Ελληνικά Γράμματα (περιοδικό)

Το πρώτο τεύχος του περιοδικού Ελληνικά Γράμματα, 15 Ιουνίου 1927.

Τα Ελληνικά Γράμματα (1927-1930) ήταν αθηναϊκό, δεκαπενθήμερο περιοδικό (24 x 17 εκ.), και από το τεύχος 46 εβδομαδιαίο, "Τέχνης, Μελέτης και Ελέγχου" (28 x 21 εκ.), με διευθυντή τον Κωστή Μπαστιά, (1901-1972). Κυκλοφορούσε από τις 15 Ιουνίου 1927 έως τις 15 Φεβρουαρίου 1930.

Το ιστορικό και εκδοτικό πλαίσιο

Η πτώση της δικτατορίας του Πάγκαλου στις 24 Αυγούστου 1926 άνοιξε το δρόμο στην έκδοση νέων πολιτικών, εκπαιδευτικών και πολιτιστικών περιοδικών, που μπορούσαν πλέον να εκφραστούν πιο ελεύθερα. Το πρώτο περιοδικό που θα εκδοθεί το Σεπτέμβριο 1926 ήταν η Αναγέννηση του εκπαιδευτικού, δημοτικιστή, σοσιαλιστή και αργότερα μαρξιστή Δημήτρη Γληνού. Ο Γληνός, μαζί με τον εκπαιδευτικό Αλέξανδρο Δελμούζο και τον γλωσσολόγο Μανώλη Τριανταφυλλίδη ήταν, πιθανόν, οι σημαντικότεροι στυλοβάτες του Εκπαιδευτικού Ομίλου. Στις αρχές του 1927, εκδόθηκαν δύο νέα μαρξιστικά περιοδικά, το παιδαγωγικό δελτίο Η Νέα Αγωγή του Χαρ. Χρονόπουλου και η Λογοτεχνική Επιθεώρηση του Αντρέα Ζεβγά, ψευδώνυμο του Αιμίλιου Χουρμούζιου και τον Μάρτιο η μακροβιότατη Νέα Εστία του Γρηγορίου Ξενόπουλου. Τον ίδιο μήνα, ο Εκπαιδευτικός Όμιλος, που από το 1910 αγωνιζόταν για τη χρήση της δημοτικής στην εκπαίδευση, διασπάσθηκε με την αποχώρηση του Δελμούζου και της ομάδας του (Π. Παϊδούσης, Τέλλος Άγρας, Κ. Θ. Δημαράς κ.ά), λόγω των σοσιαλιστικών πολιτικών τάσεων που είχε δώσει στο σωματείο ο Γληνός.

Οι συνεργάτες

Ο Μπαστιάς προσφέρθηκε να "στεγάσει" την ομάδα Δελμούζου σε δικό του περιοδικό και προσέγγισε και τον σκηνοθέτη, συγγραφέα και κριτικό Φώτο Πολίτη, ως και τον εξάδελφό του Γιάννη Αποστολάκη, καθηγητή του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Έτσι, γεννήθηκαν τα Ελληνικά Γράμματα, που κυκλοφόρησαν στις 15 Ιουνίου 1927, ως δεκαπενθήμερο περιοδικό. Πέρα από την ηγετική ομάδα του "κύκλου των Ελληνικών Γραμμάτων", συνεργάστηκε ένας σημαντικός αριθμός προσώπων των γραμμάτων και των τεχνών που εκπροσωπούσαν όλο το πολιτικό φάσμα. Ούτε πρέπει να μας κάνει εντύπωση πώς πολλοί εξελίχθηκαν στην δεκαετία του '30 ή στην Κατοχή σε στελέχη της αριστεράς ή του ΚΚΕ. Μεταξύ των συνεργατών συμπεριλαμβάνονται οι: Τέλλος Άγρας, Νίκος Αθανασιάδης, Τάσος Αθανασιάδης, Κωνσταντίνος Άμαντος, Ηρακλής Αποστολίδης, Μάριος Βάρβογλης, Σπύρος Βασιλείου, Αιμίλιος Βεάκης, Ηλίας Βενέζης, Γιάννης Βλαχογιάννης, Ηλίας Βουτιερίδης, Δημήτρης Γαλάνης, Απόστολος Δοξιάδης, Στρατής Δούκας, Νίκος Εγγονόπουλος, Γιωσέφ Ελιγιά, Δ. Α. Ζακυθηνός, Ηλίας Ηλιού, Αύρα Θεοδωροπούλου, Κωνσταντίνος Καβάφης, Κ. Καρθαίος, Πέλος Κατσέλης, Κλεόβουλος Κλώνης, Διονύσιος Κόκκινος, Φώτης Κόντογλου, Γιώργος Κοτζιούλας, Σωκράτης Κουγέας, Λέων Κουκούλας, Εμμανουήλ Κριαράς, Δ. Λουκόπουλος, Σπύρος Μελάς, Τάκης Μπαρλάς, Ρίτα Μπούμη, Παύλος Νιρβάνας, Κώστας Ουράνης, Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος, Θεοφύλακτος Παπακωνσταντίνου, Τάκης Παπατσώνης, Δημήτρης Πικιώνης, Γιώργος Ν. Πολίτης, Λίνος Πολίτης, Αντώνης Πρωτοπάτσης, Δημήτρης Ροντήρης, Κ.Α. Ρωμαίος, Βασίλης Ρώτας, Βάλιας Σεμερτζίδης, Γιάννης Σκαρίμπας, Σωτήρης Σκίπης, Γεράσιμος Σπαταλάς, Πάνος Δ. Ταγκόπουλος, Αθηνά Ταρσούλη, Βασίλης Τατάκης, Αντώνης Τραυλαντώνης, Κωνσταντίνος Φαλτάιτς, Μένος Φιλήντας, Αγγελική Χατζημιχάλη, Πέτρος Χάρης κ.ά..

