Περιεχόμενο που διαγράφηκε Περιεχόμενο που προστέθηκε

Ενδογραμμικά

Έκδοση από την 08:12, 7 Νοεμβρίου 2021

Ο άνθρωπος είναι το μόνο σωζόμενο υποείδος του Homo sapiens (άνθρωπος ο έμφρων ή ο σοφός), ο Homo sapiens sapiens. Το δεύτερο υποείδος του Homo sapiens είναι ο Homo sapiens idaltu που έχει εξαφανιστεί. Ο Homo sapiens αποτελεί το μόνο επιζών μέλος του γένους Homo των Ανθρωποειδών, δηλαδή της υπεροικογένειας των Ανθρωπιδών. Περιστασιακά ο όρος χρησιμοποιείται και ως αναφορά σε κάθε είδος του γένους Homo.

Ο ιδιαίτερα ανεπτυγμένος εγκέφαλος του ανθρώπου, ο οποίος του προσδίδει ανεπτυγμένη διανοητική ικανότητα, σε συνδυασμό με τη δίποδη όρθια στάση του, που του απελευθερώνει τα χέρια, καθιστούν τον άνθρωπο το μόνο είδος ικανό να κάνει εκτεταμένη χρήση εργαλείων συγκριτικά με τα άλλα ζώα. Έρευνες στο DNA του ανθρώπου δείχνουν πως οι πρώτοι άνθρωποι με σύγχρονη ανατομία έζησαν στην Αφρική πριν από 200.000 χρόνια.^[2]

Όπως και τα περισσότερα πρωτεύοντα, οι άνθρωποι είναι κοινωνικοί από τη φύση τους. Παρόλα αυτά, είναι το μόνο είδος που έχει αξιοποιήσει συστήματα επικοινωνίας για αυτοέκφραση, για ανταλλαγή ιδεών, και για την οργάνωση. Οι άνθρωποι δημιουργούν πολυσύνθετες κοινωνικές κατασκευές από οικογένειες μέχρι έθνη. Η κοινωνική αλληλεπίδραση έχει καθιερώσει μία μεγάλη ποικιλία αξιών, κοινωνικών θεσμών, και διαδικασιών, οι οποίες σχηματίζουν τα θεμέλια μίας κοινωνίας.

Οι άνθρωποι χαρακτηρίζονται για την επιθυμία τους να κατανοήσουν και να επεξεργαστούν το περιβάλλον τους, αναζητώντας απαντήσεις σε διάφορα φαινόμενα μέσω της επιστήμης, της φιλοσοφίας, της μυθολογίας και της θρησκείας. Η φυσική περιέργεια έχει οδηγήσει στην ανάπτυξη εξελιγμένων εργαλείων και δεξιότητα τους να εργάζονται, να ντύνονται και να χρησιμοποιούν διάφορες τεχνολογίες.

Ετυμολογία

Επί πολλά χρόνια η ακριβής ετυμολογική ανάλυση του όρου έχει αποτελέσει πρόβλημα και στο παρελθόν διατυπώθηκαν αρκετές μη επιστημονικές (παρετυμολογικές) εικασίες.

Σύμφωνα με την πιθανότερη εκδοχή, στην οποία συγκλίνουν τα πορίσματα της ιστορικής γλωσσολογίας, η αρχαία λέξη ἄνθρωπος απαντά ήδη με τον μυκηναϊκό τύπο a-to-ro-qo, παρουσιάζοντας παραγωγικό επίθημα το οποίο εμφανίζουν λέξεις που προέρχονται από το αρχ. ὄψ «πρόσωπο».^[3]

Η ανάλυση ἄνδρ-ωπος «αυτός που έχει όψη ή πρόσωπο άνδρα» είναι αυτή που τείνει να γίνει περισσότερο αποδεκτή στη σύγχρονη γλωσσολογία. Το αρχαίο ουσιαστικό ἀνήρ, ἀνδρός σήμαινε συγχρόνως «άνδρας, άνθρωπος», πράγμα που αποτελεί κοινό τόπο για πολλές σύγχρονες γλώσσες (λ.χ. αγγλ. man, γαλ. homme, γερμ. Mann «άνδρας» - man «κάποιος (άνθρωπος)», ισπ. hombre, ιταλ. uomo κ.α.), που όλα συνδυάζουν τις σημασίες «άνδρας, άνθρωπος», αντανακλώντας έτσι το γνωσιακό σύστημα των ομιλητών.

Δημοφιλείς παραμένουν ορισμένες εσφαλμένες (παρετυμολογικές) αναγωγές, οι οποίες δεν στηρίζονται σε επιστημονικά κριτήρια. Περισσότερο γνωστή είναι η λανθασμένη αναγωγή σε ἄνω + θρώσκω («αναπηδώ») + ὄπωπα (αρχαϊκός παρακείμενος του ὁρῶ, «βλέπω»), βάσει της οποίας ο άνθρωπος είναι το ον που κοιτάζει και κινείται προς τα εμπρός, άρα είναι γεμάτος αισιοδοξία και στόχους. Η άποψη αυτή προσκρούει στους μορφολογικούς κανόνες τής Ελληνικής, διότι παρουσιάζει τονισμό που δείχνει ότι πρόκειται για παράγωγο και όχι για σύνθετο, το δε ρήμα θρώσκω δεν έχει δώσει παράγωγα επίθετα τέτοιας μορφής. Εξίσου αβάσιμη είναι η παρετυμολογική εκδοχή που αναφέρεται στον πλατωνικό διάλογο «Κρατύλος», ότι η λέξη προέρχεται από συγχώνευση της φράσης ἀναθρῶν ᾰ ὄπωπε «(αυτός που) αναλογίζεται αυτά που βλέπει», παραγωγή που επίσης αντιβαίνει στους μορφολογικούς κανόνες τής Ελληνικής και δεν συμφωνεί με τον τρόπο λειτουργίας του συμφυρμού.

Η ονομασία Ηomo, που εμφανίστηκε τον 18ο αιώνα στους επιστημονικούς κύκλους ως επιστημονικός όρος αναφοράς στο γένος Homo, προέρχεται από το λατινικό homō «άνθρωπος».

