοποιημένα εμβόλια ιών για επείγουσα χρήση σε επαγγέλματα υψηλού κινδύνου[97]. Στις 11 Αυγούστου 2020, η Ρωσία ανακοίνωσε την έγκριση του εμβολίου Sputnik V για επείγουσα χρήση, αν και ένα μήνα αργότερα μόνο μικρές ποσότητες του εμβολίου είχαν διανεμηθεί για χρήση εκτός της δοκιμής φάσης 3[98].

Η εταιρική σύμπραξη Pfizer-BioNTech υπέβαλε αίτημα στο FDA για άδεια επείγουσας χρήσης για το εμβόλιο mRNA BNT162b2 στις 20 Νοεμβρίου 2020[99]. Στις 2 Δεκεμβρίου 2020, η Ρυθμιστική Υπηρεσία Φαρμάκων και Προϊόντων Υγειονομικής Περίθαλψης (MHRA) του Ηνωμένου Βασιλείου έδωσε προσωρινή κανονιστική έγκριση για το εμβόλιο Pfizer-BioNTech[100][101]. Έτσι έγινε η πρώτη χώρα που ενέκρινε το εμβόλιο αυτό και η πρώτη χώρα στον δυτικό κόσμο για έγκριση της χρήσης οποιουδήποτε εμβολίου COVID-19[102][103][104]. Από τις 21 Δεκεμβρίου, πολλές χώρες και η Ευρωπαϊκή Ένωση[105] έχουν εγκρίνει το εμβόλιο Pfizer-BioNTech COVID-19. Το Μπαχρέιν και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα χορήγησαν άδεια κυκλοφορίας έκτακτης ανάγκης για το εμβόλιο BBIBP-CorV, που κατασκευάστηκε από την Sinopharm[106][107]. Στις 11 Δεκεμβρίου 2020, η Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων των Ηνωμένων Πολιτειών (FDA) χορήγησε άδεια έκτακτης ανάγκης για το εμβόλιο Pfizer-BioNTech COVID-19[108]. Μια εβδομάδα αργότερα, χορήγησαν άδεια έκτακτης ανάγκης για το εμβολιο mRNA-1273, που κατασκευάστηκε από τη Moderna[109][110][111].

Βιοτεχνολογία παρασκευής του εμβολίου[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Διάγραμμα παραγωγής πρωτεϊνης-ακίδας του SARS-Cov-2 από τρεις διαφορετικούς τύπους εμβολίων για την πρόκληση της ανοσοαπόκρισης του οργανισμού μας (1) εμβόλιο mRNA (2) εμβόλιο υπομονάδας (3) εμβόλιο ιικού φορέα

Από τον Ιανουάριο του 2021, εννέα διαφορετικές τεχνολογικές πλατφόρμες βρίσκονται υπό έρευνα και ανάπτυξη για τη δημιουργία ενός αποτελεσματικού εμβολίου κατά της COVID-19[88]. Οι περισσότερες από τις παραλλαγές των υποψήφιων εμβολίων σε κλινικές δοκιμές επικεντρώνονται στην ακίδα της κορονοϊού και στις μεταλλάξεις της ως το πρωταρχικό αντιγόνο της λοίμωξης COVID-19[88]. Οι πλατφόρμες που αναπτύχθηκαν το 2020 αφορούσαν στις τεχνολογίες νουκλεϊνικών οξέων (τροποποιημένο νουκλεϊνικό αγγελιοφόρο RNA και DNA), μη αντιγραφόμενους ιικούς φορείς, πεπτίδια, ανασυνδυασμένες πρωτεΐνες, ζωντανούς εξασθενημένους ιούς και απενεργοποιημένους ιούς[88][85][112].

Πολλές τεχνολογίες εμβολίων που αναπτύσσονται για τη λοίμωξη COVID-19 δεν μοιάζουν με εμβόλια που χρησιμοποιούνται ήδη για την πρόληψη της γρίπης, αλλά χρησιμοποιούν στρατηγικές "επόμενης γενιάς", για την ακρίβεια στους μηχανισμούς μόλυνσης από τον SARS-CoV-2[88]. Οι πλατφόρμες εμβολίων που αναπτύσσονται ενδέχεται να βελτιώσουν την ευελιξία για τον χειρισμό των αντιγόνων και την αποτελεσματικότητα για τους μηχανισμούς στόχευσης της λοίμωξης COVID-19 σε ευαίσθητες υπο-ομάδες πληθυσμού, όπως οι εργαζόμενοι στην υγειονομική περίθαλψη, οι ηλικιωμένοι, τα παιδιά, οι έγκυες γυναίκες και άτομα με υπάρχον εξασθενημένο ανοσοποιητικό σύστημα[88].

Εικονογράφηση της λειτουργίας των εμβολίων RNA

Εμβόλια RNA[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το εμβόλιο αυτό περιέχει RNA, το οποίο όταν εισάγεται σε έναν ιστό, δρα ως αγγελιοφόρο RNA (mRNA) για να προκαλέσει τα κύτταρα να χτίσουν την ξένη πρωτεΐνη και να διεγείρουν την ανοσοαπόκριση του οργανισμού μας που τον διδάσκει πώς να αναγνωρίζει, αδρανοποιεί και να καταστρέφει τα αντίστοιχα παθογόνα κύτταρα. Τα εμβόλια RNA συχνά, αλλά όχι πάντα, χρησιμοποιούν το μόριο mRNA τροποποιημένο με νουκλεοζίτη. Η τοποθέτηση του mRNA επιτυγχάνεται με τη βοήθεια των νανοσωματιδίων λιπιδίων που προστατεύουν τα μέρη του RNA και βοηθούν την απορρόφησή τους από τα κύτταρα[113][114].

Τα εμβόλια RNA ήταν τα πρώτα εμβόλια COVID-19 που εγκρίθηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρωπαϊκή Ένωση[115]. Από τον Ιανουάριο του 2021, εγκεκριμένα εμβόλια αυτού του τύπου είναι το εμβόλιο Pfizer-BioNTech COVID-19 [116][117][118]και το εμβόλιο Moderna COVID-19[119]. Από τον Φεβρουάριο του 2021, το εμβόλιο CVnCoV RNA της CureVac αναμένει έγκριση στην ΕΕ[120].

Αδενοϊός, το γονιδίωμα του οποίου έχει τροποποιηθεί για να μην μπορεί να αναπαραχθεί (με μπλε). Ταυτόχρονα, έχει προστεθεί γονίδιο υπεύθυνο για την κωδικοποίηση της πρωτεΐνης - ακίδας του SARS-CoV-2 (με κόκκινο).

Εμβόλια ιικών φορέων (non-replicating viral vector)[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το εμβόλιο αυτό περιέχει μη αναπαραγόμενο ιικό φορέα, το οποίο είναι ένα κέλυφος αδενοϊού που περιέχει DNA το οποίο κωδικοποιεί την πρωτεΐνη-ακίδα του SARS-CoV‑2[121]. Στο εμβόλιο αυτό ο αδενοϊός δεν αντιγράφεται, πράγμα που σημαίνει ότι δεν δημιουργεί νέα σωματίδια ιού, αλλά παράγει μόνο το αντιγόνο που προκαλεί συστηματική ανοσοαπόκριση. Μόλις εισέλθει στα κύτταρα, το γενετικό υλικό εισέρχεται στον πυρήνα του κυττάρου και δεν ενσωματώνεται στο δικό μας (αυτή την ιδιότητα την έχουν μόνο οι ρετροΐοί). Στη συνέχεια το γονίδιο της πρωτεϊνης-ακίδας του κορωνοϊού μεταγράφεται σε mRNA. Αυτό με τη σειρά του πηγαίνει στα ριβοσώματα του κυττάρου μας όπου μεταφράζεται και συντίθεται η πρωτεΐνη-ακίδα, η οποία θεωρείται απειλή για το ανοσοποιητικό σύστημα και προκαλεί την παραγωγή των Β και Τ λεμφοκυττάρων.[122][123][67]

Από τον Ιανουάριο του 2021, εγκεκριμένα εμβόλια αυτού του τύπου είναι το εμβόλιο της Oxford-AstraZeneca COVID-19[124][125][126], το Sputnik V[127], το Convidicea, και το Ad26.COV2.S της Johnson & Johnson[128][129].

Διαφορετικές πλατφόρμες εμβολίων. Κέντρο: ιός SarsCov2 Πάνω: Εμβόλια Υπομονάδων Πάνω-Δεξιά: Εμβόλια Αδρανοποιημένων ιών Κάτω-Δεξιά: Εμβόλια ιικών φορέων Κάτω: Εμβόλια νανοσωματιδίων Κάτω-Αριστερά: Εμβόλια mRNA Πάνω-Αριστερά: Ιικά αντιγόνα

Αδρανοποιημένα εμβόλια ιών[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τα αδρανοποιημένα εμβόλια αποτελούνται από σωματίδια του ιού που έχουν αναπτυχθεί σε κυτταρική καλλιέργεια και στη συνέχεια αδρανοποιούνται χρησιμοποιώντας είτε θερμότητα είτε φορμαλδεΰδη για να χάσουν την ικανότητα παραγωγής ασθενειών, ενώ ταυτόχρονα διεγείρουν την ανοσοαπόκριση του οργανισμού μας.

Από τον Ιανουάριο του 2021, εγκεκριμένα εμβόλια αυτού του τύπου είναι τα κινεζικά CoronaVac[130][131][132] και BBIBP-CorV[133], καθώς και η ινδική Covaxin. Σε κλινικές δοκιμές βρίσκεται το εμβόλιο Valneva COVID-19[134][135].

Εμβόλια υπομονάδων[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τα εμβόλια υπομονάδας παρουσιάζουν ένα ή περισσότερα αντιγόνα χωρίς την εισαγωγή ολόκληρων σωματιδίων παθογόνου οργανισμού. Τα αντιγόνα που εμπλέκονται συχνά είναι πρωτεϊνικές υπομονάδες, αλλά μπορεί να είναι οποιοδήποτε μόριο που είναι μέρος ενός παθογόνου οργανισμού[136].

Από τον Ιανουάριο του 2021, το μόνο εγκεκριμένο εμβόλιο αυτού του τύπου είναι το εμβόλιο πεπτίδιων EpiVacCorona[137]. Σε κλινικές δοκιμές βρίσκεται το εμβόλιο Novavax COVID-19[138] και το RBD-Dimer[2]. Το εμβόλιο V451 βρίσκονταν σε κλινικές δοκιμές, οι οποίες όμως τερματίστηκαν επειδή διαπιστώθηκε ότι το εμβόλιο προκάλεσε ψευδώς θετικά αποτελέσματα στις εξετάσεις για HIV[139][140]

Άλλοι τύποι εμβολίων[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Επιπρόσθετοι τύποι εμβολίων βρίσκονται σε κλινικές δοκιμές, περιλαμβάνουν πολλαπλά εμβόλια DNA πλασμιδίου[141], τουλάχιστον δύο εμβόλια φορέα φακοϊού[142], ένα συζυγές εμβόλιο, και έναν ιό φυσαλιδώδους στοματίτιδας που εμφανίζει την πρωτεΐνη ακίδα SARS‑Cov‑2[143].

Οι επιστήμονες διερεύνησαν εάν τα υπάρχοντα εμβόλια για άσχετες καταστάσεις θα μπορούσαν να προκαλέσουν άνοδο του ανοσοποιητικού συστήματος και να μειώσουν τη σοβαρότητα της λοίμωξης COVID ‑ 19[144].

Κλινικές δοκιμές σε εξέλιξη[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σχηματικό διάγραμμα του προσαρμοστικού σχεδιασμού μιας φαρμακευτικής κλινικής δοκιμών[145].

Οι κλινικές δοκιμές της φάσης Ι εξετάζουν κυρίως την ασφάλεια και την προκαταρκτική δοσολογία σε μερικές δεκάδες υγιή άτομα, ενώ οι κλινικές δοκιμές της φάσης II - μετά την επιτυχή ολοκλήρωση της φάσης Ι - αξιολογούν την ανοσογονικότητα, τα επίπεδα της δόσης (αποτελεσματικότητα με βάση βιοδείκτες) και τις ανεπιθύμητες ενέργειες του υποψήφιου εμβολίου, συνήθως σε μία ομάδα εκατοντάδων ανθρώπων[146][147]. Οι κλινικές δοκιμές Φάσης I-II που αποτελούνται από προκαταρκτικούς ελέγχους ασφάλειας και ελέγχους ανοσογονικότητας, είναι τυχαιοποιημένες, σε ελεγχόμενη ομάδα με εικονικό σκεύασμα (πλασίμπο - placebo), όπου καθορίζονται ακριβέστερες και πιο αποτελεσματικές δόσεις[147]. Οι κλινικές δοκιμές Φάσης ΙΙΙ συνήθως περιλαμβάνουν περισσότερους συμμετέχοντες σε διαφορετικές τοποθεσίες, όπου χρησιμοποιείται ομάδα ελέγχου. Κατά τη διάρκεια των φάσεων αυτών δοκιμάζεται η αποτελεσματικότητα του εμβολίου για την πρόληψη μίας νόσου, ενώ παρακολουθούνται εάν υπάρξουν ανεπιθύμητες παρενέργειες με βάση την ιδανική δοσολογία[146][147]. Ο ορισμός της ασφάλειας του εμβολίου, της αποτελεσματικότητάς του και των κλινικών αποτελεσμάτων σε μια κλινική δοκιμή της Φάσης III μπορεί να διαφέρει μεταξύ των διαφορετικών εταιρειών, όπως επίσης και ο καθορισμός του βαθμού παρενεργειών, της λοίμωξης ή το επίπεδο μετάδοσης της ασθένειας και κατά πόσο το εμβόλιο αποτρέπει μέτρια ή σοβαρή λοίμωξη COVID‑19[148][149].

Ένας σχεδιασμός κλινικής δοκιμής σε εξέλιξη μπορεί να τροποποιηθεί ως "προσαρμοστικός σχεδιασμός" εάν η συγκέντρωση δεδομένων στην κλινική δοκιμή παρέχει πρώιμες πληροφορίες σχετικά με τη θετική ή αρνητική αποτελεσματικότητα της θεραπείας[145][150]. Προσαρμοστικοί σχεδιασμοί σε τρέχουσες κλινικές δοκιμές της Φάσης ΙΙ-ΙΙΙ για υποψήφια εμβόλια μπορεί να μειώσουν τη διάρκεια της δοκιμής, ενδεχομένως να επισπεύσουν τις αποφάσεις για πρόωρο τερματισμό ή επιτυχία, αποφεύγοντας την επανάληψη ερευνητικών προσπαθειών και βελτιώνοντας τον συντονισμό των αλλαγών στις κλινικές δοκιμές, σε όλες τις διαφορετικές τοποθεσίες που διενεργούνται[145].