Φυσικά, στην ύλη του περιοδικού κυριαρχούσε η παρουσία του Μπαστιά με μαχητικά σχόλια, διηγήματα, μία νουβέλα, μελέτες και κριτικές λογοτεχνίας, θεάτρου και τέχνης.

Οι θέσεις

Ο Μπαστιάς εξηγούσε στους συνεργάτες του περιοδικού, ότι σκοπός του ήταν η δημιουργία ενός μαχητικού περιοδικού της δημοτικής, που θα έθετε τον ιδεαλισμό, τον εθνισμό -και όχι τον εθνικιστικό σωβινισμό-, την εθνική κληρονομιά και το χριστιανισμό ως αντίβαρο στο μαρξισμό. Ο Αλέξανδρος Δελμούζος είχε αποκηρυχθεί από τους μαρξιστές για την προσέγγιση του στον "εθνισμό" και από τον Γιάννη Κορδάτο για τον καντιανισμό του, δηλαδή τον επηρεασμό του από τον Ιμμάνουελ Καντ και τον γερμανικό ιδεαλισμό. Οι Φώτος Πολίτης και Γιάννης Αποστολάκης, γερμανοσπουδαγμένοι και οι δύο όπως και ο Δελμούζος, ήταν και αυτοί επηρεασμένοι από τη γερμανική ιδεαλιστική φιλοσοφία. Ο καθηγητής Κ.Θ. Δημαράς, τότε συνεργάτης του Αποστολάκη, και κατ' επέκτασιν των Ελληνικών Γραμμάτων, που μετά τον πόλεμο μετακινείται στο χώρο του ευρωπαϊκού διαφωτισμού, έχει πει σε συνέντευξη το 1988:

Το κλίμα την εποχή εκείνη ήταν αντιπαλαμικό και εγώ ήμουν και πολύ αντιαριστερός. Πολύ εναντίον του Κορδάτου. Πορευόμουν στην τροχιά του Αποστολάκη. Από εκείνον πρωτάκουσα ότι ο Μπαστιάς θα έβγαζε ένα περιοδικό. Ο Δελμούζος ήταν κοντά στον Μπαστιά. Ο Αποστολάκης, ο Φώτος Πολίτης και εγώ, νεώτερος, συμπορευόμαστε. [...] Ιδεολογικά το περιοδικό που ήμουνα ιδιαίτερα συνδεδεμένος ήταν τα Ελληνικά Γράμματα. Όταν κοιτάξεις για περιοδικά ιδεών δε βρίσκεις άλλο. Η Νέα Εστία ήταν μία καλή επιχείρηση χωρίς ιδεολογική τοποθέτηση. Τα Ελληνικά Γράμματα είχαν μία ελληνοκεντρική τοποθέτηση βασισμένη στις ιδέες του Δελμούζου, του Αποστολάκη και του Φώτου Πολίτη. Τα άλλα περιοδικά ιδεών της εποχής ήταν εκείνα που είχαν ένα κόμμα πίσω τους.

Η υπόθεση Κ.Γ. Καρυωτάκη

Τα Ελληνικά Γράμματα έδιναν μεγάλη προσοχή στην κριτική βιβλίου, θεάτρου και των τεχνών. Ένας από τους βασικούς κριτικούς βιβλίου, που συνεργάστηκε από το 4ον τεύχος (1.8.1927) έως σχεδόν το τέλος της έκδοσης, ήταν ο απόστρατος συνταγματάρχης, με έφεση στην λογοτεχνία και το θέατρο, Βασίλης Ρώτας, που πορευόταν στον ιδεαλισμό και τον αντικομμουνισμό του Γιάννη Αποστολάκη. Την ίδια εποχή, ο κορυφαίος ποιητής του νεορομαντισμού Κώστας Καρυωτάκης δημοσίευσε τον Δεκέμβριο του 1927 την τρίτη ποιητική συλλογή του, Ελεγεία και σάτιρες. Ο Ρώτας έσπευσε να δημοσιεύσει στη στήλη του την ειρωνική και άκρως αρνητική κριτική του , που αποτέλεσε την κυριότερη καταδίκη της Καρυωτακικής ποίησης, πριν την αυτοκτονία του ποιητή τον Ιούλιο του 1928. Στην ευγενική απάντησή του στο περιοδικό, ο Καρυωτάκης αμφισβητεί αν όσα έγραψε ο Ρώτας αποτελούν κριτική ή, με αφορμή το βιβλίο του,:

[...]εζήτησε απλώς να κάνει γνωστές τις ιδιαίτερες προτιμήσεις του, τα ποιητικά μοτίβα που τον ενδιαφέρουν περσότερο . Και είπε πάνω κάτω ότι η μελαγχολία δεν είνε καθόλου καλό πράγμα, ότι πρέπει να κοιτάξουμε λίγο και τον κοσμάκη, που υποφέρει όσο κ' εμείς, και να μη βυθιζόμεθα στον εαυτό μας, αν θέλουμε να δημιουργήσουμε κάτι άξιο μέσα στη ζωή. [...] Αλλά θα είχα κι' άλλες ερωτήσεις για τον κ. Ρώτα. Λ.χ. αν πιστεύει σοβαρώς ότι η δική του αισιοδοξία συμβιβάζεται με τη σημερινή πραγματικότητα περσότερο από το δικό μου πεσσιμισμό.

Η καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Χριστίνα Ντουνιά, στο έργο της, Κ.Γ. Καρυωτάκης. Η αντοχή μιας αδέσποτης τέχνης (Κρατικό Βραβείο κριτικής-δοκιμίου, 2001), αφιερώνει το μακροσκελέστατο κεφάλαιο ΙΙ (σελ. 36-83) στη διαμάχη "Τα «Ελληνικά Γράμματα» και η Καρυωτακική πρόκληση" και σχολιάζει το θέμα στον Πρόλογο (σελ. 16) γράφοντας, για την "έντονη ιδεολογική διάσταση που χαρακτηρίζει την κριτική αποτίμηση του Καρυωτάκη", ότι:

Σε μια πρώτη φάση το φαινόμενο αυτό εντοπίζεται στη διάρκεια του 1928 [...]. Κεντρικά σημεία του είναι η καταδίκη της καρυωτακικής ποίησης από το ελληνοχριστιανικό περιοδικό «Ελληνικά Γράμματα», αλλά και η μερική υποστήριξή της από την κομμουνιστική «Νέα Επιθεώρηση».

Ο Διαγωνισμός διηγήματος και ο Γιάννης Σκαρίμπας

Τα Χριστούγεννα του 1928, τα Ελληνικά Γράμματα προκηρύτουν διαγωνισμό διηγήματος, με πρόεδρο της κριτικής επιτροπής τον διευθυντή τους Κωστή Μπαστιά, μέλη τον λογοτέχνη και θεατρικό κριτικό Λέωντα Κουκούλα και τον ποιητή και παλαιό γνώριμο από τη "συνομοσπονδία" του Νουμά Κ. Καρθαίο (Κλέανδρος Λάκων) και εισηγητή τον λογοτέχνη και αγιογράφο Φώτη Κόντογλου. Χρηματικά έπαθλα θα δίδονταν για το πρώτο και δεύτερο βραβείο και έπαινοι για όσους θα διακρίνονταν. Πολύ μετά το διαγωνισμό, ο Γιάννης Σκαρίμπας διηγήθηκε στον Μπαστιά πως έφτασε να συμμετάσχει:

Ποτές όμως δεν είχα τολμήσει να γράψω. [...] Αλλά βγήκανε τα «Ελληνικά Γράμματα». [...] Κάθε Σαββατοκύριακο λοιπόν ερωτοβάσανο. Όλο διάβαζα κι' όλο η καρδούλα μου χτυπούσε: να το πω, να μην το πω; Ώσπου ήρθε ο διαγωνισμός. [...] Λίγωσα και είπα: θα γράψω!

Έτσι, ο Σκαρίμπας, ένας άγνωστος τελώνης στο τελωνείο της Χαλκίδας, υπέβαλλε το διήγημα, Ο καπτάν Σουρμελής ο Στουραΐτης, κερδίζοντας το πρώτο βραβείο και αφήνοντας έκπληκτο το αθηναΐκό κοινό και τον πνευματικό κόσμο. Στην εισηγητική του έκθεση ο Κόντογλου έγραψε:

Έως τώρα, αρκετοί συγγραφείς μας πήρανε ως βάση την ηθογραφία και δώσανε διαφορετικά την όψη της φυλετικής μας ζωής, άλλο έδωσε ο Παπαδιαμάντης, άλλο ο Κρυστάλλης, άλλο ο Καρκαβίτσας, άλλο ο Βλαχογιάννης. Ο κ. Σκαρίμπας δεν μιμήθηκε κανένα από αυτά τα πρόσωπα, έδωσε δικό του χρώμα στο διήγημά του, έκαμε ένα είδος «α λα Σκαρίμπα». Αυτό δεν είναι υπερβολή, και πιστεύουμε βαθειά πως θα τραβήξη το δρόμο του, θα απλοποιηθή, θα πλατύνη, και θα γίνη συγγραφεύς άξιος γι' αυτό το όνομα.