Εξέλιξη

Η επιστημονική μελέτη της ανθρώπινης εξέλιξης περιλαμβάνει τόσο την πορεία εξέλιξης του γένους Homo, όσο και τη μελέτη άλλων Ανθρωπίδων και Ανθρωπίνων, όπως τον Αυστραλοπίθηκο. Ως "σύγχρονος άνθρωπος" ορίζεται το είδος Homo sapiens, του οποίου το μόνο επιζών υποείδος είναι γνωστό ως Homo sapiens sapiens. Ο Homo sapiens idaltu, το άλλο υποείδος Homo Sapiens έχει εκλείψει.^[4] Ο Homo neanderthalensis (Νεάντερταλ), ο οποίος αφανίστηκε 30.000 χρόνια πριν, θεωρείται από μερικούς ως το τρίτο υποείδος Homo Sapiens και ονομάζεται "Homo sapiens neanderthalensis". Σύμφωνα με γενετικές μελέτες ο Νεάντερταλ διαχωρίστηκε από την εξελικτική πορεία του Homo sapiens περίπου 500.000 χρόνια πριν.^[5] Ομοίως, ο Homo rhodesiensis αναφέρεται περιστασιακά ως υποείδος του Homo Sapiens, αν και αυτός ο ισχυρισμός δεν βρίσκει σύμφωνη την πλειονότητα της επιστημονικής κοινότητας. Οι ανατομικά σύγχρονοι άνθρωποι εμφανίστηκαν στην Αφρική περίπου 195.000 χρόνια πριν, και διάφορες έρευνες υποστηρίζουν πως ο τελευταίος κοινός πρόγονος όλων των σύγχρονων ανθρώπων έζησε περίπου 200.000 χρόνια πριν.^[6]^[7]^[8]^[9]^[10]

Η εξελικτική ιστορία όλων των πρωτευόντων αρχίζει 65 εκατομμύρια χρόνια πριν, και αποτελεί μία από τις παλαιότερες εξελικτικές πορείες πλακουντοφόρων θηλαστικών. Το αρχαιότερο πρωτεύον θηλαστικό που έχει εντοπιστεί, ο Πλησιαδάπης, καταγόταν από τη Βόρεια Αμερική, αλλά μετανάστευσε στην Ευρασία και την Αφρική κατά τη διάρκεια της Παλαιοκαίνου και Ηωκαίνου εποχής. Μοριακές μελέτες υποστηρίζουν πως ο τελευταίος κοινός πρόγονος μεταξύ ανθρώπων και μεγάλων πιθήκων έζησε περίπου 8 με 4 εκατομμύρια χρόνια πριν. Πρώτα οι γορίλες και έπειτα οι χιμπαντζήδες διαχωρίστηκαν από την εξελικτική πορεία των ανθρώπων. Το ανθρώπινο DNA είναι 98,4% όμοιο με αυτό των πυγμαίων χιμπαντζήδων. Ο στενότερος επιζών συγγενής των ανθρώπων είναι οι γορίλες και οι χιμπαντζήδες. Οι άνθρωποι δεν εξελίχτηκαν από αυτά τα είδη, αλλά μοιράζονται έναν κοινό πρόγονο μαζί τους.

Οι άνθρωποι έχουν στενότερη εξελικτική συγγένεια με τα δύο είδη των χιμπαντζήδων: τον Κοινό Χιμπαντζή και τους Μπονόμπο (ή Πυγμαίους Χιμπαντζήδες).^[11] Διεξοδική έρευνα του γονιδιώματος έχει οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι "έπειτα από 6.5 εκατομμύρια χρόνια ξεχωριστής εξέλιξης, οι διαφορές μεταξύ χιμπαντζήδων και ανθρώπων είναι δέκα φορές μεγαλύτερες από αυτές μεταξύ δύο τυχαίων ανθρώπων, και δέκα φορές λιγότερες από τις διαφορές μεταξύ αρουραίων και ποντικιών". Οι ομοιότητες του DNA ανθρώπων και χιμπαντζήδων κυμαίνονται μεταξύ 95% και 99%.^[12]^[13]^[14]^[15]

Η ανθρώπινη εξέλιξη χαρακτηρίζεται από έναν μεγάλο αριθμό σημαντικών μορφολογικών, εξελικτικών, φυσιολογικών και συμπεριφορικών αλλαγών, οι οποίες συνέβησαν από τότε που διαχωρίστηκε η εξελικτική πορεία του ανθρώπου από τους χιμπαντζήδες. Η πρώτη σημαντική διαφορά είναι η ανάπτυξη της δίποδης όρθιας στάσης^[16] η οποία επιφέρει και άλλες ανατομικές αλλαγές.

Έπειτα, οι αρχαϊκοί άνθρωποι ανέπτυξαν έναν πολύ μεγαλύτερο εγκέφαλο, με μέγεθος περίπου 1.400 cm³ - διπλάσιο από αυτόν των χιμπαντζήδων και των γορίλων.

Άλλες σημαντικές μορφολογικές αλλαγές αποτελούν η εξέλιξη της δύναμης και τις ακρίβειας στις κινήσεις των άκρων, ένα μικρότερο μασητικό σύστημα, η μείωση των κυνοδόντων, και η κάθοδος του λάρυγγα που έκανε δυνατή την ομιλία.

Οι δυνάμεις της φυσικής επιλογής εξακολουθούν να επηρεάζουν τους ανθρώπινους πληθυσμούς, όπως αποδεικνύεται από γενετικές συγκρίσεις των τελευταίων 15.000 χρόνων.^[17]

Παλαιολιθική εποχή

Οι ανατομικά σύχρονοι άνθρωποι εξελίχτηκαν από τους αρχαϊκούς Homo sapiens κατά τη Μέση Παλαιολιθική περίοδο στην Αφρική, 200.000 χρόνια πριν. Στην αρχή της Ύστερης Παλαιολιθικής περιόδου, πριν από 50.000 χρόνια, είχαν ήδη εμφανιστεί τα σύγχρονα χαρακτηριστικά και επιτεύγματα του ανθρώπου όπως η ομιλία, η μουσική και άλλα.

Η μετακίνηση των πληθυσμών έξω από την Αφρική εκτιμάται πως έγινε πριν από 70.000 χρόνια. Οι σύγχρονοι άνθρωποι σταδιακά εξαπλώθηκαν σε όλες τις ηπείρους, αντικαθιστώντας τις άλλες ανθρωπίδες: έφτασαν στην Ευρασία και την Ωκεανία πριν από 40.000 χρόνια και στην Αμερική τουλάχιστον πριν από 14.500 χρόνια.^[18] Μία θεωρία υποστηρίζει πως αντικατέστησαν τους πληθυσμούς του Homo neanderthalensis και άλλων ειδών που καταγόντουσαν από τον Homo erectus (που βρισκόντουσαν ήδη στην Ευρασία για τουλάχιστον 2 εκατομμύρια χρόνια) χάρη στο ιδανικότερο σύστημα αναπαραγωγής και τη διαρκή αναζήτηση φυσικών πόρων.^[19]

Μετάβαση στoν πολιτισμό

Μέχρι περίπου 10.000 χρόνια πριν, οι περισσότεροι άνθρωποι ζούσαν ως τροφοσυλλέκτες και κυνηγοί. Σχημάτιζαν μικρές νομαδικές ομάδες, που αποτελούσαν τις απλούστερες μορφές κοινωνίας. Η ανάπτυξη της γεωργίας οδήγησε στη Νεολιθική επανάσταση, όπου οι άνθρωποι εγκαταστάθηκαν για πρώτη φορά σε μόνιμους οικισμούς, εξημέρωσαν τα ζώα και αξιοποίησαν τη χρήση μεταλλικών εργαλείων. Η γεωργία βοήθησε στην ανάπτυξη του εμπορίου και της συνεργασίας, και συνέβαλε στη δημιουργία πολύπλοκων κοινωνιών.