Κατάλογος εγκεκριμένων εμβολίων[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι εθνικές ρυθμιστικές αρχές διαφόρων χωρών έχουν χορηγήσει έξι άδειες πλήρους χρήσης και έξι άδειες έκτακτης ανάγκης ή περιορισμένης χρήσης για δώδεκα εμβόλια.[12]

Εμβόλια εγκεκριμένα για επείγουσα χρήση ή εγκεκριμένα για πλήρη χρήση
Α/Α Όνομα εμβολίου Τεχνολογία Εμβολίου Εταιρεία ή Οργανισμός Χώρα Ανάπτυξης
1. BBIBP-CorV[151] Αδρανοποιημένος ιός SARS-CoV-2 Sinopharm, Πανεπιστήμιο Πεκίνου Κίνα
2. CoronaVac Αδρανοποιημένος ιός SARS-CoV-2 Sinovac Κίνα
3. Ad5-nCoV Ιικός φορέας αδενοϊού, τύπου 5 (Ad5) CanSino Biologics Κίνα
4. BBV152 (Covaxin) Αδρανοποιημένος ιός SARS-CoV-2 Bharat Biotech, Indian Council of Medical Research Ινδία
5. Ad26.COV2.S[152] Ιικός φορέας αδενοϊού, τύπου 26 (Ad26) Janssen Pharmaceutica (Johnson & Johnson), BIDMC Ολλανδία, Ηνωμένες Πολιτείες
6. Sputnik V COVID-19 Συνδυαστικός ιικός φορέας αδενοϊού, τύπου 5 και τύπου 26 (Ad5 και Ad26) Gamaleya Research Institute of Epidemiology and Microbiology Ρωσία
7. EpiVacCorona[153] Πεπτίδια ιού SARS-CoV-2 (πρωτεϊνες) State Research Center of Virology and Biotechnology VECTOR (or Vector Institute) Ρωσία
8. Oxford–AstraZeneca COVID-19[23] Ιικός φορέας αδενοϊού ChAdOx1 Πανεπιστήμιο Οξφόρδης, AstraZeneca, CEPI Ηνωμένο Βασίλειο
9. Moderna COVID-19[154][155] RNA ενθυλακωμένο σε νανοσωματίδια λιπιδίων (mRNA) Moderna, NIAID, BARDA, CEPI Ηνωμένες Πολιτείες
10. Pfizer–BioNTech COVID-19[139] RNA ενθυλακωμένο σε νανοσωματίδια λιπιδίων (mRNA) BioNTech, Pfizer Ηνωμένες Πολιτείες, Γερμανία

Υποψήφια εμβόλια[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Υποψήφια εμβόλια COVID-19 που βρίσκονται σε Φάση κλινικών δοκιμών I–III[2]
Α/Α Όνομα εμβολίου Τεχνολογία Εμβολίου Φάση Κλινικών Δοκιμών Εταιρεία ή Οργανισμός Χώρα Ανάπτυξης
1. NVX-CoV2373[154] Εμβόλιο υπομονάδων ΙΙΙ Novavax, CEPI Ηνωμένες Πολιτείες
2. ZF2001 Εμβόλιο υπομονάδων ΙΙΙ Anhui Zhifei Longcom Biopharmaceutical Co. Ltd. Κίνα
3. Zorecimeran Μη τροποποιημένο RNA[156] III CureVac, CEPI Γερμανία
4. ZyCoV-D[157] Εμβόλιο DNA ΙΙΙ Cadila Healthcare Ινδία
5. CoVLP[158] Σωματίδια αναπαράστασης του ιού ΙI–III Medicago, GSK Καναδάς, Ηνωμένο Βασίλειο
6. IIBR-100[159] Ιικός φορέας φυσαλιδώδους στοματίτιδας ΙΙ The Israel Institute for Biological research Ισραήλ
7. FINLAY-FR-2 Συζυγές εμβόλιο ΙΙ Instituto Finlay de Vacunas Κούβα

Εμβόλια που απέτυχαν[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Εμβόλια που τερματίστηκε η ανάπτυξή τους
Α/Α Όνομα εμβολίου Τεχνολογία Εμβολίου Εταιρεία ή Οργανισμός Χώρα Ανάπτυξης
1. V590[160] Iavi/Merck Ιταλία
2. V591[161] [162] [163] Themis (θυγατρική της Merck) Αυστρία
3. SARS-CoV-2 Sclamp/V451[139] Εμβόλιο υπομονάδων UQ, Syneos Health, CEPI, Seqirus Αυστραλία
4. COVAC1[2][164] Imperial College London Αγγλία

Αποτελεσματικότητα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ευρήματα κλινικών δοκιμών[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αθροιστικό γράφημα συμπτωματικών λοιμώξεων μετά την πρώτη δόση του εμβολίου των Pfizer-BioNTech (με μπλε) και της εικονικής δόσης (με κόκκινο) σε διπλή-τυφλή κλινική δοκιμή[165]

Η αποτελεσματικότητα (efficacy) ενός νέου εμβολίου είναι αυτή η οποία αποτυπώνεται στις κλινικές δοκιμές και όχι στις πραγματικές συνθήκες κατά τον εμβολιασμό του πληθυσμού (effectiveness)[166]. Στην περίπτωση της λοίμωξης COVID ‑ 19, η αποτελεσματικότητα εμβολίου της τάξης του 67% μπορεί να είναι ικανή για να επιβραδύνει την εξάπλωση της πανδημίας, υπό την προϋπόθεση ότι το εμβόλιο παρέχει αποστειρωτική ανοσία η οποία μπορεί να αποτρέψει πλήρως τις λοιμώξεις ακόμη και τις ασυμπτωματικές[167]. Στην περίπτωση των κλινικών δοκιμών η αποτελεσματικότητα του εμβολίου αντικατοπτρίζεται από την πρόληψη της συμπωματικής λοίμωξης, έναν ανεπαρκή δείκτη μεταδοτικότητας του SARS‑CoV‑2, δεδομένου ότι τα ασυμπτωματικά άτομα μπορούν να είναι εξαιρετικά μεταδοτικά[168]. Η Αμερικανική Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA) και ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων (EMA) έθεσαν ως όριο το 50% ως προς την αποτελεσματικότητα που απαιτείται για την έγκριση ενός εμβολίου COVID ‑ 19[169][170]. Στην παρούσα φάση, τα εγκεκριμένα εμβόλια από τις δημοσιευμένες κλινικές δοκιμές έχουν δείξει αποτελεσματικότητα που κυμαίνεται από 62%-90%, όπως αυτό της AstraZeneca, έως 95% για το εμβόλιο των Pfizer-BioNTech COVID ‑ 19[171][172]. Εκκρεμούν οι δημοσιεύσεις κλινικών δοκιμών για το εμβόλιο BBV152 (Covaxin) της Bharat[173] και για το εμβόλιο BBIBP-CorV της Sinopharm. Η Sinopharm ανακοίνωσε αποτελεσματικότητα εμβολίου της τάξης του 79%,[174] η οποία ήταν χαμηλότερη από το 86% που ανακοίνωσαν τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (ΗΑΕ) στις 9 Δεκεμβρίου 2020. Τα ΗΑΕ βασίστηκαν στα αποτελέσματά μιας ενδιάμεσης ανάλυσης των κλινικών δοκιμών Φάσης III[175]. Αντίστοιχα, μετά από τρεις καθυστερήσεις στη δημοσίευση των αποτελεσμάτων των κλινικών δοκιμών[176], το Instituto Butantan ανακοίνωσε τον Ιανουάριο του 2021 ότι το εμβόλιο CoronaVac ήταν 78% αποτελεσματικό σε ήπιες περιπτώσεις λοίμωξης και 100% αποτελεσματικό έναντι σοβαρών και μέτριων λοιμώξεων. Τα αποτελέσματα προήλθαν από τη μελέτη 220 περιπτώσεων εκδήλωσης συμπτωματικών λοιμώξεων COVID ‑ 19 σε 13.000 εθελοντές[177]. Τέλος, το εμβόλιο της Novavax βρέθηκε να είναι 89% αποτελεσματικό με βάση τις αδημοσίευτες κλινικές δοκιμές που έλαβαν χώρα στο Ηνωμένο Βασίλειο[178].

Aρχές Φεβρουαρίου 2021, οι ερευνητές του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης έχουν αρχίσει τις εγγραφές των εθελοντών σε μια κλινική δοκιμή 820 ατόμων για να αξιολογηθεί η αποτελεσματικότητα συνδυασμού δύο διαφορετικών εμβολίων, σε αντίθεση με τη χρήση δύο δόσεων του ίδιου εμβολίου. Ο απώτερος στόχος της κλινικής δοκιμής θα είναι η σύγκριση της μεθόδου συνδυασμού διαφορετικών εμβολίων και η σύγκριση της αποτελεσματικότητας με την τρέχουσα χρησιμοποιούμενη πρακτική. Η έρευνα θα μελετήσει τη λήψη δόσης εμβολίου των Pfizer/BioNTech με τη λήψη δόσης εμβολίου του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης. Τα εμβόλια αυτά βασίζονται σε διαφορετικές τεχνολογίες και θα βοηθήσουν στη συλλογή πληροφοριών από τα κύτταρα του παραλήπτη[179].

Αποτελεσματικότητα εγκεκριμένων εμβολίων κατά τη διάρκεια των κλινικών δοκιμών
Εμβόλιο Αποτελεσματικότητα βάση της σοβαρότητας συμπωματικής λοίμωξης COVID-19 Τοποθεσία Δοκιμών Παραπομπές
Ήπια ή Μέτρια[A] Σοβαρή[B]
mRNA-1273 (Moderna) ~94% (89–97%) ~100%[C] Ηνωμένες Πολιτείες [180]
tozinameran (Pfizer–BioNTech) ~95% (90–98%) - Πολυεθνικές [181]
Sputnik V( Ερευνητικό Ινστιτούτο Επιδημιολογίας και Μικροβιολογίας Gamaleya) ~92% (86–95%) ~100% (94–100%) Ρωσία [182]
AZD1222 (Οξφόρδης-AstraZeneca) ~81% (60–91%)[D] ~100% (72–100%)[E] Πολυεθνικές [183]
NVX-CoV2373 (Novavax) ~89% (75–95%) ~100%[C] Ηνωμένο Βασίλειο [184][185]
~60% (20–80%) ~100%[C] Νότιος Αφρική
BBIBP-CorV (Sinopharm) ~79% ~100%[186] Πολυεθνικές [187]
CoronaVac (Sinovac ) ~78% ~100% Βραζιλία [188][189][190]
Ad26.COV2.S (Johnson & Johnson) ~66% (55–75%)[F] ~85% (54–97%) Πολυεθνικές [191]
~72% (58–82%)[F] ~86% (−9–100%)[G] Ηνωμένες Πολιτείες
~68% (49–81%)[F] ~88% (8–100%) Βραζιλία
~64% (41–79%)[F] ~82% (46–95%) Νότιος Αφρική
Covaxin (Bharat Biotech) ~81% - Ινδία [192][193]
Convidicea (CanSino Biologics) ~66% ~91% Πολυεθνικές [194]
  1. ↑ Ήπια συμπτώματα: πυρετός, ξηρός βήχας, κόπωση, μυαλγία, αρθραλγία, πονόλαιμος, διάρροια, ναυτία, έμετος, κεφαλαλγία, ανοσμία, ηλικία, ρινική συμφόρηση, ρινόρροια, επιπεφυκίτιδα, δερματικό εξάνθημα, ρίγη, ζάλη. Μέτρια συμπτώματα: ήπια πνευμονία.
  2. ↑ Σοβαρά συμπτώματα είναι αυτά που απαιτούν νοσηλεία ή οδηγούν σε θάνατο: δύσπνοια, υποξία, επίμονος πόνος στο στήθος, ανορεξία, σύγχυση, πυρετός άνω των 38°C, αναπνευστική ανεπάρκεια, νεφρική ανεπάρκεια, δυσλειτουργία πολλών οργάνων, σήψη, σοκ.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Δεν εντοπίστηκαν περιπτώσεις στις δοκιμές.
  4. ↑ Με διάστημα 12 εβδομάδων ή περισσότερο μεταξύ δόσεων. Για διάστημα μικρότερο των 6 εβδομάδων, η δοκιμή βρήκε αποτελεσματικότητα 55% (33-70%).
  5. ↑ 97.5% ενδιάμεσο ποσοστών ερευνών
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Μέτρια συμπωματική λοίμωξη.
  7. ↑ Η πηγή αναφέρει μείων 9.

Ευρήματα μαζικών εμβολιασμών[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σκωτία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η διάθεση των εμβολίων των Pfizer-BioNTech και της Οξφόρδης-AstraZeneca στον γενικό πληθυσμό οδήγησε σε σημαντική πτώση σε σοβαρών περιπτώσεων covid-19 που απαιτούν εισαγωγή στο νοσοκομείο στη Σκωτία. Τα αποτελέσματα, έδειξαν ότι τέσσερις εβδομάδες μετά τις πρώτες δόσεις των εμβολίων Pfizer-BioNTech και Οξφόρδης-AstraZeneca, ο κίνδυνος νοσηλείας από το COVID-19 μειώθηκε έως και 85% και 94%, αντίστοιχα[195].

Οι ερευνητές δήλωσαν σε συνέντευξη τύπου στο Science Media Center, στις 22 Φεβρουαρίου, ότι τα αποτελέσματά τους ήταν «πολύ ενθαρρυντικά και μας έδωσαν εξαιρετικούς λόγους για να είμαστε αισιόδοξοι για το μέλλον». Ωστόσο, τόνισε ότι η μελέτη δεν πρέπει να χρησιμοποιείται για τη σύγκριση των δύο εμβολίων, καθώς η μελέτη δεν είχε διενεργηθεί για να εξετάσει τις διαφορές των εμβολίων, δεν ήταν τυχαία, η παρακολούθηση ήταν μεγαλύτερη για άτομα που έλαβαν το εμβόλιο Pfizer BioNTech επειδή είχε εγκριθεί πρώτο, και τα δύο εμβόλια δόθηκαν σε διαφορετικές πληθυσμιακές ομάδες. Συγκεκριμένα, το εμβόλιο της Οξφόρδης AstraZeneca ήταν πιθανότερο να χορηγηθεί σε πολύ ηλικιωμένους[195].

Ισραήλ[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Με τη διεξαγωγή μαζικών εμβολιασμών κατά της νόσου COVID-19, χρήσιμα συμπεράσματα καταγράφηκαν σε έρευνα που διενεργήθηκε σε συνεργασία με τον μεγαλύτερο οργανισμό υγειονομικής περίθαλψης του Ισραήλ για την αξιολόγηση του εμβολίου BNT162b2(Pfizer-BioNTech)[153].

Μέρος στην έρευνα πήραν άτομα τα οποία είχαν εμβολιαστεί την περίοδο από 20 Δεκεμβρίου 2020 έως 1 Φεβρουαρίου 2021. Η αντιστοιχία εμβολιασμένων και ανεμβολίαστων ατόμων ήταν 1 προς 1, με παρόμοια δημογραφικά και κλινικά χαρακτηριστικά. Τα αποτελέσματα της μελέτης περιλάμβαναν καταγεγραμμένους φορείς με Sars-Cov-2, συμπτωματικούς ασθενείς με λοίμωξη Covid-19, νοσηλευμένους σε δομές υγείας με Covid-19, σοβαρές περιπτώσεις και όσους κατέληξαν από τη νόσο[153].

Κάθε ομάδα συμπεριλάμβανε από 596.618 άτομα. Η αποτελεσματικότητα του εμβολίου 7 ημέρες μετά τη δεύτερη δόση ήταν 92% έναντι του Sars-Cov-2, 94% έναντι συμπωματικής νόσου COVID-19, 87% έναντι νοσηλείας και 92% έναντι σοβαρών συμπτωμάτων. Η εκτιμώμενη αποτελεσματικότητα σε συγκεκριμένους υποπληθυσμoύς με πολλαπλές συνυπάρχουσες καταστάσεις εκτιμάται ελαφρώς χαμηλότερη[153]. Δεν υπήρξαν επαρκή στοιχεία για την εκτίμηση της μείωσης της θνητότητας σε εκείνους που έλαβαν δύο δόσεις[196], ενώ ήταν 72% σε όσους είχε χορηγηθεί η πρώτη δόση μετά από 14 έως 20 ημέρες[153].

Η μελέτη αυτή που διενεργήθηκε σε εθνικό επίπεδο μαζικού εμβολιασμού κατέληξε ότι το εμβόλιο αυτό είναι αποτελεσματικό έναντι της Covid-19 και ότι τα ευρήματα ταυτίζονται με τα ευρήματα των κλινικών δοκιμών που διενεργήθηκαν πριν την αδειοδότηση του εμβολίου[153].

Υγειονομικό προσωπικό στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μία μελέτη που δημοσιεύτηκε στις 29 Μαρτίου 2021 αποτυπώνει την υψηλή αποτελεσματικότητα των mRNA εμβολίων ενάντια στον SARS-CoV-2 σε πραγματικές συνθήκες σε προσωπικό υγειονομικής περίθαλψης και άλλους εργαζόμενους πρώτης γραμμής. Αυτές οι ομάδες είναι πιο πιθανό από τον γενικό πληθυσμό να εκτεθούν στον ιό λόγω των επαγγελμάτων τους. Η μελέτη ερεύνησε την αποτελεσματικότητα, της αποτροπής μόλυνσης από τον SARS-CoV-2, των εμβολίων των Pfizer-BioNTech και της Moderna, με 3.950 συμμετέχοντες σε έξι πολιτείες της Αμερικής για 13 εβδομάδες, από 14 Δεκεμβρίου 2020 έως τις 13 Μαρτίου 2021[197].