Οι επιθέσεις ενάντια σε ανταγωνιστές

Οι ανταγωνιστές

Κύριος ανταγωνιστής των Ελληνικών Γραμμάτων ήταν η Νέα Εστία του Γρηγορίου Ξενόπουλου, ένα αστικό περιοδικό χωρίς ιδεολογική τοποθέτηση, όπως το χαρακτήρισε ο Κ.Θ. Δημαράς (βλ. πιο πάνω), που απευθυνόταν στο ίδιο περίπου κοινό. Ο Μπαστιάς είχε γράψει για τον Ξενόπουλο, πριν γίνουν φίλοι αργότερα, ότι "είνε με όλους και δεν είνε με κανένα". Στο επόμενο τεύχος της Νέας Εστίας μετά την έκδοση των Ελληνικών Γραμμάτων, ο Ξενόπουλος έγραψε για τον Μπαστιά "Μόνος υπεύθυνος ο νεαρός ασήμαντος διευθυντής των". Ο Ξενόπουλος ήταν τότε εξήντα ετών και ο Μπαστιάς είκοσι έξι.

Οι μαρξιστές

Η συντριπτική πλειοψηφία των λογοτεχνικών και πνευματικών περιοδικών στην πρώτη δεκαετία του Μεσοπολέμου πρόσκεινται στον Μαρξισμό ή τουλάχιστον στην αριστερά. Η έκδοση των Ελληνικών Γραμμάτων ξεσήκωσε οργή και επιθετικότητα, που εν μέρει οφείλεται και στη μαχητικότητα του ίδιου του περιοδικού και του διευθυντού του, που εκπροσωπούσε τον ιδεαλισμό, την αστική τάξη, τον χριστιανισμό, όχι με τη στενή έννοια της ορθοδοξίας, καθώς ο Μπαστιάς ήταν τότε καθολικός, και την κοινοβουλευτική δημοκρατία. Πολλοί από τους συνεργάτες των Ελληνικών Γραμμάτων μετακόμισαν αργότερα στην αριστερά, όπως ο ποιητής Γιώργος Κοτζιούλας, ο μεταφραστής, λογοτέχνης και σκηνοθέτης Βασίλης Ρώτας, ο ζωγράφος Βάλιας Σεμερτζίδης, κ.ά.. Κατά τον ίδιο τρόπο, διευθυντές αριστερών περιοδικών όπως ο Αιμίλιος Χουρμούζιος (Νέα Επιθεώρηση) και ο Άγγελος Τερζάκης (Πνοή) μετακόμισαν στην αστική τάξη και τα έντυπά της — στην Καθημερινή ο Χουρμούζιος και στο Βήμα ο Τερζάκης.

Μερικά χαρακτηριστικά δείγματα των σχολίων των αριστερών περιοδικών κατά των Ελληνικών Γραμμάτων ήταν τα εξής:

• Αναγέννηση (Δημήτρη Γληνού):"αντιπροσωπεύουν την αντίδραση".
• Το Φραγκέλιο (Νίκου Βέλμου):"Τι αηδία, τι φρίκη εκείνα τα Ελληνικά Γράμματα".
• Νέα Επιθεώρηση (μαρξιστική, Ανδρέα Ζεβγά [ψευδώνυμο του Αιμίλιου Χουρμούζιου]): "αντιδραστικοί".
• Η Νέα Αγωγή (κομμουνιστική):"απηχούν τις σπασμωδικές φροντίδες της αντιδραστικής αστικής τάξης για την προφύλαξη των ιδανικών της".
• Λογοτεχνική Επιθεώρηση (Λ. Κουκούλας, Αιμ. Χουρμούζιος, Γιάν(ν)ης Κορδάτος, Π. Πικρός): "ύπουλος καιροσκοπισμός".
• Σπάρτακος (το αριστερά του ΚΚΕ περιοδικό του Σεραφείμ Μάξιμου). Ο Σπάρτακος επιτίθεται κατά του Νίκου Καζαντζάκη και βρίσκει ευκαιρία να σχολιάσει και τα Ελληνικά Γράμματα, που σε κριτική του συνεργάτη τους Γ.Ν. Πολίτη για το Salvatores Dei. Ασκητική τον επαινούν. Ο συνεργάτης του Σπάρτακου γράφει (χωρίς να αναγράφει ολόκληρο το όνομα του Καζαντζάκη): "Ο κ. Ν. Καζ. είναι ιδεαλιστής. Το γεγονός ότι τα Ελληνικά Γράμματα, το περιοδικό των ιπποτών της αγνότητας [...] βρήκε πολλά «καλά λόγια» να πει για τον κ. Καζ. δεν είναι ασήμαντο κι' έπρεπε να τόνε γεμίσει ντροπή".