Περίπου 6.000 χρόνια πριν, τα πρώτα κράτη δημιουργήθηκαν στη Μεσοποταμία, την Αίγυπτο και στην περιοχή του Ινδού ποταμού. Για προστασία δημιουργήθηκαν στρατιωτικές δυνάμεις, καθώς και διοικητικά όργανα για να συντονίσουν την κοινωνία. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των κρατών για την εξασφάλιση σημαντικών πόρων οδηγούσε πολλές φορές στον πόλεμο. Περίπου 2.000-3.000 χρόνια πριν, μερικά κράτη, όπως η Ινδία, η Κίνα, η Ρώμη και η Ελλάδα, κατόρθωσαν να επεκτείνουν τα εδάφη τους μέσω εκστρατειών. Διάφορες θρησκείες όπως ο Ιουδαϊσμός και ο Ινδουισμός που εμφανίστηκαν εκείνη την εποχή επηρέασαν σημαντικά τις κοινωνίες των ανθρώπινων πληθυσμών.

Στα τέλη της Μεσαιωνικής περιόδου εμφανίστηκαν επαναστατικές ιδέες και καινοτομίες. Στην Κίνα οι ανεπτυγμένες και αστικοποιημένες κοινωνίες προωθούσαν την ανάπτυξη της επιστήμης και καινοτομίες όπως οι πρώτες μορφές τυπογραφίας και εξελιγμένες γεωργικές μηχανές δημιουργήθηκαν. Στην Ινδία, σημαντική πρόοδο παρουσίασαν οι μαθηματικές και φιλοσοφικές επιστήμες. Η Χρυσή Εποχή του Ισλάμ συνέβαλε σημαντικά στην επιστημονική ανάπτυξη τών Μουσουλμανικών κοινωνιών. Στην Ευρώπη, η επανασχόληση με τις κλασσικές επιστήμες οδήγησε στην Αναγέννηση τον 14ο και 15ο αιώνα. Τα επόμενα 500 χρόνια, οι ανακαλύψεις και η αποικιοκρατία βοήθησαν στην επέκταση μερικών Ευρωπαϊκών κρατών εις βάρος των τοπικών πληθυσμών. Η Επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα και η Βιομηχανική Επανάσταση τον 18ο και 19ο αιώνα συνέβαλαν καθοριστικά στην ανάπτυξη της ανθρώπινης τεχνολογίας. Ο Διαφωτισμός και στη συνέχεια η Γαλλική Επανάσταση εξύψωσαν το ανθρώπινο πνεύμα, θεμελίωσαν τα ανθρώπινα δικαιώματα και ενέπνευσαν διάφορες επαναστάσεις για ανεξαρτησία τους τελευταίους τρεις αιώνες.

Η αυγή της Εποχής της πληροφορίας στα τέλη του 20ου αιώνα, χαρακτηρίζεται από την παγκοσμιοποίηση και τη διασύνδεση των ανθρώπων από όλον τον κόσμο. Σύμφωνα με στοιχεία, το 2010 σχεδόν 2 δισεκατομμύρια άτομα μπορούν να επικοινωνήσουν μέσω του Διαδικτύου^[20] και 3,3 δισεκατομμύρια μέσω κινητών τηλεφώνων.^[21]

Παρόλο που η διασύνδεση μεταξύ των ανθρώπων συνέβαλε στην πρόοδο της επιστήμης, της τέχνης, της επικοινωνίας, και της τεχνολογίας, οδήγησε επίσης σε πολιτισμικές συγκρούσεις και στην ανάπτυξη όπλων μαζικής καταστροφής. Ο ανθρώπινος πολιτισμός ευθύνεται για την περιβαλλοντική καταστροφή και την ρύπανση, καθώς και για τον αφανισμό εκατοντάδων οργανισμών,^[22] φαινόμενο που μπορεί να χειροτερεύσει περαιτέρω εξαιτίας της υπερθέρμανσης του πλανήτη.^[23]

Τάση ανθρώπινου πληθυσμού παγκοσμίως

Ανοδική ↑

Περιβάλλον και πληθυσμός

Οι πρώτοι ανθρώπινοι οικισμοί ήταν εξαρτημένοι από την απόσταση τους από το νερό και, ανάλογα με τον τρόπο ζωής τους, από άλλους πόρους όπως είναι η αρόσιμη γη για την καλλιέργεια σιτηρών και η ανάπτυξη της κτηνοτροφίας, ή το εποχιακό κυνήγι. Παρόλα αυτά οι άνθρωποι κατόρθωσαν να μεταβάλλουν το περιβάλλον τους με διάφορες μεθόδους, όπως ήταν η άρδευση, η οργάνωση των οικισμών, οι κατασκευές, η μεταφορά, η παραγωγή προϊόντων, η αποψίλωση δασών και η ερημοποίηση. Η εσκεμμένη τροποποίηση του περιβάλλοντος γίνεται συχνά για την αύξηση του ορυκτού πλούτου, την αξιοποίηση διαφόρων πηγών τροφής, για αισθητικούς λόγους ή για να διευκολύνει την πρόσβαση σε ανθρώπινους οικισμούς.

Η τεχνολογία επέτρεψε στους ανθρώπους να δημιουργήσουν αποικίες σε όλες τις ηπείρους και να προσαρμοστούν σε όλα τα κλίματα. Μέσα στον τελευταίο αιώνα, οι άνθρωποι εξερεύνησαν την Ανταρκτική, τα βάθη των ωκεανών, το διάστημα, αν και η μόνιμη εγκατάσταση μεγάλων πληθυσμών σε αυτά τα μέρη δεν είναι ακόμα δυνατή. Με ένα πληθυσμό έξι δισεκατομμυρίων ατόμων, οι άνθρωποι είναι μεταξύ των πιο πολυπληθέστερων θηλαστικών. Οι περισσότεροι άνθρωποι (61%) ζουν στην Ασία. Οι υπόλοιποι ζουν στην Αμερική (14%), την Αφρική (14%), την Ευρώπη (11%) και την Ωκεανία (0,5%).

Η κατοίκηση του ανθρώπου σε κλειστά οικολογικά συτήματα σε αφιλόξενο περιβάλλον, όπως η Ανταρκτική ή το διάστημα, έχει μεγάλο κόστος, συνήθως μικρή διάρκεια, και μέχρι σήμερα περιορίζεται σε επιστημονικές, στρατιωτικές ή βιομηχανικές μελέτες. Η ζωή στο διάστημα είναι πολύ σποραδική, με λιγότερους από δεκατρείς ανθρώπους να είναι στο διάστημα ανά πάσα χρονική στιγμή.