Ευρωπαϊκή Ένωση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μετά από τον εμβολιασμό με το εμβόλιο της Οξφόρδης-AstraZeneca έχουν παρατηρηθεί, σε πολύ σπάνια συχνότητα, περιστατικά συνδυασμού θρόμβωσης και θρομβοκυτταροπενίας, τα οποία συνοδεύονταν σε ορισμένες περιπτώσεις από αιμορραγία. Σε αυτά περιλαμβάνονται σοβαρά περιστατικά που εκδηλώνονται ως φλεβική θρόμβωση, συμπεριλαμβανομένων μη συνηθισμένων θέσεων όπως είναι η θρόμβωση του εγκεφαλικού φλεβώδους κόλπου (CVST), η θρόμβωση της μεσεντερίου φλέβας, καθώς και η αρτηριακή θρόμβωση, ταυτόχρονα με θρομβοκυτταροπενία. Η πλειονότητα των περιπτώσεων αυτών εμφανίστηκε μέσα στις πρώτες επτά έως δεκατέσσερις ημέρες μετά τον εμβολιασμό. Οι περισσότερες περιπτώσεις εμφανίστηκαν σε γυναίκες κάτω των 55 ετών, ωστόσο αυτό μπορεί να αντικατοπτρίζει την αυξημένη χρήση του εμβολίου σε αυτόν τον πληθυσμό. Η έκβαση ορισμένων περιστατικών ήταν θανατηφόρος.[198][199][200]

Η εταιρεία τονίζει ότι όπως και με άλλες ενδομυϊκές ενέσεις, το εμβόλιο πρέπει να χορηγείται με προσοχή σε άτομα που λαμβάνουν αντιπηκτική θεραπεία ή εκείνα με θρομβοπενία ή οποιαδήποτε διαταραχή της πηκτικότητας (όπως αιμορροφιλία), διότι μπορεί να εμφανίσουν αιμορραγία ή μωλωπισμό μετά από ενδομυϊκή χορήγηση του εμβολίου.[200]

Προκαταρκτικά ευρήματα ασφάλειας εμβολίων mRNA COVID-19 σε έγκυες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κατά την έναρξη της εμβολιαστικής εκστρατείας στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής χορηγούνταν εμβόλια mRNA. Από τις 14 Δεκεμβρίου 2020 έως τις 28 Φεβρουαρίου 2021, καταγράφηκαν ως έγκυες 35.691 γυναίκες ηλικίας 16 έως 54 ετών, ενώ 3.958 εγγράφηκαν στο μητρώο εγκυμοσύνης της έρευνας. Ο πόνος στο σημείο της ένεσης αναφέρθηκε συχνότερα μεταξύ εγκύων ατόμων από ό,τι σε μη έγκυες γυναίκες, ενώ ο πονοκέφαλος, η μυαλγία, τα ρίγη και ο πυρετός αναφέρθηκαν λιγότερο συχνά. Στα προκαταρκτικά ευρήματα δεν καταγράφηκαν προβλήματα ασφαλείας μεταξύ των εγκύων που έλαβαν εμβόλια mRNA για την COVID-19. Ωστόσο απαιτείται πιο μακροχρόνια παρακολούθηση των γυναικών που έμειναν έγκυες, της πορείας της εγκυμοσύνης και των βρεφών.[201]

Επιπτώσεις μεταλλάξεων SARS-CoV-2[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Γραφική αναπαράσταση των κλάδων του Sars-Cov-2 που καταγράφηκαν εργαστηριακά έως τον Μάρτιο του 2021.

Στα μέσα του Δεκεμβρίου του 2020, επιστήμονες εντόπισαν μια νέα παραλλαγή (variant) του SARS-CoV-2 (VOC-202012/01) στο Ηνωμένο Βασίλειο, με κωδική ονομασία 20I/501Y.V19 (ή Β.1.1.7, η οποία περιέχει συνολικά 23 πρόσφατες μεταλλάξεις)[202]. Τα προκαταρκτικά δεδομένα δείχνουν ότι η παραλλαγή αυτή προσέδωσε μια εκτιμώμενη αύξηση στον αναπαραγωγικό αριθμό (R) κατά 0,4 ή μεγαλύτερο και αυξημένη μεταδοτικότητα έως και 70%, ενώ μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν ακόμη ενδείξεις για χαμηλότερη αποτελεσματικότητα των εμβολίων[203]. Λίγο αργότερα εμφανίστηκε παραλλαγή του ιού στη Νότια Αφρική, με κωδική ονομασία 501.V2 (ή B.1.351) με πιθανόν υψηλότερη μεταδοτικότητα[204].

Τα πρώτα αποτελέσματα εργαστηριακών δοκιμών δείχνουν ότι τόσο τα εμβόλια των Pfizer-BioNTech όσο και της Moderna προστατεύουν από τη παραλλαγή που καταγράφηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο[205][206]. Ωστόσο, η αποτελεσματικότητά τους μειώνεται έναντι της παραλλαγής της Νότιας Αφρικής, με τη Moderna να αναφέρει ότι το τρέχον εμβόλιο παρήγαγε μόνο το ένα έκτο των αντισωμάτων ως ανοσοαπόκριση στη νοτιοαφρικανική παραλλαγή σε σύγκριση με τον αρχικό ιό. Γι' αυτό το λόγο ξεκίνησε μια νέα κλινική δοκιμή ενός νέου εμβολίου για την αντιμετώπιση της παραλλαγής της Νοτίου Αφρικής[207].

Στις 6 Φεβρουαρίου 2021, προσωρινά δεδομένα από μια κλινική δοκιμή που πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο της Witwatersrand της Νότιας Αφρικής σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης έδειξαν μειωμένη αποτελεσματικότητα του εμβολίου της Oxford-AstraZeneca COVID-19 (AZD1222) έναντι της παραλλαγής 501.V2[208]. Η δοκιμή διαπίστωσε ότι σε μέγεθος δείγματος 2.000 ατόμων το εμβόλιο AZD1222 παρείχε μόνο "ελάχιστη προστασία" σε όλες εκτός από τις πιο σοβαρές περιπτώσεις λοιμώξεων COVID-19[209]. Την αμέσως επόμενη μέρα, ο Υπουργός Υγείας της Νότιας Αφρικής, ανέστειλε την προγραμματισμένη χρήση περίπου 1 εκατομμυρίου δόσεων του εμβολίου, ενώ εξετάζουν τα διαθέσιμα δεδομένα και αναμένουν συμβουλές για το πώς να προχωρήσουν την εμβολιαστική διαδικασία[210].

Συστατικά παρασκευής ενός εμβολίου[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Από τον Σεπτέμβριο του 2020, οι παρασκευαστές εμβολίων στην κλινική ανάπτυξη χρησιμοποιούν ανοσοενισχυτικά για την ενίσχυση της ανοσογονικότητας[88]. Ένα ανοσολογικό ανοσοενισχυτικό είναι μια ουσία που συμπεριλαμβάνεται στα συστατικά της δόση ενός εμβολίου για την αύξηση της ανοσολογικής απόκρισης σε ένα αντιγόνο, όπως ο ιός COVID ‑ 19 ή ο ιός της γρίπης[211]. Συγκεκριμένα, ένα ανοσοενισχυτικό μπορεί να προστεθεί στα συστατικά ενός υποψήφιου εμβολίου COVID ‑ 19 για την ενίσχυση της ανοσογονικότητας και της αποτελεσματικότητάς του, για τη μείωση συμπτωματικής λοίμωξης ή πρόληψη της μόλυνσης από COVID ‑ 19 σε εμβολιασμένα άτομα[154][155]. Τα πρόσθετα που χρησιμοποιούνται στη σύνθεση ενός εμβολίου COVID ‑ 19 μπορεί να είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικά για τις τεχνολογίες που χρησιμοποιούν τον απενεργοποιημένο ιό COVID ‑ 19, τα εμβόλια που περιέχουν ανασυνδυασμένη πρωτεΐνη και τα εμβόλια με ιικό φορέα[155]. Τα άλατα αλουμινίου (ή αργίλιο), γνωστά ως "στυπτηρία", ήταν το πρώτο ανοσοενισχυτικό που χρησιμοποιήθηκε στα εμβόλια με άδεια χρήσης και είναι το πρόσθετο της επιλογής των περίπου 80% των ανοσοενισχυμένων εμβολίων[155]. Το ανοσοενισχυτικό αυτό εκκινεί διάφορους μοριακούς και κυτταρικούς μηχανισμούς για την ενίσχυση της ανοσογονικότητας, συμπεριλαμβανομένης της απελευθέρωσης προφλεγμονωδών κυτοκινών[154][155].

Παρενέργειες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ευρήματα κλινικών δοκιμών[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τα ευρήματα των κλινικών ερευνών, για τις πιο συνήθεις αναφερόμενες ανεπιθύμητες ενέργειες ήταν πόνος και ερυθρότητα στο σημείο της ένεσης, κόπωση, κεφαλαλγία, μυϊκός πόνος, ρίγη, πόνος στις αρθρώσεις και πυρετός. Αυτές είναι φυσιολογικές αντιδράσεις στο εμβόλιο, οι οποίες είναι συνήθως ήπιες και υποχωρούν μετά από μερικές ημέρες. Οι παρενέργειες αυτές εμφανίζονται μετά από κάθε χορήγηση δόσης εμβολίου και ο βαθμός τους αναμένεται να είναι μεγαλύτερος μετά τη δεύτερη δόση[212][213][152].

Επίσης έχουν αναφερθεί περιπτώσεις λεμφαδενοπάθειας. Οι νεότεροι εθελοντές (16-55 ετών) εμφάνιζαν συχνότερα υψηλό πυρετό από τους μεγαλύτερους σε ηλικία εθελοντές.[10][214]

Τέλος, εκτός από τις τυπικές παρενέργειες, έχουν αναφερθεί σε σπάνιες περιπτώσεις σοβαρές παρενέργειες όπως αλλεργικό σοκ, αλλά αποτελούν μεμονωμένες περιπτώσεις[152].

Ευρήματα μαζικών εμβολιασμών[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ευρήματα για το εμβόλιο των Pfizer/BioNTech[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μέλη της αρμόδιας Επιτροπής Εμβολιασμού σε ΗΠΑ και ΗΒ ανέφεραν τα πρώτα στοιχεία που προέκυψαν από τον εμβολιασμό 412 χιλ. ατόμων με το εμβόλιο των Pfizer/BioNTech. Όπως ανέφεραν, οι αντιδράσεις ήταν οι αναμενόμενες και παρόμοιες με εκείνες που μπορεί να έχει κάποιος με τα εμβόλια που χορηγούνται σε άλλες νόσους. Έτσι, κατεγράφησαν οι εξής παρενέργειες[215]:

  • Οκτώ άτομα ανέφεραν σοβαρή αλλεργική αντίδραση (αναφυλαξία) (δυο στο ΗΒ επί συνόλου 140 χιλ. και έξι στις ΗΠΑ επί συνόλου 272 χιλ. εμβολιασθέντων)
  • 3.150 άτομα σε σύνολο 112.8 χιλ. ατόμων (ομάδα ΗΠΑ) είχαν αντιδράσεις που τους προκαλούσαν δυσκολίες στην καθημερινή τους δραστηριότητα, τους εμπόδισαν να εργαστούν και έτσι αναζήτησαν τη φροντίδα από έναν γιατρό. Οι δυσκολίες αυτές ήταν πονοκέφαλος, πόνοι στο σώμα, πυρετός και παροδικά αλλά αρκετά έντονα συμπτώματα ότι το σώμα τους αντιδρά στο εμβόλιο. Οι αντιδράσεις αυτές διήρκησαν 1-2 μέρες και μετά υποχώρησαν πλήρως.
  • σε κάποιους από τους 140 χιλ. εμβολιασθέντες στο ΗΒ αναφέρθηκαν ήπιες έως μέτριας βαρύτητας παρενέργειες, οι οποίες όμως ήταν παροδικές. Τέτοιες ήταν πόνος, κοκκίνισμα και οίδημα στο σημείο που έγινε το εμβόλιο, όπως επίσης κόπωση, πονοκέφαλος, πόνος στους μύες και στις αρθρώσεις, ρίγη και πυρετός.

Ευρήματα για το εμβόλιο της ΑstraZeneca[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στις 7 Απριλίου 2021 συνεδρίασε η επιτροπή ασφάλειας και φαρμακοεπαγρύπνησης (PRAC) του ΕΜΑ για να εξετάσει όλα τα διαθέσιμα στοιχεία σχετικά με το εμβόλιο των Oxford/AstraZeneca. H επιτροπή, η οποία έλαβε υπόψη τη γνωμάτευση μιας ομάδας ειδικών, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι ασυνήθιστοι θρόμβοι αίματος με χαμηλά αιμοπετάλια αίματος πρέπει να αναφέρονται ως πολύ σπάνιες παρενέργειες που εμφανίζονται μετά τον εμβολιασμό με το εμβόλιο αυτό. Η επιτροπή εξέτασε 62 περιπτώσεις θρομβώσεων εγκεφαλικών φλεβών και 24 περιπτώσεις σπληνικής φλεβικής θρόμβωσης σε σύνολο 25 εκατομμυρίων ατόμων που εμβολιάστηκαν με την πρώτη δόση του εμβολίου σε ΗΒ και ΕΟΧ.[216] Οι 18 από τις περιπτώσεις αυτές κατέληξαν. Τα περιστατικά κατεγράφησαν μέσα σε δύο βδομάδες από τον εμβολιασμό και αφορούσαν κυρίως γυναίκες κάτω των 60 ετών. Συγκεκριμένοι παράγοντες κινδύνου, όπως η ηλικία, το φύλο ή προϋπάρχουσες παθήσεις, δεν έχουν επιβεβαιωθεί. Μία εύλογη εξήγηση για το συνδυασμό θρόμβων αίματος και χαμηλών αιμοπεταλίων βρίσκεται στην ανοσοαπόκριση, η οποία οδηγεί σε μια κατάσταση παρόμοια με αυτή που παρατηρείται μερικές φορές σε ασθενείς που έλαβαν ηπαρίνη (θρομβοπενία που προκαλείται από ηπαρίνη, HIT). Ο ΕΜΑ τονίζει ότι οι πολίτες θα πρέπει να συμβουλεύονται επαγγελματίες υγείας για οποιαδήποτε ερώτηση σχετικά με το εμβόλιο αυτό.[217]

Ευρήματα για το εμβόλιο της Johnson & Johnson[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στις 13 Απριλίου 2021, η Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA) και τo Κέντρo Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (CDC) αποφάσισαν να αιτηθoύν τη διακοπή της χορήγησης του μονοδοσικού εμβολίου της Johnson & Johnson στις ΗΠΑ λόγω περιστατικών σπάνιων θρομβώσεων μέχρι να εξετασθούν ζητήματα ασφάλειας.[218][219] Το εμβόλιο αυτό χορηγήθηκε σε πάνω από 7 εκ. πολίτες και οι σπάνιες θρομβώσεις εμφανίστηκαν σε οκτώ άτομα κάτω των 60 ετών, εντός τριών βδομάδων εμβολιασμού, στην πλειονότητά τους σε γυναίκες, όπου το ένα άτομο κατέληξε. Στις 20 Απριλίου 2020, ο ΕΜΑ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι ασυνήθιστοι θρόμβοι αίματος με χαμηλά αιμοπετάλια αίματος πρέπει να αναφέρονται ως πολύ σπάνιες παρενέργειες που εμφανίζονται μετά τον εμβολιασμό με το εμβόλιο αυτό. Οι περιπτώσεις που εξετάστηκαν ήταν παρόμοιες με τις περιπτώσεις που εμφανίστηκαν μετά τον εμβολιασμό με το εμβόλιο της AstraZeneca. Με βάση τα διαθέσιμα δεδομένα, συγκεκριμένοι παράγοντες ρίσκου δεν έχουν επιβεβαιωθεί. Ο ΕΜΑ θεωρεί ότι η άμεση εξειδικευμένη ιατρική περίθαλψη μπορεί να συμβάλει στην αποφυγή των επιπλοκών, αφού αναγνωριστούν έγκαιρα τα σημάδια των θρόμβων στο αίμα με τα χαμηλά αιμοπετάλια και θεραπευτούν.[220] Ύστερα από την προσθήκη των παρενεργειών ως πολύ σπάνιες, ο εμβολιαστικός προγραμματισμός συνεχίστηκε και στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής καθώς το όφελος ενάντια στην COVID-19 υπερτερούσε κάθε πιθανού ρίσκου.[221][222]

Ευρήματα για τα mRNA εμβόλια[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μια πρώτη έρευνα, μετά από 1.893.360 χορηγηθείσες δόσεις εμβολίων των Pfizer/BioNTech και Moderna στο διάστημα 14 Δεκεμβρίου έως 23 Δεκεμβρίου 2020 στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, το CDC ανακοίνωσε ότι είχαν σαν αποτέλεσμα 11.1 ανά εκατομμύριο δόσεων περιπτώσεις αλλεργικού σοκ. Στις περισσότερες περιπτώσεις, το 86% αυτών, τα συμπτώματα εμφανίστηκαν μισή ώρα μετά τη χορήγηση της δόσης του εμβολίου και το 81% των ατόμων που την εμφάνισαν είχαν ιστορικό αλλεργικού σοκ κάποια στιγμή στο παρελθόν[223]. Καμία αλλεργική αντίδραση, από χορήγηση εμβολίου, δεν έχει οδηγήσει σε θάνατο[224].