Οι γλωσσαμύντορες

Πέρα από τις επιθέσεις των αριστερών περιοδικών, πληθώρα μηνυμάτων έφταναν στα γραφεία του περιοδικού και από συντηρητικούς, που δεν μπορούσαν να ξεχωρίσουν τη διαφορά μεταξύ των Ελληνικών Γραμμάτων και των μαρξιστών αντιπάλων τους, θεωρώντας όλους τους δημοτικιστές όμοιους. Έτσι, στην προσπάθεια του περιοδικού να προσελκύσει συνδρομητές έλαβε πολλά μηνύματα όπως: "Απαράδεκτον ως μαλλιαρόν", "Σκοπός αντεθνικός, καταχθόνιος", "Για δεν εντρέπεσθε με τους Δελμούζους και Γληνούς. Ας λείπουν τα φώτα σας αγράμματοι", "...έπρεπε να ομιλείτε περί μαλλιαρικών γραμμάτων και ουχί ελληνικών", "Δεν γίνομαι συνδρομητής αχρειότητος μαλλιαροκομμουνιστών διαφθορέων της γλώσσης μας" κ.ά..

Οι Παλαμιστές

Αν και ο αναμφισβήτητος ηγέτης της νεοελληνικής ποίησης για πολλές δεκαετίες υπήρξε ο Κωστής Παλαμάς, η είσοδος του μοντερνισμού στα μέσα του Μεσοπολέμου προξενεί ένα ρήγμα στην αποδοχή του έργου του. Ήδη, από το 1927, τα Ελληνικά Γράμματα αντιπαραθέτουν στο έργο του Παλαμά το έργο του Διονυσίου Σολωμού, ακολουθώντας τις απόψεις του κατ' εξοχήν αντιπαλαμιστή κριτικού Γιάννη Αποστολάκη, του Κ.Θ. Δημαρά, όπως δήλωσε ο ίδιος πιο πάνω, του Κωστή Μπαστιά κ.ά., αναγκάζοντας τον Παλαμά, που αισθάνεται ότι βάλλεται από παντού, να επιτεθεί στο περιοδικό με μία οξύτητα ασυνήθιστη για το ύφος του, κατηγορώντας το, στο Ελεύθερον Βήμα, για τον "ανήθικο διασυρμό του έργου μου". Στενοί συνεργάτες και φίλοι του Παλαμά, όπως ο κριτικός Αντρέας Καραντώνης και ο λόγιος και βιβλιογράφος Γιώργος Κατσίμπαλης, για τον οποίο ο Henry Miller έγραψε το The Colossus of Maroussi, υποστηρίζουν το έργο του Παλαμά. Ειδικά, ο Κατσίμπαλης, σε επιστολή του στον ποιητή Γιάννη Κλ. Ζερβό το 1929 κατά των Ελληνικών Γραμμάτων και του επιτελείου τους, που δημοσιεύθηκε το 2005 , γράφει υβριστικά:

Έχεις απόλυτα δίκιο για τους Φωτοπολίτηδες, που είναι όλοι τους καθάρματα και τσαρλατάνοι και τίποτ' άλλο. [...] Κι ο Αποστολάκης το βρωμερώτερο αγγείο απ' όλους. [...] Δεν άφηκαν βρισιά του δρόμου να μην την κενώσουν απάνω στην αγνώτερη, την τιμιώτερη, κι υπεροχώτερη νεοελληνική μορφή: του Παλαμά. [...] Αυτά και άλλα γράφει στο πολύκροτο βιβλίο του ο αρχιδερβίσης [σ.σ., αναφορά στον Αποστολάκη], και θορυβούν γύρω του οι λογής κομπάρσοι: Πολίτιδες, Δελμούζοι, Μπαστιάδες, κλπ.