Από το 1800 μέχρι σήμερα, ο ανθρώπινος πληθυσμός αυξήθηκε από ένα δισεκατομμύριο σε περισσότερο από έξι δισεκατομμύρια.^[24] Το 2004, περίπου 2.5 δις από τους 6.3 δις ανθρώπους (39.7%) ζούσαν σε αστικές περιοχές, ποσοστό που αναμένεται να αυξηθεί περαιτέρω στον 21ο αιώνα. Τον Φεβρουάριο του 2008, εκτιμήσεις του Ο.Η.Ε αναφέρουν πως ο μισός πληθυσμός της γης θα ζούσε σε αστικές περιοχές μέχρι το τέλος του έτους.^[25] Βασικά προβλήματα της ζωής στα αστικά κέντρα περιλαμβάνουν διάφορες μορφές ρύπανσης και εγκληματικότητας.^[26]

Βιολογία

Ανατομία

Ανατομικά οι άνθρωποι μπορεί να διαφέρουν αρκετά μεταξύ τους. Αν και το μέγεθος του σώματος καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τα γονίδια, επηρεάζεται εξίσου από δευτερογενείς παράγοντες όπως η διατροφή και η άσκηση. Το μέσο ανθρώπινο ύψος είναι περίπου 1,5 με 1,8 μέτρα, αν και διαφέρει από τόπο σε τόπο.^[27]^[28] Η μέση ανθρώπινη μάζα είναι περίπου 54–64 κιλά για τις γυναίκες και 76–83 κιλά για τους άντρες.^[29] Το ανθρώπινο βάρος μπορεί να ποικίλει εξίσου (λ.χ παχυσαρκία). Σε αντίθεση με τα άλλα πρωτεύοντα, οι άνθρωποι είναι ικανοί να κινούνται στα δύο άκρα, εντούτοις χρησιμοποιούν τα δύο ελεύθερα άκρα για να επεξεργάζονται αντικείμενα.

Παρόλο που οι άνθρωποι μοιάζουν άτριχοι συγκριτικά με τα άλλα πρωτεύοντα, ο μέσος άνθρωπος έχει περισσότερους θύλακες τρίχας από τον μέσο χιμπαντζή. Η κύρια όμως διαφορά έγκειται στη μορφή της τρίχας, η οποία στον άνθρωπο είναι κοντύτερη, λεπτότερη και λιγότερο έντονη από αυτή του χιμπαντζή.^[30]

Το χρώμα του ανθρώπινου δέρματος καθορίζεται από την ύπαρξη μίας οργανικής χρωστικής ουσίας, γνωστής και ως μελανίνη. Οι διάφορες αποχρώσεις του ανθρώπινου δέρματος ποικίλουν από πολύ σκούρο καφέ μέχρι πολύ απαλό ροζ. Το χρώμα των ανθρώπινων μαλλιών μπορεί να είναι λευκό, γκρίζο, ξανθό, καστανό, κόκκινο ή μαύρο.^[31] Αυτό εξαρτάται από την ποσότητα μελανίνης που βρίσκεται στο δέρμα, η οποία τείνει να χάσει την ένταση της στις μεγάλες ηλικίες. Οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν πως η ανάπτυξη του σκούρου δέρματος ήταν αποτέλεσμα της φυσικής επιλογής για την προστασία από τη βλαβερή ηλιακή ακτινοβολία. Πρόσφατες έρευνες έδειξαν πως συγκεκριμένες αποχρώσεις του δέρματος βοηθούν στην εξισορρόπηση των ποσοτήτων του φολικού οξέως (βιταμίνη Β₉) στον οργανισμό, το οποίο καταστρέφεται από την ηλιακή ακτινοβολία, καθώς επίσης και στην παραγωγή βιταμίνης D, η οποία χρειάζεται το ηλιακό φως για να παραχθεί.^[32] Οι αποχρώσεις του δέρματος είναι γεωγραφικά συσχετισμένες και καθορίζονται κυρίως από τα επίπεδα της υπεριώδους ακτινοβολίας. Το ανθρώπινο δέρμα έχει επίσης την ικανότητα να σκουραίνει προσωρινά ως συνέπεια της έκθεσης στον ήλιο.^[33]^[34] Οι άνθρωποι είναι αδύναμοι, συγκριτικά με άλλα παρόμοια πρωτεύοντα.^[35]

Η μορφή του πυελού (λεκάνης) διαφέρει από τα άλλα πρωτεύοντα, όπως και τα δάχτυλα των ποδιών. Ως συνέπεια, οι άνθρωποι είναι πιο αργοί σε μικρές αποστάσεις συγκριτικά με τα άλλα ζώα, αλλά είναι μεταξύ των ζώων με τη μεγαλύτερη αντοχή στην κάλυψη μεγάλων αποστάσεων.^[36] Το λεπτότερο ανθρώπινο σώμα, καθώς και οι ιδρωτοποιοί αδένες συμβάλουν στη μείωση της κόπωσης κρατώντας τη θερμοκρασία του σώματος χαμηλή. Αυτός είναι ο λόγος που το «επίμονο κυνήγι» ήταν η πιο αποτελεσματική μέθοδος κυνηγιού στους πρώτους ανθρώπους - σύμφωνα με αυτή τη μέθοδο, οι άνθρωποι κυνηγούσαν το θήραμα μέχρι να κουραστεί. Το μόνο ίσως μεγάλο μειονέκτημα που επέφερε η αλλαγή της ανθρώπινης λεκάνης είναι η δυσκολία στον τοκετό.

Η κατασκευή των ανθρώπινων ώμων τους επιτρέπει να ρίχνουν όπλα, κάτι που ήταν σχεδόν αδύνατο για τους Νεάντερταλ.^[37]

Συστατικό	Βάρος^[38]	Ποσοστό ατόμων^[38]
Συστατικά του ανθρώπινου σώματος Σε ένα άτομο 60 κιλών
Οξυγόνο	38.8 kg	25.5%
Άνθρακας	10.9 kg	9.5%
Υδρογόνο	6.0 kg	63.0%
Άζωτο	1.9 kg	1.4%
Άλλα	2.4 kg	0.6%

Οι άνθρωποι έχουν λεπτότερο ουρανίσκο και πολύ μικρότερα δόντια σε σχέση με τα άλλα ζώα. Είναι τα μόνα πρωτεύοντα που έχουν τόσο μικρούς, σχεδόν ισεπίπεδους κυνόδοντες. Το ανθρώπινο είδος σταδιακά χάνει τους φρονιμίτες, οι οποίοι είναι ήδη απόντες σε μερικούς ανθρώπους.^[39]

Φυσιολογία

Η ανθρώπινη φυσιολογία είναι επιστήμη που μελετά τους μηχανικούς, φυσικούς και βιοχημικούς μηχανισμούς που διατηρούν σε καλή κατάσταση την υγεία του ανθρώπου, τα όργανα του και τα κύτταρα από τα οποία συνθέτονται. Η φυσιολογία και η ανατομία είναι στενά συνδεδεμένα επιστημονικά πεδία: η ανατομία μελετά τη μορφή, και η φυσιολογία μελετά τους μηχανισμούς που βρίσκονται στο ανθρώπινο σώμα.

Γενετική

Ο άνθρωπος είναι ευκαρυωτικό είδος. Τα ανθρώπινα κύτταρα είναι διπλοειδή και έχουν δύο ομάδες 23 χρωμοσωμάτων, τις οποίες έχουν κληρονομήσει από τους δύο γονείς αντίστοιχα. Από αυτά 22 είναι διαφορετικοί τύποι αυτοσωμάτων, και 2 είναι φυλετικά χρωμοσώματα. Κάθε άνθρωπος έχει περίπου 20.000-25.000 γονίδια. Όπως και στα υπόλοιπα θηλαστικά, ο καθορισμός του φύλου προσδιορίζεται από το σύστημα XY, σύμφωνα με το οποίο τα θηλυκά έχουν φυλετικά χρωμοσώματα XX και τα αρσενικά έχουν φυλετικά χρωμοσώματα XY. Το χρωμόσωμα Χ περιλαμβάνει αρκετά γονίδια που δεν υπάρχουν στο χρωμόσωμα Υ, γεγονός που εξηγεί γιατί οι κληρονομικές παθήσεις, όπως π.χ η αιμοφιλία, επηρεάζουν συχνότερα στους άνδρες, παρά τις γυναίκες.