Κύηση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σχετικά με τις εγκυμονούσες, σύμφωνα με την πρόεδρο της Εθνικής Επιτροπής Εμβολιασμών Μαρία Θεοδωρίδου, η επίσημη σύσταση είναι να γίνεται εμβολιασμός σε εγκύους μόνο με εμβόλια τεχνολογίας mRNA και όχι ιικών φορέων λόγω περιορισμένων επιστημονικών δεδομένων, παρότι το εμβόλιο COVID-19 φέρεται να μην έχει επιβάρυνση ούτε στην έγκυο, αλλά ούτε και στο κύημα.[225][226] Στην περίπτωση που η γυναίκα εγκυμονεί τη στιγμή του εμβολιασμού χωρίς να το γνωρίζει, ο εμβολιασμός δεν επηρεάζει την πορεία της εγκυμοσύνης, γιατί το mRNA δεν εισχωρεί στον πλακούντα και δεν επιδρά στο έμβρυο.[227][228][229][230] Η έγκυος γυναίκα θα πρέπει σε συνεννόηση με τον γιατρό της να σταθμίσει κατά περίπτωση τους κινδύνους έκθεσης στον κορονοϊό με τις παρενέργειες που ενδέχεται να προκαλέσει το εμβόλιο για να προχωρήσει στον εμβολιασμό κατά της COVID-19.[231][232]

Με νεότερη του σύσταση στις 30 Ιανουαρίου 2021, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναθεώρησε τις προηγούμενες επιφυλάξεις του για τις εγκυμονούσες θεωρώντας ότι δεν υφίστανται συγκεκριμένοι κίνδυνοι μεγαλύτεροι από τα οφέλη του εμβολιασμού των εγκύων γυναικών.[233]

Σχετικά με τις θηλάζουσες, δεν υπάρχουν δεδομένα για παρενέργειες για τις ίδιες καθώς και για τα θηλάζοντα τέκνα, ενώ σύμφωνα με την καθηγήτρια Παιδιατρικής Λοιμοξιωλογίας ΕΚΠΑ Μαρία Τσολιά, δεν υπάρχουν ενδείξεις για ανεπιθύμητες επιδράσεις.[234]

Σύμφωνα με πρόσφατη αμερικάνικη μελέτη μπορούν να παρατηρηθούν αντισώματα κορονοϊού στο μητρικό γάλα, από εμβολιασμένη μητέρα με εμβόλια των Pfizer/BioNTech και Moderna[235].

Αναστολές Εμβολιασμών[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

AstraZeneca[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Νότιος Αφρική[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Δείτε επίσης: Αναστολή εμβολιασμών στη Νότια Αφρική

Η Νότια Αφρική ανακοίνωσε ότι αναστέλλει προσωρινά το πρόγραμμα εμβολιασμού κατά της Covid-19, στις 7 Φεβρουαρίου, λόγω έρευνας, στην οποία καταγράφονταν μειωμένη αποδοτικότητα του εμβολίου στη νοτιοαφρικανική μετάλλαξη του Sars-Cov-2[236].

Ευρωπαϊκή Ένωση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Δείτε επίσης: Αναστολή εμβολιασμών στην Ευρωπαϊκή Ένωση
Χώρες που ανέστειλαν προσωρινά τον εμβολιασμό.

Τον Μάρτιο του 2021, περισσότερες από 20 ευρωπαϊκές χώρες είχαν αναστείλει τον εμβολιασμό με το εμβόλιο της AstraZeneca, ανάμεσά τους η Γερμανία και η Γαλλία, για προληπτικούς λόγους, μετά την αναφορά εμφάνισης θρομβώσεων σε εμβολιασθέντες.[237][238]

Με ανακοίνωσή του ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναφέρει ότι δεν υπάρχει κάποια σύνδεση των γεγονότων, καθώς είναι σύνηθες σε εκτεταμένους εμβολιασμούς να αναφέρονται όλες οι περιπτώσεις πιθανών επιπλοκών και ότι τα πλεονεκτήματα του εμβολιασμού υπερτερούν[239].

Σε ανακοίνωσή του ο ΕΜΑ αναφέρει ότι το εμβόλιο δεν σχετίζεται με αύξηση του συνολικού κινδύνου θρόμβων αίματος (θρομβοεμβολικά επεισόδια) σε όσους το λαμβάνουν. Επίσης, δεν υπάρχει κάποιου είδους πρόβλημα με συγκεκριμένες παρτίδες ή παραγωγικές μονάδες. Ωστόσο, το εμβόλιο μπορεί να σχετίζεται με πολύ σπάνιες περιπτώσεις θρόμβων αίματος που έχουν σχέση με θρομβοπενία, δηλαδή χαμηλά επίπεδα αιμοπεταλίων (στοιχεία στο αίμα που το βοηθούν να πήξει) με ή χωρίς αιμορραγία, συμπεριλαμβανομένων σπάνιων περιπτώσεων θρόμβων στα αγγεία που στραγγίζουν αίμα από τον εγκέφαλο (θρόμβωση των φλεβωδών κόλπων και των εγκεφαλικών φλεβών ή CVST).

Η επιτροπή του ΕΜΑ, η οποία εξέτασε τα δεδομένα, περιλάμβανε ειδικούς με εξειδίκευση στις διαταραχές του αίματος και συνεργάστηκε με τον βρετανικό Ρυθμιστικό Οργανισμό Φαρμάκων και Προϊόντων Υγειονομικής Περίθαλψης (MHRA). Σε 20 εκατομμύρια άτομα που εμβολιάστηκαν στο ΗΒ και στον ΕΟΧ, εμφανίστηκαν 469 περιπτώσεις θρομβοεμβολικών επεισοδίων (191 στον ΕΟΧ). Από αυτές αναφέρθηκαν 7 περιπτώσεις θρόμβων αίματος σε πολλαπλά αιμοφόρα αγγεία (διάχυτη ενδαγγειακή πήξη ή DIC) και 18 περιπτώσεις με CVST. Οι 9 περιπτώσεις κατέληξαν σε θάνατο, κυρίως ατόμων κάτω των 55 ετών και κυρίως γυναικών. Παρόλο που δεν έχει αποδειχθεί αν υπάρχει αιτιώδης σχέση με το εμβόλιο, είναι εντούτοις πιθανή, κάτι το οποίο απαιτεί περαιτέρω διερεύνηση.

Ο ΕΜΑ τονίζει ότι λόγω της επικινδυνότητας της COVID-19, τα οφέλη του εμβολίου στην πρόληψη από τον ιό υπερτερούν των κινδύνων των παρενεργειών. Επίσης αναφέρει ότι το εμβόλιο της AstraZeneca δεν σχετίζεται με αυξημένο συνολικό κίνδυνο διαταραχών πήξης του αίματος και συνιστά σε όσους έχουν εμβολιαστεί με το εμβόλιο αυτό και έχουν τα εξής συμπτώματα:

  • δύσπνοια
  • πόνος στο στήθος ή στο στομάχι
  • πρήξιμο ή ψυχρότητα στο χέρι ή στο πόδι
  • σοβαρός ή επιδεινούμενος πονοκέφαλος ή θολή όραση μετά τον εμβολιασμό
  • επίμονη αιμορραγία
  • πολλαπλοί μικροί μώλωπες, κοκκινωπές ή μωβ κηλίδες ή κυψέλες αίματος κάτω από το δέρμα,

να αναζητήσουν ιατρική υποστήριξη από έναν επαγγελματία υγείας.[240]

Αναλόγως, το γερμανικό Ινστιτούτο Πάουλ Έρλιχ συμβουλεύει όσους έχουν κάνει το εμβόλιο και αισθάνονται αδιαθεσία για περισσότερες από τέσσερις μέρες μετά τον εμβολιασμό, με συμπτώματα όπως ο επίμονος πονοκέφαλος και η σημειακή αιμοραγία του δέρματος, να αναζητήσουν αμέσως την ιατρική θεραπεία[241].

Μετά την ανακοίνωση του ΕΜΑ στις 18 Μαρτίου 2021, οι ευρωπαϊκές χώρες η μία μετά την άλλη επανεκκίνησαν τους εμβολιασμούς με το εμβόλιο της AstraZeneca.[242] Κάποιες χώρες, εντούτοις, περιόρισαν τη χρήση του εμβολίου σε συγκεκριμένες ηλικιακές ομάδες.[243][244] Για τις υπόλοιπες χώρες, προς το παρόν, λόγω των περιορισμένων ποσοτήτων εμβολίων, δεν υπάρχουν περιθώρια για απόρριψη ενός εμβολίου έναντι άλλου, γιατί το ρίσκο από την καθυστέρηση του εμβολιασμού είναι πολλαπλάσιο από το όφελος, ιδιαίτερα για τις μεγαλύτερες ηλικίες, αφού πιθανή επιμόλυνση στο διάστημα που θα περιμένει κάποιος για το εμβόλιο της επιλογής του, βάζει σε κίνδυνο την ασφάλεια και την υγεία του.[245][246]

Μετά την επαναληπτική ανακοίνωση του ΕΜΑ για το εμβόλιο της AstraZeneca στις 7 Απριλίου 2021, ακολούθησε έκτακτη τηλεδιάσκεψη Υπουργών Υγείας της ΕΕ.[247] Ο εμβολιασμός στις περισσότερες χώρες της ΕΕ συνεχίστηκε χωρίς ηλικιακούς περιορισμούς.[248] Στις υπόλοιπες χώρες ο εμβολιασμός συνεχίστηκε με ηλικιακούς περιορισμούς και με το κατώτατο όριο χορήγησης να κυμαίνεται από 30 έως 60 ετών, ανάλογα με τη χώρα.[216][249]

Συνδυασμός δύο διαφορετικών εμβολίων[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Με βάση πρόσφατες έρευνες, ο συνδυασμός δύο διαφορετικών εμβολίων COVID-19 παρέχει προστασία ισοδύναμη με αυτή των εμβολίων mRNA — συμπεριλαμβανομένης της προστασίας έναντι της παραλλαγής Δέλτα. Τα άτομα αυτά δημιουργούν ισχυρές ανοσολογικές αποκρίσεις, με παρενέργειες όχι χειρότερες από αυτές που προκαλούνται από τυπικά σχήματα.[250]

Διάρκεια ανοσίας[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τα διαθέσιμα στοιχεία δείχνουν ότι τα πλήρως εμβολιασμένα άτομα και όσοι έχουν μολυνθεί προηγουμένως με SARS-CoV-2 έχουν χαμηλό κίνδυνο επακόλουθης μόλυνσης για τουλάχιστον 6 μήνες. Τα δεδομένα είναι επί του παρόντος ανεπαρκή για τον προσδιορισμό ενός ορίου τίτλου αντισωμάτων που υποδεικνύει πότε ένα άτομο προστατεύεται από μόλυνση. Πολλαπλές μελέτες δείχνουν ότι οι τίτλοι αντισωμάτων συσχετίζονται με την προστασία σε επίπεδο πληθυσμού, αλλά οι προστατευτικοί τίτλοι σε ατομικό επίπεδο παραμένουν άγνωστοι. Για ορισμένους πληθυσμούς, όπως οι ηλικιωμένοι και οι ανοσοκατεσταλμένοι, τα επίπεδα προστασίας μπορεί να μειωθούν τόσο μετά από εμβολιασμό όσο και μετά από μόλυνση. Τέλος, τα τρέχοντα στοιχεία δείχνουν ότι το επίπεδο προστασίας μπορεί να μην είναι το ίδιο για όλες τις παραλλαγές του ιού.[251][252][253]

Καθώς νέα δεδομένα συνεχίζουν να εμφανίζονται,[254] οι συστάσεις θα ενημερώνονται περιοδικά, ανάλογα με τις ανάγκες. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι προς το παρόν, δεν υπάρχει εξουσιοδοτημένο ή εγκεκριμένο τεστ που να μπορούν να χρησιμοποιήσουν οι πάροχοι ή το κοινό για να προσδιορίσουν με αξιοπιστία εάν ένα άτομο προστατεύεται από μόλυνση.[251]

Κοινωνία και πολιτισμός[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Προσβασιμότητα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τα κράτη ανταγωνίζονται για το ποιο θα έχει την αμεσότερη πρόσβαση στις διαθέσιμες δόσεις των εγκεκριμένων εμβολίων προχωρώντας σε συμβάσεις προαγοράς με τις εταιρίες πριν ακόμα αυτά εγκριθούν και διατεθούν. Αν και τα πιο πλούσια κράτη αντιπροσωπεύουν μόνο το 14% του παγκόσμιου πληθυσμού, από τις 15 Νοεμβρίου 2020, είχαν συμβληθεί να αγοράσουν το 51% όλων των προπωλημένων δόσεων. Τα περισσότερα από αυτά τα κράτη, αγόρασαν περισσότερες δόσεις από ό,τι ήταν αναγκαίο για να καλύψουν ολόκληρο τον πληθυσμό τους[240].

Στις 18 Ιανουαρίου 2021, ο Γενικός Διευθυντής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, Τέντρος Άντανομ (Tedros Adhanom), προειδοποίησε για την άνιση διανομή των εμβολίων, δηλώνοντας: «Πάνω από 39 εκατομμύρια δόσεις εμβολίου έχουν πλέον χορηγηθεί σε τουλάχιστον 49 χώρες με υψηλότερο εισόδημα. Μόνο 25 δόσεις έχουν δοθεί σε μία χώρα με χαμηλότερο εισόδημα. Όχι 25 εκατομμύρια, όχι 25 χιλιάδες, μόλις 25."[255]

Επίσης κράτη τα οποία βρίσκονται σε μακροχρόνιες εδαφικές διαμάχες, έχουν εκφράσει κατηγορίες ότι τα ανταγωνιστικά κράτη προς αυτά, έχουν προσπαθήσει να εμποδίσουν την πρόσβασή τους σε διαθέσιμες δόσεις εμβολίων. Η Παλαιστίνη κατηγόρησε το Ισραήλ ότι μπλοκάρει την παράδοση εμβολίων στη Γάζα, ενώ η Ταϊβάν κατηγόρησε ότι η Κίνα παρεμπόδισε τις προσπάθειές της να προμηθευτεί δόσεις εμβολίου[256][257][258].

Στις 24 Φεβρουαρίου 2021, η Γκάνα, έγινε η πρώτη χώρα που παρέλαβε εμβόλια ενάντια στη λοίμωξη COVID-19, μέσω του προγράμματος COVAX, είναι μια παγκόσμια πρωτοβουλία που στοχεύει στην ισότιμη πρόσβαση στα εμβόλια COVID-19 με επικεφαλής την Παγκόσμια Συμμαχία για τα Εμβόλια και την Ανοσοποίηση (Global Alliance for Vaccines and Immunization | GAVI), τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), τον Συνασπισμό για την Καινοτομία Επιδημικής Ετοιμότητας (Coalition for Epidemic Preparedness Innovations | CEPI) και άλλους[259].

Παραπληροφόρηση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η εκστρατεία του εμβολιασμού πυροδότησε διάφορες ανυπόστατες φήμες και ισχυρισμών από αντιεμβολιαστές οι οποίες διαδίδονται μέσω των κοινωνικών δικτύων, μηνυμάτων αλλά και ΜΜΕ[260]. Η φήμη που έχει επικρατήσει στον κύκλο των αντιεμβολιαστών είναι κυρίως για τον ρόλο του mRNA και ότι ο εμβολιασμός προκαλεί αλλοίωση του DNA[261].

Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. ↑ Ήπια συμπτώματα: πυρετός, ξηρός βήχας, κόπωση, μυαλγία, αρθραλγία, πονόλαιμος, διάρροια, ναυτία, έμετος, κεφαλαλγία, ανοσμία, ηλικία, ρινική συμφόρηση, ρινόρροια, επιπεφυκίτιδα, δερματικό εξάνθημα, ρίγη, ζάλη. Μέτρια συμπτώματα: ήπια πνευμονία.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 «COVID-19 vaccine tracker». vac-lshtm.shinyapps.io. Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  3. ↑ «Covid-19 vaccine: who are countries prioritising for first doses?». the Guardian (στα Αγγλικά). 18 Νοεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  4. ↑ «Coronavirus (COVID-19) Vaccinations - Statistics and Research». Our World in Data. Ανακτήθηκε στις 29 Απριλίου 2021. 
  5. ↑ «More Than 894 Million Shots Given: Covid-19 Tracker». Bloomberg. Ανακτήθηκε στις 19 Απριλίου 2021. 
  6. ↑ Mullard, Asher (2020-11-30). «How COVID vaccines are being divvied up around the world» (στα αγγλικά). Nature. doi:10.1038/d41586-020-03370-6. https://www.nature.com/articles/d41586-020-03370-6. 
  7. ↑ So, Anthony D; Woo, Joshua (2020-12-15). «Reserving coronavirus disease 2019 vaccines for global access: cross sectional analysis». The BMJ 371. doi:10.1136/bmj.m4750. ISSN 0959-8138. PMID 33323376. PMC 7735431. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7735431/. 
  8. ↑ «Which companies will likely produce the most COVID-19 vaccine in 2021?». Pharmaceutical Processing World (στα Αγγλικά). 5 Φεβρουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 29 Απριλίου 2021. 
  9. ↑ «China can hit 500-mln-dose annual capacity of CanSinoBIO COVID-19 vaccine this year-state media». ca.sports.yahoo.com (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 29 Απριλίου 2021. 
  10. ↑ 10,0 10,1 Polack FP, Thomas SJ, Kitchin N, Absalon J, Gurtman A, Lockhart S, Perez JL, Pérez Marc G, Moreira ED, Zerbini C, Bailey R, Swanson KA, Roychoudhury S, Koury K, Li P, Kalina WV, Cooper D, Frenck RW Jr, Hammitt LL, Türeci Ö, Nell H, Schaefer A, Ünal S, Tresnan DB, Mather S, Dormitzer PR, Şahin U, Jansen KU, Gruber WC; C4591001 Clinical Trial Group. (2020). "Safety and Efficacy of the BNT162b2 mRNA Covid-19 Vaccine". New England Journal of Medicine. doi: 10.1056/NEJMoa2034577.
  11. ↑ Newsroom. «Σήμερα το εμβόλιο της Pfizer λαμβάνει ευρωπαϊκή έγκριση | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ». Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2020. 
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Zimmer, Carl; Corum, Jonathan; Wee, Sui-Lee (2020-06-10). «Coronavirus Vaccine Tracker» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/interactive/2020/science/coronavirus-vaccine-tracker.html. Ανακτήθηκε στις 2020-12-29. 
  13. ↑ «Αρχίζει σήμερα ο εμβολιασμός σε ΗΠΑ και Καναδά». www.naftemporiki.gr. 14 Δεκεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2020. 
  14. ↑ «Coronavirus (COVID-19) Vaccinations - Statistics and Research». Our World in Data. Ανακτήθηκε στις 28 Δεκεμβρίου 2020. 
  15. ↑ «Comirnaty». ema.europa.eu. Ανακτήθηκε στις 4 Ιανουαρίου 2021. 
  16. ↑ «Εγκρίθηκε το εμβόλιο της Pfizer από τον ΕΜΑ». www.naftemporiki.gr. 21 Δεκεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  17. ↑ «EMA recommends first COVID-19 vaccine for authorisation in the EU». ema.europa.eu. Ανακτήθηκε στις 6 Ιανουαρίου 2021. 
  18. ↑ «Ενέκρινε το εμβόλιο της Pfizer η Ευρωπαϊκή Επιτροπή». www.naftemporiki.gr. 21 Δεκεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  19. ↑ «Ασφαλή εμβόλια κατά της COVID-19 για τους Ευρωπαίους». Ευρωπαϊκή Επιτροπή - European Commission. Ανακτήθηκε στις 6 Ιανουαρίου 2021. 
  20. ↑ Baden, Lindsey R.; El Sahly, Hana M.; Essink, Brandon; Kotloff, Karen; Frey, Sharon; Novak, Rick; Diemert, David; Spector, Stephen A. και άλλοι. (2020-12-30). «Efficacy and Safety of the mRNA-1273 SARS-CoV-2 Vaccine». The New England Journal of Medicine. doi:10.1056/NEJMoa2035389. ISSN 0028-4793. PMID 33378609. PMC 7787219. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7787219/. 
  21. ↑ CDC (11 Φεβρουαρίου 2020). «COVID-19 and Your Health». Centers for Disease Control and Prevention (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 15 Ιανουαρίου 2021. 
  22. ↑ Η πηγή αναφέρει μείων 9.
  23. ↑ 23,0 23,1 Voysey, Merryn; Clemens, Sue Ann Costa; Madhi, Shabir A.; Weckx, Lily Y.; Folegatti, Pedro M.; Aley, Parvinder K.; Angus, Brian; Baillie, Vicky L. και άλλοι. (2020-12-08). «Safety and efficacy of the ChAdOx1 nCoV-19 vaccine (AZD1222) against SARS-CoV-2: an interim analysis of four randomised controlled trials in Brazil, South Africa, and the UK». The Lancet. doi:10.1016/S0140-6736(20)32661-1. ISSN 0140-6736. PMID 33306989. https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(20)32661-1/abstract. 
  24. ↑ «EMA recommends COVID-19 Vaccine AstraZeneca for authorisation in the EU». ema.europa.eu. Ανακτήθηκε στις 29 Ιανουαρίου 2021. 
  25. ↑ «EMA recommends COVID-19 Vaccine Janssen for authorisation in the EU». ema.europa.eu. Ανακτήθηκε στις 11 Μαρτίου 2021. 
  26. ↑ Commissioner, Office of the (23 Αυγούστου 2021). «FDA Approves First COVID-19 Vaccine». FDA (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 23 Αυγούστου 2021. 
  27. ↑ «Στρατηγική για τo εμβόλιo κατά του κορωνοϊού». Ευρωπαϊκή Επιτροπή - European Commission. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  28. ↑ «Sputnik V production in EU could only be possible with EMA certification». TASS. Ανακτήθηκε στις 29 Ιανουαρίου 2021. 
  29. ↑ «EMA starts rolling review of the Sputnik V COVID-19 vaccine». ema.europa.eu. Ανακτήθηκε στις 4 Μαρτίου 2021. 
  30. ↑ mdr.de. «"Sputnik V": Russischer Impfstoff-Entwickler hat Interesse an Produktion in Pharmawerk in Sachsen-Anhalt | MDR.DE». www.mdr.de (στα Γερμανικά). Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  31. ↑ «Paul-Ehrlich-Institut - Activities of the Paul-Ehrlich-Institut in the working groups of various international organisations - EMA». www.pei.de. Ανακτήθηκε στις 6 Μαρτίου 2021. 
  32. ↑ Jones, Ian; Roy, Polly (2021-02-02). «Sputnik V COVID-19 vaccine candidate appears safe and effective» (στα English). The Lancet 0 (0). doi:10.1016/S0140-6736(21)00191-4. ISSN 0140-6736. https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(21)00191-4/abstract. 
  33. ↑ Logunov, Denis Y.; Dolzhikova, Inna V.; Shcheblyakov, Dmitry V.; Tukhvatulin, Amir I.; Zubkova, Olga V.; Dzharullaeva, Alina S.; Kovyrshina, Anna V.; Lubenets, Nadezhda L. και άλλοι. (2021-02-02). «Safety and efficacy of an rAd26 and rAd5 vector-based heterologous prime-boost COVID-19 vaccine: an interim analysis of a randomised controlled phase 3 trial in Russia» (στα English). The Lancet 0 (0). doi:10.1016/S0140-6736(21)00234-8. ISSN 0140-6736. https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(21)00234-8/abstract. 
  34. ↑ «List of EU Countries Issuing/Asking for Vaccination Certificates». SchengenVisaInfo.com (στα Αγγλικά). 4 Φεβρουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2021. 
  35. ↑ «Ερωτήσεις και απαντήσεις – Ψηφιακό πράσινο πιστοποιητικό». ec.europa.eu. Ανακτήθηκε στις 7 Απριλίου 2021. 
  36. ↑ Newsroom. «Αποκαλυπτήρια για το «πράσινο» ψηφιακό πιστοποιητικό | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ». www.kathimerini.gr. Ανακτήθηκε στις 7 Απριλίου 2021. 
  37. ↑ Τέλλογλου, Tάσος. ««Πράσινο διαβατήριο» για όσους εμβολιάστηκαν | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ». www.kathimerini.gr. Ανακτήθηκε στις 7 Απριλίου 2021. 
  38. ↑ ««Υποχρεωτικός» (;) Εμβολιασμός». LAWYER (στα Αγγλικά). 9 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 7 Απριλίου 2021. 
  39. ↑ «German Ethics Council currently advises against Covid-19 immunity certificates». ww.t3 CMS Base Project (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2021. 
  40. ↑ «Special rules for vaccinated people?». ww.t3 CMS Base Project (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 16 Φεβρουαρίου 2021. 
  41. ↑ Newsroom. «Ένα εκατ. θύματα της COVID-19 εντός τριών μηνών | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ». www.kathimerini.gr. Ανακτήθηκε στις 7 Απριλίου 2021. 
  42. ↑ «Interim position paper: considerations regarding proof of COVID-19 vaccination for international travellers». www.who.int (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 7 Απριλίου 2021. 
  43. ↑ «Πώς μπορεί να επιβληθεί υποχρεωτικός εμβολιασμός». www.euro2day.gr (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 13 Απριλίου 2021. 
  44. ↑ «Υποχρεωτικός ή συνιστώμενος εμβολιασμός». Ευρωπαϊκή πύλη πληροφοριών εμβολιασμού. Ανακτήθηκε στις 13 Απριλίου 2021. 
  45. ↑ «Υποχρεωτικός εμβολιασμός παιδιών: «Πράσινο φως» από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου». Lawspot. 8 Απριλίου 2021. Ανακτήθηκε στις 13 Απριλίου 2021. 
  46. ↑ 46,0 46,1 Newsroom. «Ν. Αλιβιζάτος: Να μην βλέπουν ασθενείς όσοι γιατροί δεν εμβολιάζονται | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ». www.kathimerini.gr. Ανακτήθηκε στις 13 Απριλίου 2021. 
  47. ↑ 47,0 47,1 «Υποχρεωτικός εμβολιασμός - Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε». www.taxheaven.gr. Ανακτήθηκε στις 7 Σεπτεμβρίου 2021. 
  48. ↑ Dave Cavanagh (2003). «Severe acute respiratory syndrome vaccine development: Experiences of vaccination against avian infectious bronchitis coronavirus». Avian Pathology 32 (6): 567–582. doi:10.1080/03079450310001621198. PMID 14676007. 
  49. ↑ Wentao Gao; Azaibi Tamin; Adam Soloff; Leonardo d'Aiuto; Edward Nwanegbo; Paul D. Robbins; William J. Bellini; Simon Barratt-Boyes και άλλοι. (2003). «Effects of a SARS-associated coronavirus vaccine in monkeys». The Lancet 362 (9399): 1895–1896. doi:10.1016/S0140-6736(03)14962-8. PMID 14667748. 
  50. ↑ Eun Kim; Kaori Okada; Tom Kenniston; V. Stalin Raj; Mohd M. Alhajri; Elmoubasher A.B.A. Farag; Farhoud Alhajri; Albert D.M.E. Osterhaus και άλλοι. (2014). «Immunogenicity of an adenoviral-based Middle East Respiratory Syndrome coronavirus vaccine in BALB/C mice». Vaccine 32 (45): 5975–5982. doi:10.1016/j.vaccine.2014.08.058. PMID 25192975. 
  51. ↑ «Ερωτήσεις και απαντήσεις σχετικά με τον εμβολιασμό για τον κορωνοϊό SARS-CoV-2». eody.gov.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 1 Ιανουαρίου 2021. 
  52. ↑ Thomas C. Greenough; Gregory J. Babcock; Anjeanette Roberts; Hector J. Hernandez και άλλοι. (2005-02-15). «Development and Characterization of a Severe Acute Respiratory Syndrome–Associated Coronavirus–Neutralizing Human Monoclonal Antibody That Provides Effective Immunoprophylaxis in Mice». The Journal of Infectious Diseases 191 (4): 507–14. doi:10.1086/427242. PMID 15655773. 
  53. ↑ Ralph A. Tripp; Lia M. Haynes; Deborah Moore; Barbara Anderson και άλλοι. (Σεπτέμβριος 2005). «Monoclonal antibodies to SARS-associated coronavirus (SARS-CoV): Identification of neutralizing and antibodies reactive to S, N, M and E viral proteins». Journal of Virological Methods 128 (1–2): 21–8. doi:10.1016/j.jviromet.2005.03.021. PMID 15885812. 
  54. ↑ Anjeanette Roberts; William D. Thomas; Jeannette Guarner; Elaine W. Lamirande και άλλοι. (Μάρτιος 2006). «Therapy with a Severe Acute Respiratory Syndrome–Associated Coronavirus–Neutralizing Human Monoclonal Antibody Reduces Disease Severity and Viral Burden in Golden Syrian Hamsters». The Journal of Infectious Diseases 193 (5): 685–92. doi:10.1086/500143. PMID 16453264. 
  55. ↑ Mahmoud M. Shehata; Mokhtar R. Gomaa; Mohamed A. Ali; Ghazi Kayali (2016-01-20). «Middle East respiratory syndrome coronavirus: a comprehensive review.». Frontiers of Medicine (10): 120–136. doi:10.1007/s11684-016-0430-6. https://link.springer.com/article/10.1007%2Fs11684-016-0430-6. 
  56. ↑ Shibo Jiang; Lu Lu; Lanying Du (2013). «Development of SARS vaccines and therapeutics is still needed». Future Virology 8 (1): 1–2. doi:10.2217/fvl.12.126. 
  57. ↑ Declan Butler (Οκτώβριος 2012). «SARS veterans tackle coronavirus». Nature 490 (7418): 20. doi:10.1038/490020a. PMID 23038444. Bibcode: 2012Natur.490...20B. 
  58. ↑ Safety and immunogenicity of an anti-Middle East respiratory syndrome coronavirus DNA vaccine: a phase 1, open-label, single-arm, dose-escalation trial.. doi:10.1016/S1473-3099(19)30266-X. PMID 31351922. 
  59. ↑ Chean Yeah Yong; Hui Kian Ong; Swee Keong Yeap; Kik Lian Ho; Wen Siang Tan (2019). «Recent Advances in the Vaccine Development Against Middle East Respiratory Syndrome-Coronavirus». Frontiers in Microbiology 10: 1781. doi:10.3389/fmicb.2019.01781. PMID 31428074. 
  60. ↑ Sanger, David E.; Kirkpatrick, David D.; Zimmer, Carl; Thomas, Katie; Wee, Sui-Lee (2020-05-02). «Profits and Pride at Stake, the Race for a Vaccine Intensifies» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/2020/05/02/us/politics/vaccines-coronavirus-research.html. Ανακτήθηκε στις 2021-02-19. 
  61. ↑ Gates, Bill. «What you need to know about the COVID-19 vaccine». gatesnotes.com. Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  62. ↑ 62,0 62,1 Fauci, Anthony S.; Lane, H. Clifford; Redfield, Robert R. (2020-02-28). «Covid-19 — Navigating the Uncharted». New England Journal of Medicine. doi:10.1056/nejme2002387. ISSN 0028-4793. https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMe2002387. 
  63. ↑ Gates, Bill (2020-02-28). «Responding to Covid-19 — A Once-in-a-Century Pandemic?». New England Journal of Medicine. doi:10.1056/nejmp2003762. ISSN 0028-4793. https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMp2003762. 
  64. ↑ «Εμβόλια: Απαντήσεις στις ερωτήσεις για την ασφάλειά τους». www.naftemporiki.gr. 30 Νοεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 12 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 28 Δεκεμβρίου 2020. 
  65. ↑ «Messenger RNA vaccines against SARS-CoV-2». www.cell.com. Ανακτήθηκε στις 15 Ιανουαρίου 2021. 
  66. ↑ «Γιατί παρασκευάστηκε τόσο γρήγορα το εμβόλιο για τον κορονοϊό - Η ψευδής παρενέργεια στην οποία πατάνε οι αρνητές». Newsbeast.gr. 28 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 28 Δεκεμβρίου 2020. 