Η πρόσληψη στον Αθηναϊκό τύπο

Θα πρέπει, όμως, να εξετάσουμε και την αντίδραση του ημερήσιου τύπου στην έκδοση και την πορεία των Ελληνικών Γραμμάτων, για μία ολοκληρωμένη απεικόνιση, που συχνά παραμελείται, καθώς οι εφημερίδες υπερτερούσαν κατά πολύ κυκλοφοριακά, από τα λογοτεχνικά και πνευματικά περιοδικά. Εκεί, η εικόνα είναι πολύ διαφορετική και στον βενιζελικό και στον αντιβενιζελικό τύπο:

• Στο βενιζελικό Ελεύθερον Βήμα του Δημ. Λαμπράκη (13.6.1927): "...φαίνεται ότι τα Ελληνικά Γράμματα θ' ασκήσουν σφοδρά πολεμική εναντίον ωρισμένων αξιών του πνευματικού μας κόσμου."
• Στη λαϊκή, δεξιά εφημερίδα Εμπρός των κληρονόμων του Δημ. Καλαποθάκη (16.6.1927): "Εάν το πνεύμα αυτό της καταπολεμήσεως των κατά συνθήκην ψευδών από τα οποία είνε παραγεμισμένη ασφαλώς η πνευματική μας ζωή εξακολουθήση να εμπνέει τα Ελληνικά Γράμματα δεν διστάζομεν να μαντεύσωμεν ότι ταχέως το νέον περιοδικόν θα καλύψη ένα αισθητόν κενόν".
• Στην αντιβενιζελική Η Καθημερινή του Γεωργίου Α. Βλάχου (16.6.1927): "Η έκδοσις του περιοδικού αυτού υπόσχεται σοβαράν συμβολήν εις την πνευματικήν κίνησιν του τόπου".
• Στον Ελεύθερον Λόγον, που υποστήριζε τον Γεώργιο Παπανδρέου (16.6.1927): "Τα Ελληνικά Γράμματα αποτελούν πλέον σταθμόν εις την Ελληνικήν διανόησιν".
• Στην αντιβενιζελική Η Πρωΐα των αδελφών Γεωργίου και Στέφανου Πεσμαζόγλου (16.6.1927): "Πρόκειται περί της σοβαρωτέρας ίσως προσπάθειας που σημειούτε εις τον περιοδικόν τύπον της Πατρίδος μας".
• Στο βενιζελικό Έθνος του Σπύρου Νικολόπουλου (17.6.1927): "Πρόκειται περί φιλολογικής επιθεωρήσεως που έρχεται να τονώση την πνευματικήν ζωήν του τόπου μας".
• Στην αντιβενιζελική Πολιτεία του Θεολόγου Νικολούδη (24.6.1927), όπου ο Φώτος Πολίτης, από τα κύρια στελέχη των Ελληνικών Γραμμάτων, γράφει: "Είθε να εξακολουθήση έτσι το δρόμο του πάντα ακλόνητο από τις λυσσαλέες επιθέσεις που θα δεχθή. Η νίκη είναι δική του, γιατί δεν νικούν ποτέ οι ηλίθιοι όσο κι αν επικρατούν κάποτε προσωρινά"

Στο πλευρό του Ελευθερίου Βενιζέλου

Το Μάιο του 1928, ο Ελευθέριος Βενιζέλος ανέλαβε πάλι την αρχηγία του Κόμματος Φιλελευθέρων εν όψει των εκλογών του Αυγούστου. Όπως γράφει ο βιογράφος του Κωστή Μπαστιά: "Η ανυποληψία της μοναρχίας, η αποτυχία της δημοκρατίας, η δυσάρεστη περιπέτεια της παγκαλικής δικτατορίας και η αδυναμία της μετα-παγκαλικής οικουμενικής διακυβέρνησης, αποτέλεσμα ενός εκλογικού νόμου απλής αναλογικής, τον είχαν πείσει ότι μόνον ένας Βενιζέλος, κατεβαίνοντας σε νέες εκλογές με πλειοψηφικό σύστημα, θα μπορούσε να βρει κάποιες λύσεις στα προβλήματα που μάστιζαν τον τόπο". Έτσι τα Ελληνικά Γράμματα τοποθετούνται για πρώτη φορά στο πλευρό του Βενιζέλου και ο Μπαστιάς γράφει στη μόνιμη στήλη του:

Ο κ. Βενιζέλος έχει παίξει στη χώρα μας έναν μεγάλον ιστορικό ρόλο. [...] Ο κ. Βενιζέλος είναι η ισχυροτέρα πολιτική φυσιογνωμία που έχει να παρουσιάση η σύγχρονη Ελλάδα, ...] ο ιστορικός του ρόλος δεν ετελείωσε [και] επεμβαίνει σε μια στιγμή που από όλες τις μεριές φανερώνεται μια επικίνδυνη ανυπολυψία προς τους ανθρώπους που διαχειρίζονται τα κοινά.