Κύκλος ζωής

Ο ανθρώπινος βιολογικός κύκλος ζωής δεν διαφέρει από αυτόν των άλλων πλακουντοφόρων θηλαστικών. Το ζυγωτό διαιρείται μέσα στη γυναικεία μήτρα ώστε να γίνει έμβρυο για μία περίοδο κύησης διάρκειας 38 εβδομάδων (9 μήνες). Μετά από αυτό το διάστημα το πλήρως ανεπτυγμένο έμβρυο γεννιέται και αναπνέει μόνο του, όντας βρέφος, για πρώτη φορά.

Αδύναμος κατά τη γέννηση, ο άνθρωπος συνεχίζει να αναπτύσσεται για μερικά χρόνια, μέχρι να φτάσει στη σεξουαλική ωριμότητα συνήθως κατά τα 12 με 15 έτη. Οι γυναίκες συνεχίζουν να αναπτύσσονται σωματικά μέχρι περίπου την ηλικία των 18 ετών, ενώ η ανάπτυξη στους άνδρες συνεχίζεται μέχρι περίπου την ηλικία των 21. Η ανθρώπινη ζωή μπορεί να χωριστεί σε πολλά στάδια: τη βρεφική ηλικία, την παιδική ηλικία, την εφηβεία, την ενηλικίωση των νέων, την ενηλικίωση και το γήρας.

Σε σύγκριση με άλλα πρωτεύοντα θηλαστικά, οι άνθρωποι παρουσιάζουν μια ασυνήθιστα ταχεία τόνωση των ορμών κατά τη διάρκεια της εφηβείας, όπου το σώμα αυξάνεται κατά 25% σε μέγεθος. Στους χιμπατζήδες, για παράδειγμα, αυξάνεται μόνο κατά 14%, χωρίς επίμονη ανάπτυξη.^[40] Η παρουσία της εκρηκτικής αύξησης είναι ίσως αναγκαία για να κρατήσει τα παιδιά σωματικά μικρά μέχρι να ωριμάσουν ψυχολογικά. Ο άνθρωπος είναι ένα από τα λίγα είδη στα οποία οι γυναίκες υφίστανται εμμηνόπαυση. Έχει προταθεί ότι η εμμηνόπαυση αυξάνει συνολικά την αναπαραγωγική επιτυχία της γυναίκας, επιτρέποντας της να επενδύσει περισσότερο χρόνο και πόρους σε υφιστάμενους απογόνους της ή και στα παιδιά τους (ως γιαγιά), και όχι να εξακολουθούν να φέρνουν παιδιά σε μεγάλη ηλικία.^[41]^[42]

Προσδόκιμο ζωής των ανθρώπων σήμερα και η μείωσή του λόγω covid-19

Άνθρωπος; Χρονικό πλαίσιο απολιθωμάτων:; Πλειστόκαινο - σήμερα 0.2–0Ma ΠροЄ Є O Σ Δ Λ Π Τ Ι Κ Πγ Ν ↓
	; Αναπαράσταση κατά τη Χρυσή Πλάκα του Πάιονηρ
Συστηματική ταξινόμηση
Βασίλειο:	Ζώα (Animalia);
Συνομοταξία:	Χορδωτά (Chordata);
Υποσυνομοταξία:	Σπονδυλωτά (Vertebrata);
Υπερομοταξία:	Τετράποδα (Tetrapoda);
Ομοταξία:	Θηλαστικά (Mammalia);
Τάξη:	Πρωτεύοντα (Primates);
Υπεροικογένεια:	Ανθρωπoειδή (Hominoidea);
Οικογένεια:	Ανθρωπίδαι (Hominidae);
Υποοικογένεια:	Ανθρωπίναι (Homininae);
Υφομοιογένεια:	Ανθρωπίνοι (Hominini);
Γένος:	Άνθρωπος (Homo);
Είδος:	Ά. ο έμφρων ή ο σοφός (Η. sapiens);
Διώνυμο
	Άνθρωπος ο έμφρων ή ο σοφός; Homo sapiens; Linnaeus, 1758
Υποείδη
	† Homo sapiens idaltu; Homo sapiens sapiens

Υπάρχουν σημαντικές διαφορές στο προσδόκιμο ζωής σε όλο τον κόσμο ανάλογα με την περιοχή και τον πολιτισμό. Το μέσο προσδόκιμο ζωής σε παγκόσμιο επίπεδο είναι πάνω από 80 χρόνια:^[43] Σύμφωνα με στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, το προσδόκιμο ζωής κατά τη γέννηση αυξήθηκε παγκοσμίως κατά 6,5 χρόνια μεταξύ του 2000 και του 2019, φθάνοντας στα 73,3 χρόνια. Στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης το προσδόκιμο ζωής κατά τη γέννηση έφθανε το 2018 τα 81 χρόνια, κατά μέσο όρο, ενώ στην Ελλάδα είναι υψηλότερο, έχοντας αυξηθεί στα 81,9 έτη από 75,3 το 1980.^[44] Οι Ευρωπαίοι ζουν περισσότερο: Το προσδόκιμο ζωής στις περισσότερες χώρες της ΕΕ υπερβαίνει πλέον τα 80 έτη: αυτό προκύπτει από την κοινή έκθεση του ΟΟΣΑ και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής «Health at a Glance: Europe 2016» («Η υγεία με μία ματιά: Ευρώπη 2016»)^[45] Κατ' άλλη πηγή, «Κατά τη διάρκεια των τελευταίων 50 ετών, το προσδόκιμο ζωής κατά τη γέννηση στην ΕΕ αυξήθηκε κατά 10 έτη, περίπου, τόσο για τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες. Αυτό σημαίνει ότι ένα βρέφος που γεννήθηκε το 2014 αναμένεται να ζήσει 80,9 έτη, φθάνοντας στην ηλικία των 83,6 χρονών αν είναι κοριτσάκι και στην ηλικία των 78,1 χρονών αν είναι αγοράκι, ενώ το αντίστοιχο όριο ήταν, περίπου, 10 έτη χαμηλότερο το 1960».^[46] H πηγή αυτή αποτυπώνει και κάτι πολύ ενδιαφέρον, που ίσχυε τις τελευταίες δεκαετίες (ίσως πολύ περισσότερο), ότι το προσδόκιμο ζωής των γυναικών είναι μεγαλύτερο από αυτό των ανδρών, με διαφορά 2,7 ετών.