  67. ↑ 67,0 67,1 «Oxford vaccine: How did they make it so quickly?» (στα αγγλικά). BBC News. 2020-11-23. https://www.bbc.com/news/health-55041371. Ανακτήθηκε στις 2020-12-30. 
  68. ↑ Laura Spinney (18 Μαρτίου 2020). «When will a coronavirus vaccine be ready?». The Guardian. 
  69. ↑ Ziady, Hanna (2020-02-26). «Biotech company Moderna says its coronavirus vaccine is ready for first tests». CNN. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2020-02-28. https://web.archive.org/web/20200228083910/https://www.cnn.com/2020/02/25/business/moderna-coronavirus-vaccine/index.html. Ανακτήθηκε στις 2020-03-02. 
  70. ↑ Σφάλμα αναφοράς: Σφάλμα παραπομπής: Λανθασμένο <ref>. Δεν υπάρχει κείμενο για τις παραπομπές με όνομα Guardian_CEPI_16weeks.
  71. ↑ «G20 launches initiative for health tools needed to combat the coronavirus». https://www.theglobeandmail.com/world/article-g20-launches-initiative-for-health-tools-needed-to-combat-the-2/. Ανακτήθηκε στις 2021-02-19. 
  72. ↑ «Canada to spend $192M on developing COVID-19 vaccine». Global News (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  73. ↑ Canada, Public Health Agency of (9 Σεπτεμβρίου 2020). «Government of Canada's research response to COVID-19». gcnws. Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  74. ↑ success, Julie Steenhuysen, Peter Eisler, Allison Martell, Stephanie Nebehay (Reuters)-In the race to develop a vaccine to end the COVID-19 pandemic, governments, charities, Big Pharma firms are sinking billions of dollars into bets with extraordinarily low odds of (2020-04-27). «SPECIAL REPORT- Countries, companies risk billions in race for coronavirus vaccine» (στα αγγλικά). Reuters. https://www.reuters.com/article/health-coronavirus-vaccine-idUSL2N2CF0JG. Ανακτήθηκε στις 2021-02-19. 
  75. ↑ «US and China unleash wallets in race for coronavirus vaccine». Nikkei Asia (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  76. ↑ Morriss, Emma (22 Απριλίου 2020). «Government launches coronavirus vaccine taskforce as human clinical trials start». Pharmafield (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  77. ↑ success, Julie Steenhuysen, Peter Eisler, Allison Martell, Stephanie Nebehay (Reuters)-In the race to develop a vaccine to end the COVID-19 pandemic, governments, charities, Big Pharma firms are sinking billions of dollars into bets with extraordinarily low odds of (2020-04-27). «SPECIAL REPORT- Countries, companies risk billions in race for coronavirus vaccine» (στα αγγλικά). Reuters. https://www.reuters.com/article/health-coronavirus-vaccine-idUSL2N2CF0JG. Ανακτήθηκε στις 2021-02-19. 
  78. ↑ CNN, Robert Kuznia, Katie Polglase and Gianluca Mezzofiore. «In quest for vaccine, US makes 'big bet' on company with unproven technology». CNN. Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  79. ↑ Cohen, Jon (2020-05-15). «U.S. ‘Warp Speed’ vaccine effort comes out of the shadows» (στα αγγλικά). Science 368 (6492): 692–693. doi:10.1126/science.368.6492.692. ISSN 0036-8075. PMID 32409451. https://science.sciencemag.org/content/368/6492/692. 
  80. ↑ success, Julie Steenhuysen, Peter Eisler, Allison Martell, Stephanie Nebehay (Reuters)-In the race to develop a vaccine to end the COVID-19 pandemic, governments, charities, Big Pharma firms are sinking billions of dollars into bets with extraordinarily low odds of (2020-04-27). «SPECIAL REPORT- Countries, companies risk billions in race for coronavirus vaccine» (στα αγγλικά). Reuters. https://www.reuters.com/article/health-coronavirus-vaccine-idUSL2N2CF0JG. Ανακτήθηκε στις 2021-02-19. 
  81. ↑ Sanger, David E.; Kirkpatrick, David D.; Zimmer, Carl; Thomas, Katie; Wee, Sui-Lee (2020-05-02). «Profits and Pride at Stake, the Race for a Vaccine Intensifies» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/2020/05/02/us/politics/vaccines-coronavirus-research.html. Ανακτήθηκε στις 2021-02-19. 
  82. ↑ «What is Rosetta@home?». web.archive.org. 13 Σεπτεμβρίου 2008. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Σεπτεμβρίου 2008. Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. CS1 maint: Unfit url (link)
  83. ↑ «About». Folding@home (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  84. ↑ «Archived: WHO Timeline - COVID-19». www.who.int (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  85. ↑ 85,0 85,1 85,2 Le, Tung Thanh; Andreadakis, Zacharias; Kumar, Arun; Román, Raúl Gómez; Tollefsen, Stig; Saville, Melanie; Mayhew, Stephen (2020-04-09). «The COVID-19 vaccine development landscape» (στα αγγλικά). Nature Reviews Drug Discovery 19 (5): 305–306. doi:10.1038/d41573-020-00073-5. https://www.nature.com/articles/d41573-020-00073-5. 
  86. ↑ Gates, Bill (2020-02-28). «Responding to Covid-19 — A Once-in-a-Century Pandemic?» (στα αγγλικά). New England Journal of Medicine. doi:10.1056/NEJMp2003762. https://www.nejm.org/doi/10.1056/NEJMp2003762. 
  87. ↑ Fauci, Anthony S.; Lane, H. Clifford; Redfield, Robert R. (2020-03-26). «Covid-19 — Navigating the Uncharted». The New England Journal of Medicine 382 (13): 1268–1269. doi:10.1056/NEJMe2002387. ISSN 0028-4793. PMID 32109011. PMC 7121221. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7121221/. 
  88. ↑ 88,0 88,1 88,2 88,3 88,4 88,5 88,6 88,7 Le, Tung Thanh; Cramer, Jakob P.; Chen, Robert; Mayhew, Stephen (2020-09-04). «Evolution of the COVID-19 vaccine development landscape» (στα αγγλικά). Nature Reviews Drug Discovery 19 (10): 667–668. doi:10.1038/d41573-020-00151-8. https://www.nature.com/articles/d41573-020-00151-8. 
  89. ↑ Gates, Bill (2020-02-28). «Responding to Covid-19 — A Once-in-a-Century Pandemic?» (στα αγγλικά). New England Journal of Medicine. doi:10.1056/NEJMp2003762. https://www.nejm.org/doi/10.1056/NEJMp2003762. 
  90. ↑ Gates, Bill (2020-02-28). «Responding to Covid-19 — A Once-in-a-Century Pandemic?» (στα αγγλικά). New England Journal of Medicine. doi:10.1056/NEJMp2003762. https://www.nejm.org/doi/10.1056/NEJMp2003762. 
  91. ↑ «A Covid-19 Vaccine Will Need Equitable, Global Distribution». Harvard Business Review. 2020-04-02. ISSN 0017-8012. https://hbr.org/2020/04/a-covid-19-vaccine-will-need-equitable-global-distribution. Ανακτήθηκε στις 2021-02-19. 
  92. ↑ «COVID-19 pandemic reveals the risks of relying on private sector for life-saving vaccines, says expert | CBC Radio» (στα αγγλικά). CBC. https://www.cbc.ca/radio/sunday/the-sunday-edition-for-may-10-2020-1.5554451/covid-19-pandemic-reveals-the-risks-of-relying-on-private-sector-for-life-saving-vaccines-says-expert-1.5554463?x-eu-country=true. Ανακτήθηκε στις 2021-02-19. 
  93. ↑ Le, Tung Thanh; Cramer, Jakob P.; Chen, Robert; Mayhew, Stephen (2020-09-04). «Evolution of the COVID-19 vaccine development landscape» (στα αγγλικά). Nature Reviews Drug Discovery 19 (10): 667–668. doi:10.1038/d41573-020-00151-8. https://www.nature.com/articles/d41573-020-00151-8. 
  94. ↑ Grenfell, Rob· Drew, Trevor. «Here's why the WHO says a coronavirus vaccine is 18 months away». The Conversation (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  95. ↑ «Accelerating a safe and effective COVID-19 vaccine». www.who.int (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  96. ↑ Yamey, Gavin; Schäferhoff, Marco; Hatchett, Richard; Pate, Muhammad; Zhao, Feng; McDade, Kaci Kennedy (2020). «Ensuring global access to COVID-19 vaccines». Lancet (London, England) 395 (10234): 1405–1406. doi:10.1016/S0140-6736(20)30763-7. ISSN 0140-6736. PMID 32243778. PMC 7271264. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7271264/. 
  97. ↑ «WHO 'backed China's emergency use' of experimental Covid-19 vaccines». South China Morning Post (στα Αγγλικά). 25 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  98. ↑ Kramer, Andrew E. (2020-09-19). «Russia Is Slow to Administer Virus Vaccine Despite Kremlin’s Approval» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/2020/09/19/world/europe/russia-coronavirus-vaccine.html. Ανακτήθηκε στις 2021-02-19. 
  99. ↑ «Pfizer Is First Company to File to FDA For COVID-19 Vaccine Clearance». Time. Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  100. ↑ «Information for Healthcare Professionals on Pfizer/BioNTech COVID-19 vaccine». GOV.UK (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  101. ↑ «Conditions of Authorisation for Pfizer/BioNTech COVID-19 vaccine». GOV.UK (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  102. ↑ releases, 8:30am to 5pm For real-time updates including the latest press· Statements, News· https://www.twitter.com/mhragovuk, see our Twitter channel at. «UK medicines regulator gives approval for first UK COVID-19 vaccine». GOV.UK (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  103. ↑ Mueller, Benjamin (2020-12-02). «U.K. Approves Pfizer Coronavirus Vaccine, a First in the West» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/2020/12/02/world/europe/pfizer-coronavirus-vaccine-approved-uk.html. Ανακτήθηκε στις 2021-02-19. 
  104. ↑ «Covid-19: Pfizer/BioNTech vaccine judged safe for use in UK» (στα αγγλικά). BBC News. 2020-12-02. https://www.bbc.com/news/health-55145696. Ανακτήθηκε στις 2021-02-19. 
  105. ↑ «Press corner». European Commission - European Commission (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  106. ↑ «Bahrain News Agency». www.bna.bh. Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  107. ↑ «UAE: Ministry of Health announces 86 per cent vaccine efficacy». gulfnews.com (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  108. ↑ Thomas, Katie; LaFraniere, Sharon; Weiland, Noah; Goodnough, Abby; Haberman, Maggie (2020-12-12). «F.D.A. Clears Pfizer Vaccine, and Millions of Doses Will Be Shipped Right Away» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/2020/12/11/health/pfizer-vaccine-authorized.html. Ανακτήθηκε στις 2021-02-19. 
  109. ↑ Commissioner, Office of the (21 Δεκεμβρίου 2020). «FDA Takes Additional Action in Fight Against COVID-19 By Issuing Emergency Use Authorization for Second COVID-19 Vaccine». FDA (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  110. ↑ «The Advisory Committee on Immunization Practices' Interim Recommendation for Use of Moderna COVID-19 Vaccine — United States, December 2020» (PDF). 
  111. ↑ Jr, Berkeley Lovelace (19 Δεκεμβρίου 2020). «FDA approves second Covid vaccine for emergency use as it clears Moderna's for U.S. distribution». CNBC (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  112. ↑ Gates, Bill. «What you need to know about the COVID-19 vaccine». gatesnotes.com. Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  113. ↑ Kowalski, Piotr S.; Rudra, Arnab; Miao, Lei; Anderson, Daniel G. (2019-04-10). «Delivering the Messenger: Advances in Technologies for Therapeutic mRNA Delivery». Molecular Therapy 27 (4): 710–728. doi:10.1016/j.ymthe.2019.02.012. ISSN 1525-0016. PMID 30846391. PMC 6453548. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6453548/. 
  114. ↑ Verbeke, Rein; Lentacker, Ine; De Smedt, Stefaan; Dewitte, Heleen (2019). «Three decades of messenger RNA vaccine development». NANO TODAY 28. doi:10.1016/j.nantod.2019.100766. ISSN 1748-0132. http://hdl.handle.net/1854/LU-8628303. 
  115. ↑ «Safe COVID-19 vaccines for Europeans». European Commission - European Commission (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  116. ↑ «Drug Details». covid-vaccine.canada.ca. Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  117. ↑ «Study to Describe the Safety, Tolerability, Immunogenicity, and Efficacy of RNA Vaccine Candidates Against COVID-19 in Healthy Individuals - Full Text View - ClinicalTrials.gov». clinicaltrials.gov (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  118. ↑ «A Study to Evaluate Efficacy, Safety, and Immunogenicity of mRNA-1273 Vaccine in Adults Aged 18 Years and Older to Prevent COVID-19 - Full Text View - ClinicalTrials.gov». clinicaltrials.gov (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  119. ↑ «COVID-19 Vaccine Candidate Heads To Widespread Testing In U.S.». NPR.org (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  120. ↑ «EMA starts rolling review of CureVac's COVID-19 vaccine (CVnCoV)». 
  121. ↑ «What are viral vector-based vaccines and how could they be used against COVID-19?». www.gavi.org (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  122. ↑ «Update on rolling review of AstraZeneca's COVID-19 vaccine». ema.europa.eu. Ανακτήθηκε στις 4 Ιανουαρίου 2021. 
  123. ↑ Newsroom. «Εμβόλιο Οξφόρδης: Αποτελεσματικότητα 70% | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ». Ανακτήθηκε στις 2 Ιανουαρίου 2021. 
  124. ↑ University of Oxford (2020-12-08). A Phase 2/3 Study to Determine the Efficacy, Safety and Immunogenicity of the Candidate Coronavirus Disease (COVID-19) Vaccine ChAdOx1 nCoV-19. clinicaltrials.gov. https://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT04400838. 
  125. ↑ «"A Phase 2/3 study to determine the efficacy, safety and immunogenicity of the candidate Coronavirus Disease (COVID-19) vaccine ChAdOx1 nCoV-19"». 
  126. ↑ «ISRCTN - ISRCTN89951424: A phase III study to investigate a vaccine against COVID-19». www.isrctn.com (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  127. ↑ Corum, Jonathan; Zimmer, Carl. «How Gamaleya’s Vaccine Works» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/interactive/2021/health/gamaleya-covid-19-vaccine.html. Ανακτήθηκε στις 2021-02-20. 
  128. ↑ Janssen Vaccines & Prevention B.V. (2021-02-16). A Randomized, Double-blind, Placebo-controlled Phase 1/2a Study to Evaluate the Safety, Reactogenicity, and Immunogenicity of Ad26COVS1 in Adults Aged 18 to 55 Years Inclusive and Adults Aged 65 Years and Older. clinicaltrials.gov. https://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT04436276. 
  129. ↑ Janssen Vaccines & Prevention B.V. (2021-02-04). A Randomized, Double-blind, Placebo-controlled Phase 3 Study to Assess the Efficacy and Safety of Ad26.COV2.S for the Prevention of SARS-CoV-2-mediated COVID-19 in Adults Aged 18 Years and Older. clinicaltrials.gov. https://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT04505722. 