Καθολικισμός και Ελληνικά Γράμματα

Ο δημιουργός, ιδεολογικός καθοδηγητής και διευθυντής των Ελληνικών Γραμμάτων, ο Κωστής Μπαστιάς, είχε γεννηθεί και μεγαλώσει στην Ερμούπολη της Σύρου, όπου η καθολική κοινότητα έχει βαθιές ρίζες. Αν και η οικογένειά του ήταν ορθόδοξη και ειδικά η μητέρα του Αιμιλία Μπαστουνοπούλου, ο Μπαστιάς, σπουδάζοντας σε καθολικά σχολεία για να μάθει καλά Γαλλικά, ένιωθε μία γοητεία να ασκεί απάνω του ο γαλλικός πολιτισμός —στη λογοτεχνία, στη φιλοσοφία, στις νέες σοσιαλιστικές ιδέες, αλλά και στην καθολική θεολογία. Από τα τέλη του 1924, έγινε καθολικός και τέλεσε τον πρώτο του γάμο σε ελληνόρρυθμη καθολική εκκλησία. Όταν το 1925, σε ηλικία 24 ετών, έγινε αρχισυντάκτης της εφημερίδας Δημοκρατία και διευθυντής της εφημερίδας Εσπέρα, και οι δύο όργανα του κόμματος του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, για πρώτη φορά εμφανίστηκαν κείμενα σε ημερήσια Αθηναϊκή εφημερίδα υπέρ των ελλήνων καθολικών και ειδικά των ελληνορρύθμων ή ουνιτών. Χαρακτηριστικό είναι άρθρο του Μπαστιά, στην Δημοκρατία το 1925, όπου γράφει:

Εάν οι Έλληνες ιερείς είχαν την μόρφωσιν των Λατίνων και απεφάσιζαν να παίξουν ένα ρόλον εις την εκπαίδευσιν και την παιδαγωγικήν αντί να διαπληκτίζωνται δια το ημερολόγιον, θ' αντίκριζαν πρόβλημα οικονομικόν και κοινωνικούς εξευτελισμούς;

Με την έκδοση των Ελληνικών Γραμμάτων, μερικά αριστερά περιοδικά επετέθηκαν στο περιοδικό και γι' αυτόν τον λόγο. Η Πνοή, του Άγγελου Τερζάκη, τα κατηγορεί ότι επιχορηγούνται "απ' την εδώ Καθολική Αρχιεπισκοπή για λόγους εβλόγους", ενώ η Πρωτοπορία του Φώτου Γιοφύλλη τα αποκαλεί Παπικά Γράμματα.

Στη συνέντευξη πιο πάνω του 1988 (βλ. Ενότητα "Οι θέσεις"), ο Κ.Θ. Δημαράς, αργότερα για χρόνια καθηγητής στο πανεπιστήμιο Sorbonne Paris 1, συμπλήρωσε ότι: "Μαζί με τον Μπαστιά πλεύριζα κι εγώ στον καθολικισμό. Συνεχίσαμε να είμαστε στενά συνδεδεμένοι με τον Μπαστιά και στην εποχή Μεταξά". Μετά μία εγκύκλιο της Εκκλησίας της Ελλάδος, στα τέλη του 1929, κατά των κομμουνιστικών βιβλίων που κυκλοφορούσαν, ο Δημαράς έγραψε στα Ελληνικά Γράμματα:

Πρώτα πρώτα, γιατί αυτή η σύγχυση της ελληνικής και της χριστιανικής ιδιότητας. Είμαστε χριστιανοί και Έλληνες, δύο πράγματα χωριστά. [...] Ούτε μου φαίνεται σωστό να ονομάζουμε το έθνος μας «ευλογημένο». Σε όλο τον κόσμο εδόθηκε η ευλογία της αποκαλύψεως — και η ιδέα του «περιούσιου λαού» είναι αντιχριστιανική. [...] Νόημα κεντρικό της εγκυκλίου είναι πως με τα καμώματα των κομμουνιστών κινδυνεύει ο Χριστιανισμός. [...] Κι' εμείς διαβάσαμε τα βιβλία των Ελλήνων κομμουνιστών, αλλά ποτέ δεν εφαντασθήκαμε πως από το διάβασμα τους κινδυνεύει καμμιά ιδέα — η αδυναμία τους και η ανεδαφικότητά τους είναι εγγύηση αρκετή. [...] Ο κλήρος από την Επανάσταση και πέρα δεν εστάθηκε στο σύνολο ποτέ εκεί που έπρεπε.

Με ένα ανυπόγραφο σχόλιο, μάλλον του Μπαστιά, τα Ελληνικά Γράμματα συμπλήρωσαν τις απόψεις του Δημαρά γράφοντας για την ελληνική ιεραρχία:

Ο Χριστιανισμός έχει ασφαλώς πολύ στερεώτερες βάσεις απ' όσο φαντάζεται η ιεραρχία και δεν διατρέχει κινδύνους εξωτερικούς πια, αλλά εσωτερικούς, δηλαδή εκ μέρους των ιδίων του πνευματικών οδηγών, οι οποίοι ομολογουμένως δεν στέκονται στη θέση τους και δεν ανταποκρίνονται προς τις σύγχρονες ανάγκες του ποιμνίου.