Το δε το προσδόκιμο ζωής των Ελλήνων είναι λίγο μεγαλύτερο από των Ευρωπαίων, σύμφωνα με πηγή που δημοσιεύθηκε το 2020: «Την κατάσταση της υγείας του ελληνικού πληθυσμού και τις ανισότητες που υπάρχουν μεταξύ των χωρών της Ευρώπης παρουσιάζει η νέα έκθεση της Ε.Ε. που ανακοινώθηκε σήμερα στο Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών από το Ινστιτούτο Prolepsis και η οποία αποτελεί κοινή προσπάθεια του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) και του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου για τα Συστήματα και τις Πολιτικές Υγείας σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Σύμφωνα με τα στοιχεία, το προσδόκιμο ζωής των Ελλήνων είναι λίγο υψηλότερο από τον μέσο όρο της Ε.Ε., δηλαδή στα 81,4 έτη, ωστόσο εξακολουθούν να υπάρχουν ανισότητες όσον αφορά την υγεία ανάλογα με το φύλο καθώς και την κοινωνική θέση. Οι θάνατοι από ισχαιμική καρδιοπάθεια και εγκεφαλικό έχουν μειωθεί αλλά τα ποσοστά κάποιων μορφών καρκίνου, του διαβήτη και της βρεφικής θνησιμότητας έχουν αυξηθεί. Επίσης, τα άτομα άνω των 65 ετών μπορούν να περιμένουν ότι θα ζήσουν περίπου 40% της ζωής τους χωρίς αναπηρίες, ποσοστό που αντιστοιχεί σε δύο λιγότερα έτη υγιούς ζωής από το μέσο όρο της Ε.Ε».^[47]

Το προσδόκιμο ζωής θα ανέβει σύμφωνα με τους επιστήμονες: «Όλο και περισσότεροι άνθρωποι στη Γη θα γιορτάζουν στο μέλλον τα 90ά γενέθλιά τους, καθώς το μέσο προσδόκιμο ζωής αναμένεται να φθάσει ή και να ξεπεράσει τα 90 χρόνια, σε κάποιες ανεπτυγμένες χώρες έως το 2030, σύμφωνα με μια νέα μεγάλη διεθνή επιστημονική μελέτη με βασικό ερευνητή έναν Έλληνα επιστήμονα. Στην Ελλάδα θα υπάρχει αύξηση του προσδόκιμου και για τα δύο φύλα, αλλά λιγότερο από άλλες ανεπτυγμένες χώρες. Η χώρα με το μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής στον κόσμο αναμένεται να είναι η Νότια Κορέα και οι Νοτιοκορεάτισες θα είναι μάλλον οι πρώτες στον κόσμο που θα σπάσουν το φράγμα των 90 ετών. Το μέσο κορίτσι που θα γεννηθεί εκεί το 2030, αναμένεται να ζήσει 90,8 χρόνια, ενώ το αγόρι 84,1. Στην Ευρώπη, τη μεγαλύτερη διάρκεια ζωής το 2030 προβλέπεται ότι θα έχουν οι γυναίκες στη Γαλλία και οι άνδρες στην Ελβετία. Αναλυτικότερα, οι πέντε χώρες με τις μεγαλύτερες προβλεπόμενες αυξήσεις στο προσδόκιμο ζωής για τους άνδρες έως το 2030 είναι: Ν.Κορέα (84,1), Αυστραλία (84), Ελβετία (84), Καναδάς (83,9) και Ολλανδία (83,7). Στις γυναίκες: Ν.Κορέα (90,8), Γαλλία (88,6), Ιαπωνία (88,4), Ισπανία (88,1) και Ελβετία (87,7). Μεταξύ των πλουσιότερων χωρών, το μικρότερο προσδόκιμο ζωής αναμένεται να έχουν οι ΗΠΑ (83,3 χρόνια οι γυναίκες και 79,5 οι άνδρες), σε επίπεδα ανάλογα χωρών μεσαίου εισοδήματος όπως το Μεξικό και η Κροατία. Αυτό οι επιστήμονες το αποδίδουν στην ύπαρξη μεγάλων οικονομικών ανισοτήτων, στην έλλειψη καθολικής παροχής υπηρεσιών υγείας, μιας σχετικά υψηλής παιδικής θνησιμότητας, ενός πολύ μεγάλου αριθμού δολοφονιών και της διαδεδομένης παχυσαρκίας».^[48]

Κατ' άλλη πηγή, δημοσιευμένη το 2017, «Παρά το γεγονός ότι είναι η δεύτερη πιο πλούσια χώρα της Ευρώπης, το προσδόκιμο ζωής στη Βρετανία είναι αρκετά χαμηλό σε σχέση με τις άλλες χώρες της ΕΕ. Από την άλλη, οι ΗΠΑ κατά μέσο όρο έχουν χαμηλότερο προσδόκιμο από τις χώρες της ΕΕ. Ειδικότερα, ένα μωρό που γεννιέται σήμερα στην ΕΕ αναμένεται να ζήσει, κατά μέσο όρο, μέχρι τα 80 του χρόνια, ενώ στις ΗΠΑ μέχρι τα 78 και 9 μήνες. Αυτοί που ζουν στη Χαβάη έχουν το μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής στην Αμερική, φτάνοντας μέχρι τα 81,2 χρόνια κατά μέσο όρο. Στην Ευρώπη, οι κάτοικοι της Ισπανίας και της Ελβετίας εμφανίζουν το μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής με 83,3 χρόνια μέσο όρο. Και η Ελλάδα, πάντως, δεν τα πάει άσχημα με μέσο προσδόκιμο μεταξύ 80,4-81,4 χρόνια».^[49]

Το προσδόκιμο ζωής στις ΗΠΑ ήταν μέχρι το 2019 τα 77,8 χρόνια. Σημαντικό αποτύπωμα άφησε ο κορονοϊός στις ΗΠΑ, τη χώρα με μακράν τα περισσότερα θύματα του ιού παγκοσμίως (πάνω από 490.000), αφού μέσα στο πρώτο εξάμηνο του 2020 το προσδόκιμο ζωής μειώθηκε κατά ένα ολόκληρο χρόνο. Πρόκειται για μια αλλαγή που οι ειδικοί την αποδίδουν κυρίως στην επέλαση της πανδημίας. Το προσδόκιμο ζωής για ολόκληρο τον πληθυσμό μειώθηκε στα 77,8 χρόνια, σύμφωνα με έκθεση των Κέντρων Ελέγχου Νόσων (CDC). «Αυτή είναι μια τεράστια μείωση» δήλωσε ο δρ Ρόμπερτ Άντερσον, επικεφαλής του CDC στο τμήμα στατιστικής για τη θνησιμότητα.^[50]