  130. ↑ Sinovac Research and Development Co., Ltd. (2020-09-08). A Randomized, Double-Blinded, Placebo-Controlled, Phase Ⅰ/Ⅱ Clinical Trial, to Evaluate the Safety and Immunogenicity of the SARS-CoV-2 Inactivated Vaccine (Vero Cell) in Healthy Population Aged ≥60 Years. clinicaltrials.gov. https://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT04383574. 
  131. ↑ «Clinical Trial of Efficacy and Safety of Sinovac's Adsorbed COVID-19 (Inactivated) Vaccine in Healthcare Professionals - Full Text View - ClinicalTrials.gov». clinicaltrials.gov (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  132. ↑ «:: Welcome Indonesia Registry Center ::». www.ina-registry.org. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 Οκτωβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  133. ↑ «A Phase III clinical trial for inactivated novel coronavirus pneumonia (COVID-19) vaccine (Vero cells)». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 Οκτωβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  134. ↑ «VLA2001 COVID-19 Vaccine». www.precisionvaccinations.com (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  135. ↑ «Dose Finding Study to Evaluate Safety, Tolerability and Immunogenicity of an Inactiviated Adjuvanted Sars-Cov-2 Virus Vaccine Candidate Against Covid-19 in Healthy Adults - Full Text View - ClinicalTrials.gov». clinicaltrials.gov (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  136. ↑ «MODULE 2 – Subunit vaccines - WHO Vaccine Safety Basics». vaccine-safety-training.org. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 Μαρτίου 2021. Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  137. ↑ Federal Budgetary Research Institution State Research Center of Virology and Biotechnology "Vector" (2021-02-09). Simple, Blind, Placebo-controlled, Randomized Study of the Safety, Reactogenicity and Immunogenicity of Vaccine Based on Peptide Antigens for the Prevention of COVID-19 (EpiVacCorona), in Volunteers Aged 18-60 Years (I-II Phase). clinicaltrials.gov. https://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT04527575. 
  138. ↑ «Evaluation of the Safety and Immunogenicity of a SARS-CoV-2 rS Nanoparticle Vaccine With/Without Matrix-M Adjuvant - Full Text View - ClinicalTrials.gov». clinicaltrials.gov (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  139. ↑ 139,0 139,1 139,2 «A Study on the Safety, Tolerability and Immune Response of SARS-CoV-2 Sclamp (COVID-19) Vaccine in Healthy Adults - Full Text View - ClinicalTrials.gov». clinicaltrials.gov (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  140. ↑ «UQ-CSL V451 Vaccine». www.precisionvaccinations.com (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  141. ↑ «CTRI». www.ctri.nic.in. Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  142. ↑ «Safety and Immunity of Covid-19 aAPC Vaccine - Full Text View - ClinicalTrials.gov». clinicaltrials.gov (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  143. ↑ Israel Institute for Biological Research (IIBR) (2021-01-04). A Phase I/II Randomized, Multi-Center, Placebo-Controlled, Dose-Escalation Study to Evaluate the Safety, Immunogenicity and Potential Efficacy of an rVSV-SARS-CoV-2-S Vaccine (IIBR-100) in Adults. clinicaltrials.gov. https://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT04608305. 
  144. ↑ «Can old vaccines from science's medicine cabinet ward off coronavirus?». 
  145. ↑ 145,0 145,1 145,2 Pallmann, Philip; Bedding, Alun W.; Choodari-Oskooei, Babak; Dimairo, Munyaradzi; Flight, Laura; Hampson, Lisa V.; Holmes, Jane; Mander, Adrian P. και άλλοι. (2018-02-28). «Adaptive designs in clinical trials: why use them, and how to run and report them». BMC Medicine 16. doi:10.1186/s12916-018-1017-7. ISSN 1741-7015. PMID 29490655. PMC 5830330. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5830330/. 
  146. ↑ 146,0 146,1 «Vaccine Safety | Vaccines». www.vaccines.gov. Ανακτήθηκε στις 21 Φεβρουαρίου 2021. 
  147. ↑ 147,0 147,1 147,2 Commissioner, Office of the (20 Φεβρουαρίου 2020). «The Drug Development Process». FDA (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 21 Φεβρουαρίου 2021. 
  148. ↑ Cohen, Jon (2020-06-19). «Pandemic vaccines are about to face the real test» (στα αγγλικά). Science 368 (6497): 1295–1296. doi:10.1126/science.368.6497.1295. ISSN 0036-8075. PMID 32554572. https://science.sciencemag.org/content/368/6497/1295. 
  149. ↑ «Principles of Epidemiology | Lesson 1 - Section 8». www.cdc.gov (στα Αγγλικά). 11 Μαΐου 2020. Ανακτήθηκε στις 21 Φεβρουαρίου 2021. 
  150. ↑ «Adaptive Designs for Clinical Trials of Drugs and Biologics Guidance for Industry».  line feed character in |title= at position 46 (βοήθεια)
  151. ↑ «Chinese Clinical Trial Register (ChiCTR) - The world health organization international clinical trials registered organization registered platform». www.chictr.org.cn. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 Οκτωβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 21 Φεβρουαρίου 2021. 
  152. ↑ 152,0 152,1 152,2 Welle (www.dw.com), Deutsche. «COVID-19: Risks and side effects of vaccination | DW | 20.01.2021». DW.COM (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 25 Φεβρουαρίου 2021. 
  153. ↑ 153,0 153,1 153,2 153,3 153,4 153,5 Dagan, Noa; Barda, Noam; Kepten, Eldad; Miron, Oren; Perchik, Shay; Katz, Mark A.; Hernán, Miguel A.; Lipsitch, Marc και άλλοι. (2021-02-24). «BNT162b2 mRNA Covid-19 Vaccine in a Nationwide Mass Vaccination Setting». New England Journal of Medicine 0 (0): null. doi:10.1056/NEJMoa2101765. ISSN 0028-4793. PMID 33626250. PMC PMC7944975. https://doi.org/10.1056/NEJMoa2101765. 
  154. ↑ 154,0 154,1 154,2 154,3 Tregoning, John S.; Russell, Ryan F.; Kinnear, Ekaterina (2018-01-25). «Adjuvanted influenza vaccines». Human Vaccines & Immunotherapeutics 14 (3): 550–564. doi:10.1080/21645515.2017.1415684. ISSN 2164-5515. PMID 29232151. PMC 5861793. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5861793/. 
  155. ↑ 155,0 155,1 155,2 155,3 155,4 Wang, Jieliang; Peng, Ying; Xu, Haiyue; Cui, Zhengrong; Williams, Robert O. (2020-08-05). «The COVID-19 Vaccine Race: Challenges and Opportunities in Vaccine Formulation». AAPS PharmSciTech 21 (6). doi:10.1208/s12249-020-01744-7. ISSN 1530-9932. PMID 32761294. PMC 7405756. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7405756/. 
  156. ↑ «COVID-19». CureVac (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 21 Φεβρουαρίου 2021. 
  157. ↑ «CTRI». www.ctri.nic.in. Ανακτήθηκε στις 21 Φεβρουαρίου 2021. 
  158. ↑ «GSK, Medicago launch phase 2/3 clinical trials of plant-derived COVID-19 vaccine». PMLive (στα Αγγλικά). 12 Νοεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 21 Φεβρουαρίου 2021. 
  159. ↑ Wang, Jieliang; Peng, Ying; Xu, Haiyue; Cui, Zhengrong; Williams, Robert O. (2020-08-05). «The COVID-19 Vaccine Race: Challenges and Opportunities in Vaccine Formulation». AAPS PharmSciTech 21 (6). doi:10.1208/s12249-020-01744-7. ISSN 1530-9932. PMID 32761294. PMC 7405756. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7405756/. 
  160. ↑ «Participant Enrollment Begins for Phase I Trial of IAVI-Merck COVID-19 Vaccine Candidate». IAVI (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 6 Νοεμβρίου 2020. 
  161. ↑ «StackPath». www.industryweek.com. Ανακτήθηκε στις 20 Ιουλίου 2020. 
  162. ↑ «An Overview of the Merck COVID-19 Vaccine». verywellhealth.com. 25 Δεκεμβρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Ιανουαρίου 2021. 
  163. ↑ «Merck: Σταματά τις έρευνες για το εμβόλιο του κορωνοϊού». skai.gr. 25 Ιανουαρίου 2021. 
  164. ↑ «ISRCTN - ISRCTN17072692: Clinical trial to assess the safety of a coronavirus vaccine in healthy men and women». www.isrctn.com (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 21 Φεβρουαρίου 2021. 
  165. ↑ «FDA Briefing Document Pfizer-BioNTech COVID-19 Vaccine».  line feed character in |title= at position 22 (βοήθεια)
  166. ↑ Zimmer, Carl (2020-11-20). «2 Companies Say Their Vaccines Are 95% Effective. What Does That Mean?» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/2020/11/20/health/covid-vaccine-95-effective.html. Ανακτήθηκε στις 2021-02-22. 
  167. ↑ «Ηλ.Μόσιαλος: Και οι εμβολιασμένοι μπορεί να διαδώσουν τον κορωνοϊό». m.naftemporiki.gr. Ανακτήθηκε στις 22 Φεβρουαρίου 2021. 
  168. ↑ Randolph, Haley E.; Barreiro, Luis B. (2020-05-19). «Herd Immunity: Understanding COVID-19». Immunity 52 (5): 737–741. doi:10.1016/j.immuni.2020.04.012. ISSN 1074-7613. PMID 32433946. PMC 7236739. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7236739/. 
  169. ↑ «The FDA's cutoff for Covid-19 vaccine effectiveness is 50 percent. What does that mean?». NBC News (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 22 Φεβρουαρίου 2021. 
  170. ↑ «EMA sets 50% efficacy goal – with flexibility – for COVID vaccines». www.raps.org. Ανακτήθηκε στις 22 Φεβρουαρίου 2021. 
  171. ↑ «DailyMed - PFIZER-BIONTECH COVID-19 VACCINE- bnt162b2 injection, suspension». dailymed.nlm.nih.gov. Ανακτήθηκε στις 22 Φεβρουαρίου 2021. 
  172. ↑ CDC (11 Φεβρουαρίου 2020). «COVID-19 and Your Health». Centers for Disease Control and Prevention (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 22 Φεβρουαρίου 2021. 
  173. ↑ Corum, Jonathan; Zimmer, Carl. «How Nine Covid-19 Vaccines Work» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/interactive/2021/health/how-covid-19-vaccines-work.html. Ανακτήθηκε στις 2021-02-22. 
  174. ↑ Kim, Jerome H.; Marks, Florian; Clemens, John D. (2021-02). «Looking beyond COVID-19 vaccine phase 3 trials» (στα αγγλικά). Nature Medicine 27 (2): 205–211. doi:10.1038/s41591-021-01230-y. ISSN 1546-170X. https://www.nature.com/articles/s41591-021-01230-y. 
  175. ↑ CNN, Nectar Gan. «China approves Sinopharm Covid-19 vaccine, promises free shots for all citizens». CNN. Ανακτήθηκε στις 22 Φεβρουαρίου 2021. 
  176. ↑ Fonseca, Pedro (2020-12-24). «Brazil institute says CoronaVac efficacy above 50%, but delays full results» (στα αγγλικά). Reuters. https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-sinovac-brazil-idUSKBN28X2CR. Ανακτήθηκε στις 2021-02-22. 
  177. ↑ «Sinovac Shot Shown 78% Effective in Brazil After Data Confusion» (στα αγγλικά). Bloomberg.com. 2021-01-07. https://www.bloomberg.com/news/articles/2021-01-07/sinovac-covid-shot-78-effective-in-brazil-trial-folha-reports. Ανακτήθηκε στις 2021-02-22. 
  178. ↑ Wadman, Meredith· CohenJan. 28, Jon· 2021· Pm, 6:50 (28 Ιανουαρίου 2021). «Novavax vaccine delivers 89% efficacy against COVID-19 in U.K.—but is less potent in South Africa». Science | AAAS (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 22 Φεβρουαρίου 2021. 
  179. ↑ Douglas, Jason (2021-02-04). «Scientists Test a New Covid-19 Vaccine Question: Mixing Different Doses» (στα αγγλικά). Wall Street Journal. ISSN 0099-9660. https://www.wsj.com/articles/covid-19-vaccine-combinations-face-trials-as-variants-of-virus-emerge-11612434600. Ανακτήθηκε στις 2021-02-22. 
  180. ↑ «Moderna COVID-19 Vaccine – cx-024414 injection, suspension». DailyMed. U.S. National Institutes of Health. Ανακτήθηκε στις 20 Δεκεμβρίου 2020. 
  181. ↑ «Pfizer-BioNTech COVID-19 Vaccine – rna ingredient bnt-162b2 injection, suspension». DailyMed. U.S. National Institutes of Health. Ανακτήθηκε στις 14 Δεκεμβρίου 2020. 
  182. ↑ «Safety and efficacy of an rAd26 and rAd5 vector-based heterologous prime-boost COVID-19 vaccine: an interim analysis of a randomised controlled phase 3 trial in Russia». The Lancet 397 (10275): 671–681. February 2021. doi:10.1016/S0140-6736(21)00234-8. ISSN 0140-6736. PMID 33545094. 
  183. ↑ Σφάλμα αναφοράς: Σφάλμα παραπομπής: Λανθασμένο <ref>. Δεν υπάρχει κείμενο για τις παραπομπές με όνομα AZD1222-efficacy.
  184. ↑ Wadman, Meredith; Cohen, Jon (28 January 2021). «Novavax vaccine delivers 89% efficacy against COVID-19 in UK – but is less potent in South Africa». Science. doi:10.1126/science.abg8101. 
  185. ↑ «Novavax COVID-19 Vaccine Demonstrates 89.3% Efficacy in UK Phase 3 Trial | Novavax Inc. - IR Site». ir.novavax.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Ιουνίου 2021. Ανακτήθηκε στις 3 Μαρτίου 2021. 
  186. ↑ «UAE says Sinopharm vaccine has 86% efficacy against COVID-19». Reuters (Dubai). 9 December 202. https://www.reuters.com/article/health-coronavirus-emirates/uae-says-sinopharm-vaccine-has-86-efficacy-against-covid-19-idUSKBN28J0G4. Ανακτήθηκε στις 10 March 2021. 
  187. ↑ Wee, Sui-Lee; Qin, Amy (30 December 2020). «A Chinese Covid-19 Vaccine Has Proved Effective, Its Maker Says». The New York Times. https://www.nytimes.com/2020/12/30/business/china-vaccine.html. Ανακτήθηκε στις 30 December 2020. 
  188. ↑ «Sinovac says COVID-19 vaccine effective in preventing hospitalization, death». Reuters. 5 February 2021. https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-sinovac-biotech/sinovac-says-covid-19-vaccine-effective-in-preventing-hospitalization-death-idINKBN2A52Q6. Ανακτήθηκε στις 10 March 2021. 
  189. ↑ «Sinovac's Covid Shot Proves 78% Effective in Brazil Trial». Bloomberg. 7 January 2021. https://www.bloomberg.com/news/articles/2021-01-07/sinovac-covid-shot-78-effective-in-brazil-trial-folha-reports. Ανακτήθηκε στις 7 January 2021. 
  190. ↑ «Chile Approves Chinese Coronavirus Vaccine». Barron's. Agence France-Presse. 20 January 2021. https://www.barrons.com/news/chile-approves-chinese-coronavirus-vaccine-01611167703. Ανακτήθηκε στις 10 March 2021. 
  191. ↑ «Janssen COVID-19 Vaccine - ad26.cov2.s injection, suspension». DailyMed. U.S. National Institutes of Health. Ανακτήθηκε στις 15 Μαρτίου 2021. 
  192. ↑ «Bharat Biotech's Covaxin found 81% effective in interim phase 3 trials». mint. 3 March 2021. https://www.livemint.com/news/india/bharat-biotech-s-covaxin-found-81-effective-in-interim-phase-3-trials-11614771222428.html. 
  193. ↑ Bharat Biotech (3 March 2021). Bharat Biotech Announces Phase 3 Results of COVAXIN: India’s First COVID-19 Vaccine Demonstrates Interim Clinical Efficacy of 81%. Δελτίο τύπου. Ανακτήθηκε στις 10 March 2021.
  194. ↑ Σφάλμα αναφοράς: Σφάλμα παραπομπής: Λανθασμένο <ref>. Δεν υπάρχει κείμενο για τις παραπομπές με όνομα reuters-convidicea.