Αλλά, και ο ιστορικός της νεοελληνικής λογοτεχνίας Αλέξανδρος Αργυρίου (1921-2009), σε άρθρο του για τα μεταπαγκαλικά περιοδικά, «1927. "Ένα έτος τομή" πυκνό από κορυφαίας σημασίας λογοτεχνικά γεγονότα», τονίζει τον καθολικισμό των Ελληνικών Γραμμάτων γράφοντας:

Τα "Ελληνικά Γράμματα" έχουν επίσης σαφή ιδεολογικό προσανατολισμό. Ο χριστιανισμός τους, είτε ορθόδοξος είτε —υπογραμμίζω— καθολικός, συμβαδίζει με τον αδιάλλακτο αντικομμουνισμό τους.

Ένα άλλο στοιχείο της σχέσης των Ελληνικών Γραμμάτων με την Ελληνόρρυθμη Καθολική Εξαρχία ήταν η φιλία του Κωστή Μπαστιά με τον επίσης Συριανό Γεώργιο Χαλαβαζή (1882-1957), τιτουλάριο επίσκοπο Θεοδωρουπόλεως, που ήταν ο ηγέτης των ελληνόρρυθμων καθολικών Ανατολικής Θράκης που φθάσανε πρόσφυγες στην Ελλάδα με τη Μικρασιατική Καταστροφή. Η έδρα τους ήταν στην οδό Αχαρνών 246, όπου συνεχίζουν έως σήμερα. Η Εξαρχία ανέλαβε την εκτύπωση και βιβλιοδεσία του περιοδικού και τοποθέτησε τον Βασίλη Μαλατάκη, διευθυντή του δικού τους τυπογραφείου, συνδιευθυντή των Ελληνικών Γραμμάτων. Στην αρχή το περιοδικό τυπωνόταν σε διάφορα τυπογραφεία, έως ότου η Εξαρχία απέκτησε εκσυγχρονισμένες εγκαταστάσεις στην Αχαρνών 244, ακριβώς δίπλα στην έδρα της και ίδρυσε την Α.Ε. "Πολυβιοτεχνική". Έτσι, και μπόρεσε να αναλάβει και την εκτύπωση του περιοδικού.

Βιβλιογραφία

• Αργυρίου, Αλέξανδρος, Ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας και η πρόσληψή της στα χρόνια του Μεσοπολέμου (1918-1940), τ. Α΄, κεφ. 3, σελ. 153-154 και 222-233, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2001, ISBN 960-03-3157-Χ.
• Βαρελάς, Λάμπρος, Ελληνικά Γράμματα (1927-1930), στη σειρά "Ευρετήρια περιοδικών λόγου και τέχνης, 3", University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1995, ISBN 960-12-0479-2.
• Βαρελάς, Λάμπρος, "Ελληνικά Γράμματα", στην Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Τϋπου 1784-1974, επιμέλεια Λουκία Δρούλια - Γιούλα Κουτσοπανάγου, τ. Β΄, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών (Ε.Ι.Ε.), Αθήνα 2008, ISBN 978-960-7916-52-5, και Β΄ τόμος ISBN 978-960-7916-54-9.
• Γεωργουσόπουλος, Κώστας, "Γιάννης Αποστολάκης — Φώτος Πολίτης", στο Η κριτική στη νεότερη Ελλάδα, Εκδόσεις Εταιρείας Σπουδών, Αθήνα 1981, ISBN 960-259-014-9.
• Δ.[εσποτίδης], Α.[ντώνης] και Π.[απακυρίτσης], Σ.[ταύρος], "Ελληνικά Γράμματα", Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Πατάκη, Αθήνα 2007, ISBN 978-960-16-2237-8.
• Μπαστιάς, Γιάννης Κ., "Τα Ελληνικά Γράμματα του Κωστή Μπαστιά", περ. Γράμματα και τέχνες, τχ. 74, Ιούνιος - Σεπτέμβριος 1995.
• Μπαστιάς, Γιάννης Κ., Ο Κωστής Μπαστιάς στα χρόνια του Μεσοπολέμου, τ. Α΄ Χρονογραφία και Εργογραφία και τ. Β΄ Βιβλιογραφία, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1997, ISBN 960-213-354-6.
• Μπαστιάς, Γιάννης Κ., Κωστής Μπαστιάς — Δημοσιογραφία, Θέατρο, Λογοτεχνία (βιογραφία), κεφ. 11, "Το περιοδικό Ελληνικά Γράμματα του Μπαστιά", σελ. 117-132, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2005, ISBN 960-03-3969-4.
• Ντουνιά, Χριστίνα, Κ. Γ. Καρυωτάκης — Η αντοχή μιας αδέσποτης τέχνης, κεφ. ΙΙ, "Τα «Ελληνικά Γράμματα» και η Καρυωτακική πρόκληση", σελ. 36-83, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2000, ISBN 960-03-2703-3.