Σύμφωνα με δημοσίευση του Αθηναϊκού Πρακτορείου Ειδήσεων, ημερομηνία 27-9-2021, Ο κορωνοϊός (covid 19) μείωσε το προσδόκιμο ζωής: Το 2020, το προσδόκιμο ζωής μειώθηκε περισσότερο από κάθε άλλη χρονιά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η πανδημία του νέου κορονοϊού μείωσε το προσδόκιμο ζωής το 2020 περισσότερο από ό,τι οποιαδήποτε άλλη χρονιά αφότου τέλειωσε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, αποκαλύπτει μελέτη που εκπόνησαν ερευνητές του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και δημοσιεύεται σήμερα. Το προσδόκιμο ζωής των αμερικανών ανδρών μειώθηκε κατά πάνω από δύο χρόνια. Σε 22 από τις 29 χώρες για τις οποίες συγκεντρώθηκαν και αναλύθηκαν δεδομένα, το προσδόκιμο ζωής μειώθηκε κατά έξι μήνες και πλέον σε σύγκριση με το 2019. Οι χώρες αυτές είναι κυρίως ευρωπαϊκές, αλλά και κάποιες αμερικανικές, όπως οι ΗΠΑ και η Χιλή. Μειώσεις του προσδόκιμου ζωής καταγράφηκαν στις 27 από τις 29. Οι ερευνητές του πανεπιστημίου συμπέραναν πως το μεγαλύτερο μέρος της μείωσης του προσδόκιμου ζωής οφείλεται στους θανάτους εξαιτίας της COVID-19. Σύμφωνα με τα στοιχεία που συγκεντρώνει το πρακτορείο ειδήσεων Ρόιτερς, ως αυτό το στάδιο έχουν καταγραφεί σχεδόν 5 εκατ. θάνατοι εξαιτίας της ασθένειας που προκαλεί ο νέος κορονοϊός. «Το γεγονός ότι τα αποτελέσματά μας δείχνουν τόσο μεγάλο αντίκτυπο, οφειλόμενο άμεσα στην COVID-19, δείχνει πόσο συντριπτικό ήταν το σοκ για πολλές χώρες», τόνισε η Δρ. Ρίντι Κασιάπ, εκ των βασικών συγγραφέων της μελέτης, που δημοσιεύεται στην επιστημονική επιθεώρηση International Journal of Epidemiology. Οι μειώσεις του προσδόκιμου ζωής ήταν μεγαλύτερες για τους άνδρες απ’ ό,τι για τις γυναίκες στις περισσότερες χώρες, με τη μεγαλύτερη πτώση για τους άνδρες στις ΗΠΑ: συρρικνώθηκε κατά 2,2 χρόνια σε σύγκριση με το 2019. Γενικά το προσδόκιμο ζωής μειώθηκε κατά πάνω από έναν χρόνο για τους άνδρες σε 15 χώρες και για τις γυναίκες σε 11 χώρες. Η πρόοδος που είχε επιτευχθεί στη μείωση της θνησιμότητας τα προηγούμενα 5,6 χρόνια διαγράφτηκε. Στις ΗΠΑ, η αύξηση της θνησιμότητας καταγράφηκε κυρίως μεταξύ ανθρώπων σε εργάσιμη ηλικία, κάτω των 60 ετών. Στην Ευρώπη, οι θάνατοι ανθρώπων άνω των 60 ετών συνέβαλαν περισσότερο στην αύξησή της.^[51]

Στάδια κύκλου ζωής του ανθρώπου

1 - Προγεννητική περίοδος

Εμφανίζεται από τη στιγμή της σύλληψης μέχρι τη γέννηση. Όταν το μωρό είναι έτοιμο, το σώμα της μητέρας τον ωθεί μέσα από τον κόλπο για παράδοση. Αυτό το στάδιο περιλαμβάνει τρεις περιόδους:

Σύλληψη: το σπέρμα γονιμοποιεί το αυγό και σχηματίζει το αυγό ή το ζύγω που αρχίζει να διαιρεί μέχρι να σχηματίσει το έμβρυο που εμφυτεύεται στη μήτρα.

Έμβρυο: Είναι το πρώτο τρίμηνο της εγκυμοσύνης και το στάδιο στο οποίο το έμβρυο βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη. Είναι η περίοδος που είναι πιο ευαίσθητη σε πιθανές ζημίες που οφείλονται σε διάφορους παράγοντες.

Εμβρυϊκά: Σε αυτό το στάδιο το έμβρυο φτάνει στην τελειότητα του, το έμβρυο έχει ήδη τη μορφή ενός ανθρώπου και θα συνεχίσει να ωριμάζει για άλλους 7 μήνες μέχρι τη γέννηση.

2 - Παιδική ηλικία

Νεογνική: Περιλαμβάνει τον πρώτο μήνα της ζωής. Είναι ένα στάδιο ζωτικής σημασίας.

Βρέφος: Περιλαμβάνει το πρώτο έτος της ζωής και υπάρχουν μεγάλες αλλαγές στην ψυχοκινητική ανάπτυξη.

Πρώιμη παιδική ηλικία: Εμφανίζεται μέχρι την ηλικία των 3 ετών, όταν αρχίζει να τελειοποιεί τη γλώσσα. Σε αυτή τη φάση κάποιος μαθαίνει να ελέγχει τους σφιγκτήρες και δείχνει μια έντονη επιθυμία να εξερευνήσει και να ανακαλύψει τα πράγματα.

Προσχολική περίοδος: Από 3 έως 6 ετών, αυτό είναι το στάδιο της παιδικής ηλικίας στην οποία η ικανότητα αποκτάται για να σχετίζεται με τους άλλους. Μπορούν να αναλάβουν πολύπλοκα καθήκοντα και να αντιμετωπίσουν τη δική τους συμπεριφορά με τους ρόλους των φύλων.

3 - Εφηβική ηλικία

Σε αυτήν την ηλικία, σταματά να είναι παιδί χωρίς να φτάσει την ωριμότητα και την αφοσίωση ενός ατόμου στην ενηλικίωση. Υπάρχουν διαφορετικά κριτήρια για να προσδιοριστεί πότε τελειώνει το στάδιο της εφηβείας και αρχίζει ένα άλλο στάδιο. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει κάποια αποδοχή για αυτές τις φάσεις:

Προ-εφηβεία: Πηγαίνει από 8 έως 11 ετών, ένα στάδιο στο οποίο το ένα περνάει από την παιδική ηλικία στην εφηβεία. Στις περισσότερες περιπτώσεις συμπίπτει με την αρχή της εφηβείας. Οι φυσικές αλλαγές σε αυτό το στάδιο είναι σημαντικές, επηρεάζοντας πολλά μέρη του σώματος, καθιστώντας δύσκολο τον συντονισμό των κινήσεων.

Πρώιμη εφηβεία: Μεταξύ 11 και 15 ετών εμφανίζονται οι κύριες ορμονικές αλλαγές. Μετά από αυτή τη φάση το σώμα είναι αρκετά διαφορετικό από την προ-εφηβεία και τη γνώμη ότι άλλοι τείνουν να εκτιμούν πολύ.

Ύστερη εφηβεία: Το μεταγενέστερο στάδιο της εφηβείας, εμφανίζεται περίπου 15 και 19 χρόνια. Κατά τη διάρκεια αυτής της φάσης επιτυγχάνεται το αντίστοιχο ανάστημα και η επιδερμίδα γίνεται εντελώς ενήλικα. Η κοινωνική συνείδηση αναπτύσσεται πλήρως.

4 - Ενηλικίωση

Σε αυτό το στάδιο, η προσωπικότητα και ο χαρακτήρας σταθεροποιούνται. Το ώριμο άτομο αναγνωρίζεται από τον έλεγχο που επιτυγχάνει από τη συναισθηματική ζωή και τα συναισθήματά του.