  195. ↑ 195,0 195,1 Torjesen, Ingrid (2021-02-22). «Covid-19: First doses of vaccines in Scotland led to a substantial fall in hospital admissions» (στα αγγλικά). BMJ 372: n523. doi:10.1136/bmj.n523. ISSN 1756-1833. PMID 33619037. https://www.bmj.com/content/372/bmj.n523. 
  196. ↑ Wise, Jacqui (2021-02-25). «Covid-19: Pfizer BioNTech vaccine reduced cases by 94% in Israel, shows peer reviewed study» (στα αγγλικά). BMJ 372: n567. doi:10.1136/bmj.n567. ISSN 1756-1833. PMID 33632676. https://www.bmj.com/content/372/bmj.n567. 
  197. ↑ «Coronavirus Disease 2019». Centers for Disease Control and Prevention (στα Αγγλικά). 31 Μαρτίου 2021. Ανακτήθηκε στις 5 Απριλίου 2021. 
  198. ↑ «Summary of product characteristics» (PDF). ema.europa.eu. Ανακτήθηκε στις 2 Απριλίου 2021. 
  199. ↑ «COVID-19 Vaccine AstraZeneca: Risk of thrombocytopenia and coagulation disorders» (PDF). ema.europa.eu. Ανακτήθηκε στις 2 Απριλίου 2021. 
  200. ↑ 200,0 200,1 «AstraZeneca: Οι οδηγίες της εταιρείας σε εμβολιασμένους και γιατρούς για τα περιστατικά θρομβώσεων | LiFO». www.lifo.gr. 31 Μαρτίου 2021. Ανακτήθηκε στις 2 Απριλίου 2021. 
  201. ↑ Shimabukuro, Tom T.; Kim, Shin Y.; Myers, Tanya R.; Moro, Pedro L.; Oduyebo, Titilope; Panagiotakopoulos, Lakshmi; Marquez, Paige L.; Olson, Christine K. και άλλοι. (2021-04-21). «Preliminary Findings of mRNA Covid-19 Vaccine Safety in Pregnant Persons». New England Journal of Medicine 0 (0): null. doi:10.1056/NEJMoa2104983. ISSN 0028-4793. https://doi.org/10.1056/NEJMoa2104983. 
  202. ↑ Corum, Jonathan; Zimmer, Carl (2021-01-18). «Inside the B.1.1.7 Coronavirus Variant» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/interactive/2021/health/coronavirus-mutations-B117-variant.html. Ανακτήθηκε στις 2021-02-22. 
  203. ↑ «Rapid increase of a SARS-CoV-2 variant with multiple spike protein mutations observed in the United Kingdom» (PDF).  line feed character in |title= at position 44 (βοήθεια)
  204. ↑ «South Africa coronavirus variant: What is the risk?» (στα αγγλικά). BBC News. 2021-02-08. https://www.bbc.com/news/health-55534727. Ανακτήθηκε στις 2021-02-22. 
  205. ↑ «Moderna vaccine appears to work against variants». RNZ (στα Αγγλικά). 26 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 22 Φεβρουαρίου 2021. 
  206. ↑ Muik, Alexander; Wallisch, Ann-Kathrin; Sänger, Bianca; Swanson, Kena A.; Mühl, Julia; Chen, Wei; Cai, Hui; Maurus, Daniel και άλλοι. (2021-01-29). «Neutralization of SARS-CoV-2 lineage B.1.1.7 pseudovirus by BNT162b2 vaccine–elicited human sera» (στα αγγλικά). Science. doi:10.1126/science.abg6105. ISSN 0036-8075. PMID 33514629. https://science.sciencemag.org/content/early/2021/01/28/science.abg6105. 
  207. ↑ «Subscribe to read | Financial Times». www.ft.com. Ανακτήθηκε στις 22 Φεβρουαρίου 2021. 
  208. ↑ Bruce, Derek Francis, Andy (2021-02-07). «Oxford/AstraZeneca COVID shot less effective against South African variant: study» (στα αγγλικά). Reuters. https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-astrazeneca-varian-idUSKBN2A60SH. Ανακτήθηκε στις 2021-02-22. 
  209. ↑ «Covid: South Africa halts AstraZeneca vaccine rollout over new variant» (στα αγγλικά). BBC News. 2021-02-08. https://www.bbc.com/news/world-africa-55975052. Ανακτήθηκε στις 2021-02-22. 
  210. ↑ «South Africa suspends Oxford-AstraZeneca vaccine rollout after researchers report 'minimal' protection against coronavirus variant - The Washington Post». 
  211. ↑ Tregoning, John S.; Russell, Ryan F.; Kinnear, Ekaterina (2018-01-25). «Adjuvanted influenza vaccines». Human Vaccines & Immunotherapeutics 14 (3): 550–564. doi:10.1080/21645515.2017.1415684. ISSN 2164-5515. PMID 29232151. PMC 5861793. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5861793/. 
  212. ↑ Commissioner, Office of the (2021-02-03). «Pfizer-BioNTech COVID-19 Vaccine» (στα αγγλικά). FDA. https://www.fda.gov/emergency-preparedness-and-response/coronavirus-disease-2019-covid-19/pfizer-biontech-covid-19-vaccine. 
  213. ↑ Commissioner, Office of the (2021-02-03). «Moderna COVID-19 Vaccine» (στα αγγλικά). FDA. https://www.fda.gov/emergency-preparedness-and-response/coronavirus-disease-2019-covid-19/moderna-covid-19-vaccine. 
  214. ↑ «Κορωνοϊός: Αυτές είναι οι 7 συχνότερες παρενέργειες από το εμβόλιο της Pfizer». Iatropedia. 9 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2020. 
  215. ↑ «Κορονοϊός: Τι παρενέργειες είχαν οι πρώτοι 400.000 που έκαναν το εμβόλιο της Pfizer». Iatropedia. 22 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2020. 
  216. ↑ 216,0 216,1 Newsroom. «Eπιτροπή Εμβολιασμών: Να χορηγείται σε άτομα άνω των 30 ετών το εμβόλιο της AstraZeneca | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ». www.kathimerini.gr. Ανακτήθηκε στις 9 Απριλίου 2021. 
  217. ↑ «AstraZeneca's COVID-19 vaccine: EMA finds possible link to very rare cases of unusual blood clots with low blood platelets». ema.europa.eu. Ανακτήθηκε στις 7 Απριλίου 2021. 
  218. ↑ Weiland, Noah; LaFraniere, Sharon; Zimmer, Carl (2021-04-13). «U.S. Calls for Pause on Johnson & Johnson Vaccine After Rare Clotting Cases» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/2021/04/13/us/politics/johnson-johnson-vaccine-blood-clots-fda-cdc.html. Ανακτήθηκε στις 2021-04-13. 
  219. ↑ Newsroom. «Εμβόλιο Johnson & Johnson: Σύσταση να «παγώσει» η χορήγηση στις ΗΠΑ – Λόγω περιστατικών θρομβώσεων | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ». www.kathimerini.gr. Ανακτήθηκε στις 13 Απριλίου 2021. 
  220. ↑ «COVID-19 Vaccine Janssen: EMA finds possible link to very rare cases of unusual blood clots with low blood platelets». ema.europa.eu. Ανακτήθηκε στις 20 Απριλίου 2021. 
  221. ↑ «J&J to resume rollout of COVID-19 vaccine in Europe with safety warning». Reuters. 20 Απριλίου 2021. Ανακτήθηκε στις 1 Μαΐου 2021. 
  222. ↑ Commissioner, Office of the (26 Απριλίου 2021). «FDA and CDC Lift Recommended Pause on Johnson & Johnson (Janssen) COVID-19 Vaccine Use Following Thorough Safety Review». FDA (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 1 Μαΐου 2021. 
  223. ↑ Commissioner, Office of the (2021-02-03). «Moderna COVID-19 Vaccine» (στα αγγλικά). FDA. https://www.fda.gov/emergency-preparedness-and-response/coronavirus-disease-2019-covid-19/moderna-covid-19-vaccine. 
  224. ↑ «CDC: Anaphylaxis Rate With COVID Vax 10 Times Greater Than for Flu Shots». www.medpagetoday.com (στα Αγγλικά). 6 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 25 Φεβρουαρίου 2021. 
  225. ↑ «Κορωνοϊός- Έρευνα: Aσφαλή για τις έγκυες τα εμβόλια mRNA ενώ περνάνε αντισώματα και στα μωρά». www.naftemporiki.gr. 26 Μαρτίου 2021. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 Απριλίου 2021. Ανακτήθηκε στις 29 Απριλίου 2021. 
  226. ↑ Newsroom. «Εμβόλια: Σύσταση προς εγκύους υπέρ Pfizer και Moderna | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ». www.kathimerini.gr. Ανακτήθηκε στις 29 Απριλίου 2021. 
  227. ↑ «The mRNA COVID-19 vaccine and pregnancy: What to know if you're pregnant, trying to conceive, or breastfeeding». www.uchicagomedicine.org (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 16 Ιανουαρίου 2021. 
  228. ↑ «Εμβόλιο - Κορονοϊός: Τι ισχύει για εγκυμοσύνη και έμβρυο». Έθνος. Ανακτήθηκε στις 15 Ιανουαρίου 2021. 
  229. ↑ Shapiro, Nina. «The Covid-19 Vaccine Does Not Cause Infertility. Here's Why People Think It Does». Forbes (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 15 Ιανουαρίου 2021. 
  230. ↑ Newsroom (28 Δεκεμβρίου 2020). «Εμβόλιο κορωνοϊού: Προκαλεί όντως υπογονιμότητα; Πώς ξεκίνησε η νέα θεωρία». CNN.gr. Ανακτήθηκε στις 15 Ιανουαρίου 2021. 
  231. ↑ CDC (11 Φεβρουαρίου 2020). «COVID-19 and Your Health». Centers for Disease Control and Prevention (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 16 Ιανουαρίου 2021. 
  232. ↑ «COVID-19 Vaccine Moderna (εμβόλιο mRNA COVID-19 [νουκλεοτιδίων τροποποιημένων]» (PDF). ema.europa.eu. Ανακτήθηκε στις 29 Απριλίου 2021. 
  233. ↑ «ΠΟΥ: Να κάνουν το εμβόλιο κατά της Covid-19 οι έγκυες | ipaidia.gr». www.iPaidia.gr. 30 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 30 Ιανουαρίου 2021. 
  234. ↑ Newsroom (14 Ιανουαρίου 2021). «Κορονοϊός - Μαρία Τσολιά: Όσα είπε για την ασφάλεια του εμβολίου | ipharmahealth.gr». www.iPharmaHealth.gr. Ανακτήθηκε στις 25 Ιανουαρίου 2021. 
  235. ↑ «Κορονοϊός: Αντισώματα από την εμβολιασμένη μητέρα στο μητρικό γάλα | ipharmahealth.gr». www.iPharmaHealth.gr. 6 Μαρτίου 2021. Ανακτήθηκε στις 6 Μαρτίου 2021. 
  236. ↑ «Νότια Αφρική-Covid: Αναστέλλει το πρόγραμμα εμβολιασμού με το εμβόλιο της AstraZeneca». www.naftemporiki.gr. 2 Ιουλίου 2021. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 Μαρτίου 2021. Ανακτήθηκε στις 17 Μαρτίου 2021. 
  237. ↑ Newsroom. «Β. Κικίλιας: Συνεχίζεται η χορήγηση του εμβολίου της AstraZeneca στην Ελλάδα | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ». Ανακτήθηκε στις 16 Μαρτίου 2021. 
  238. ↑ Vogel, Gretchen· KupferschmidtMar. 17, Kai· 2021· Pm, 1:30 (17 Μαρτίου 2021). «'It's a very special picture.' Why vaccine safety experts put the brakes on AstraZeneca's COVID-19 vaccine». Science | AAAS (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 18 Μαρτίου 2021. 
  239. ↑ «WHO statement on AstraZeneca COVID-19 vaccine safety signals». www.who.int (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 17 Μαρτίου 2021. 
  240. ↑ 240,0 240,1 «COVID-19 Vaccine AstraZeneca: benefits still outweigh the risks despite possible link to rare blood clots with low blood platelets». ema.europe.eu. Ανακτήθηκε στις 18 Μαρτίου 2021. 
  241. ↑ «Paul-Ehrlich-Institut - News - The Paul-Ehrlich-Institut informs - Temporary Suspension of Vaccination with COVID-19 Vaccine AstraZeneca». www.pei.de. Ανακτήθηκε στις 16 Μαρτίου 2021. 
  242. ↑ Newsroom. «AstraZeneca: «Ξεπαγώγουν» το εμβόλιο οι ευρωπαϊκές χώρες | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ». Ανακτήθηκε στις 18 Μαρτίου 2021. 
  243. ↑ Newsroom. «Η Γερμανία «παγώνει» ξανά το AstraZeneca | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ». www.kathimerini.gr. Ανακτήθηκε στις 2 Απριλίου 2021. 
  244. ↑ Newsroom. «Γαλλία: Αρχίζουν ξανά οι εμβολιασμοί με AstraZeneca – Μόνο για τους άνω των 55 ετών | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ». www.kathimerini.gr. Ανακτήθηκε στις 2 Απριλίου 2021. 
  245. ↑ «Κύπρος - Υπ.Υγείας: Δεν υπάρχουν περιθώρια για απόρριψη ενός εμβολίου έναντι άλλου». euronews. 12 Φεβρουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 2 Απριλίου 2021. 
  246. ↑ Newsroom. «Διευκρινίσεις Μ. Θεμιστοκλέους: Οι πολίτες δεν θα έχουν τη δυνατότητα επιλογής εμβολίων | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ». www.kathimerini.gr. Ανακτήθηκε στις 2 Απριλίου 2021. 
  247. ↑ Παλαιολόγος, Γιάννης. «Άνω-κάτω με το εμβόλιο της AstraZeneca | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ». www.kathimerini.gr. Ανακτήθηκε στις 8 Απριλίου 2021. 
  248. ↑ «AstraZeneca: Με διαφορετικές συστάσεις οι εμβολιασμοί στην Ε.Ε., μέχρι αύριο οι αποφάσεις στην Ελλάδα». Η Εφημερίδα των Συντακτών. Ανακτήθηκε στις 9 Απριλίου 2021. 
  249. ↑ Newsroom. «Εμβόλιο AstraZeneca: Ηλικιακό όριο ανά χώρα | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ». www.kathimerini.gr. Ανακτήθηκε στις 9 Απριλίου 2021. 
  250. ↑ Callaway, Ewen (2021-10-21). «Mix-and-match COVID vaccines ace the effectiveness test» (στα αγγλικά). Nature. doi:10.1038/d41586-021-02853-4. https://www.nature.com/articles/d41586-021-02853-4. 
  251. ↑ 251,0 251,1 CDC (11 Φεβρουαρίου 2020). «Coronavirus Disease 2019 (COVID-19)». Centers for Disease Control and Prevention (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 4 Δεκεμβρίου 2021. 
  252. ↑ Levin, Einav G.; Lustig, Yaniv; Cohen, Carmit; Fluss, Ronen; Indenbaum, Victoria; Amit, Sharon; Doolman, Ram; Asraf, Keren και άλλοι. (2021-10-06). «Waning Immune Humoral Response to BNT162b2 Covid-19 Vaccine over 6 Months». New England Journal of Medicine 0 (0): null. doi:10.1056/NEJMoa2114583. ISSN 0028-4793. PMID 34614326. PMC PMC8522797. https://doi.org/10.1056/NEJMoa2114583. 
  253. ↑ CDC· CDC (29 Νοεμβρίου 2021). «COVID-19 Booster Shot». Centers for Disease Control and Prevention (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 4 Δεκεμβρίου 2021. 
  254. ↑ Dolgin, Elie (2021-09-17). «COVID vaccine immunity is waning — how much does that matter?» (στα αγγλικά). Nature 597 (7878): 606–607. doi:10.1038/d41586-021-02532-4. https://www.nature.com/articles/d41586-021-02532-4. 
  255. ↑ «WHO Director-General's opening remarks at 148th session of the Executive Board». www.who.int (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 25 Φεβρουαρίου 2021. 
  256. ↑ «Israel blocked Covid vaccines from entering Gaza, say Palestinians». the Guardian (στα Αγγλικά). 16 Φεβρουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 25 Φεβρουαρίου 2021. 
  257. ↑ Rasgon, Adam (2021-02-04). «Israel’s Vaccine Success Unleashes a Debate on Palestinian Inequities» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/2021/02/04/world/middleeast/israel-palestinians-vaccine.html. Ανακτήθηκε στις 2021-02-25. 
  258. ↑ «Taiwan Concerned China May Have Blocked Vaccine Purchase» (στα αγγλικά). Bloomberg.com. 2021-02-17. https://www.bloomberg.com/news/articles/2021-02-17/taiwan-concerned-china-may-have-blocked-vaccine-purchase. Ανακτήθηκε στις 2021-02-25. 
  259. ↑ «COVAX explained». www.gavi.org (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 25 Φεβρουαρίου 2021. 
  260. ↑ «Anti-Vaxxers Wage Campaigns Against COVID-19 Shots». WebMD (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 25 Φεβρουαρίου 2021. 
  261. ↑ «Vaccine rumours debunked: Microchips, 'altered DNA' and more» (στα αγγλικά). BBC News. 2020-12-02. https://www.bbc.com/news/54893437. Ανακτήθηκε στις 2021-02-25. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

π • σ • ε Πανδημία COVID-19
SARS-CoV-2 (ιός) • COVID-19 (ασθένεια) • Κορονοϊός (ομάδα ιών)• Εμβόλιο COVID-19
Επιπτώσεις
Ήπειρος
Αμερική
Ασία
Ευρώπη
Ωκεανία
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Εμβόλιο_COVID-19&oldid=10337207"