Τα στάδια της ενηλικίωσης είναι:

Πρώιμη ενηλικίωση: Είναι η αρχή της ενηλικίωσης, περισσότερο ή λιγότερο από 25 έως 40 ετών.

Μέση ενηλικίωση: Στάδιο μεταξύ 40 και 65 ετών, στο οποίο αναμένεται μεγαλύτερη σταθερότητα. Παρόλο που εξακολουθεί να είναι μια περίοδος μεγάλης παραγωγικότητας και εμπειρίας, επιβραδύνεται, οδηγώντας στην παύση της παραγωγικής ζωής και της γήρανσης.

5 - Γήρας

Η γήρανση είναι ένα φαινόμενο που εμφανίζεται καθ' όλη τη διάρκεια του κύκλου ζωής από τη στιγμή της σύλληψης μέχρι το θάνατο. Παρά το γεγονός ότι είναι κάτι φυσικό, είναι δύσκολο να το δεχτεί ως εγγενή πραγματικότητα. Είναι ένα στάδιο στο οποίο είναι απαραίτητο να δοθεί μεγάλη σημασία στην υγειονομική περίθαλψη. Η γήρανση χαρακτηρίζεται από τη μείωση των μεταβολικών λειτουργιών και άλλων λειτουργιών του οργανισμού. Η αισθητηριακή ευαισθησία, ο μυϊκός τόνος και η ελαστικότητα, η ευκινησία και η αντιδραστικότητα χάνονται. Υπάρχει επιδείνωση των οστικών δομών, μειωμένη απορρόφηση κολλαγόνου και πρωτεΐνης, εμφάνιση ρυτίδων και προοδευτική απώλεια λίμπιντο. Είναι μια στιγμή προσαρμογών, ειδικά σε αλλαγές στις φυσικές ικανότητες και στις προσωπικές και κοινωνικές καταστάσεις. Αυτό θα ήταν ένας ιδανικός κύκλος ζωής, με φυσιολογική φάση γήρανσης, αλλά το τελικό στάδιο του θανάτου μπορεί να συμβεί οποιαδήποτε στιγμή κατά τη διάρκεια του κύκλου. Ο θάνατος είναι το τέλος της ζωής, είναι το τέλος του ζωντανού οργανισμού που είχε δημιουργηθεί από τη γέννηση.^[52]

Ειδικά η κλιμακτήριος:

Γυναίκες:

Κλιμακτήριος είναι η περίοδος που προηγείται της εμμηνόπαυσης, δηλαδή της οριστικής παύσης της έμμηνου ρύσης και του τέλους της αναπαραγωγικής ικανότητας της γυναίκας. Η περίοδος της κλιμακτηρίου διαρκεί από 2-5 χρόνια πριν την είσοδο στην εμμηνόπαυση. Πρόκειται για μία απόλυτα φυσιολογική βιολογική διαδικασία που ακόμα και χωρίς περίοδο, η γυναίκα είναι σε θέση να απολαμβάνει τη σεξουαλική ζωή για πολλά χρόνια μετά την εμμηνόπαυση. Τα συμπτώματα της κλιμακτηρίου εμφανίζονται όταν τα οιστρογόνα και η προγεστερόνη αρχίζουν να αλλάζουν επίπεδα και το σώμα της γυναίκας πλέον περνάει από ποικίλες φάσεις και πολλά συμπτώματα την περίοδο εκείνη. Η κλιμακτήριος χτυπάει την πόρτα στην γυναίκα περίπου στα 50 της χρόνια. Η γυναίκα μπαίνει στην εμμηνόπαυση όταν από την τελευταία περίοδο έχουν περάσει 12 μήνες. Εκεί σηματοδοτείται και το τέλος του κύκλου της περιόδου στην γυναίκα. Ωστόσο τα συμπτώματα κλιμακτηρίου μπορεί να αρχίσουν από την ηλικία των 40-50 με την οριστική παύση περιόδου στα 48-51. Σε ένα ποσοστό 1% μπορεί μία γυναίκα πριν τη συμπλήρωση του 40^ου έτους να εκδηλώσει πρόωρη εμμηνόπαυση.^[53]

Άνδρες, άλλως ανδρική κλιμακτήριος ή ανδρόπαυση:

Η τεστοστερόνη είναι η ορμόνη που είναι υπεύθυνη για τη βαθιά φωνή, τη μυϊκή μάζα, καθώς και το ανδρικό πρότυπο τριχοφυίας στο πρόσωπο και στο σώμα. Καθώς οι άνδρες γερνούν, το επίπεδο της τεστοστερόνης στο σώμα και η παραγωγή του σπέρματος γίνονται σταδιακά χαμηλότερα, και οι άνδρες βιώνουν φυσική και ψυχολογικά συμπτώματα, ως αποτέλεσμα αυτών των χαμηλών επιπέδων. Αυτό είναι μέρος της φυσικής διαδικασίας γήρανσης και εκτιμάται ότι η τεστοστερόνη μειώνεται περίπου 10% κάθε δεκαετία μετά την ηλικία των 30 στους άνδρες. Η ανδρόπαυση είναι μια κατάσταση που σχετίζεται με τη μείωση της ανδρικής ορμόνης τεστοστερόνης. Διαφέρει από την εμμηνόπαυση στο ότι η μείωση της τεστοστερόνης και η ανάπτυξη των συμπτωμάτων είναι πιο σταδιακή από ό, τι συμβαίνει στις γυναίκες. Περίπου το 30% των ανδρών στα 50 τους θα παρουσιάσουν συμπτώματα της ανδρόπαυσης που προκαλείται από τα χαμηλά επίπεδα τεστοστερόνης. Ένα άτομο που βιώνει ανδρόπαυση μπορεί να έχει μια σειρά από συμπτώματα που σχετίζονται με την κατάσταση αυτή και θα μπορούσε επίσης να είναι σε κίνδυνο για άλλα σοβαρά προβλήματα υγείας, όπως η οστεοπόρωση, αν δεν λάβει την κατάλληλη θεραπεία. Περισσότερες λεπτομέρειες στην παραπομπή:^[54]

Ψυχολογία

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος, ο οποίος αποτελεί το σημαντικότερο τμήμα του κεντρικού νευρικού συστήματος στους ανθρώπους, ελέγχει το περιφερικό νευρικό σύστημα. Εκτός από τον έλεγχο των αυτόνομων διαδικασιών, όπως είναι η αναπνοή και η πέψη, είναι επίσης το κέντρο πιο περίπλοκων διαδικασιών όπως είναι η σκέψη, η λογική και οι ιδέες.^[55] Αυτοί οι νοητικοί μηχανισμοί συνιστούν τον νου, και, μαζί με τις συμπεριφορικές επιπτώσεις που προκαλούν, εξετάζονται κυρίως από τον κλάδο της ψυχολογίας.

Λόγω αυτών των χαρακτηριστικών ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι γενικά αποδεκτός ως ο πιο νοήμων εγκέφαλος σε σχέση με τα άλλα ζώα. Παρόλα αυτά, τα περισσότερα είδη έχουν τις ίδιες νοητικές ικανότητες, αλλά σε πιο πρωτόγονη μορφή. Η σύγχρονη ανθρωπολογία επιβεβαιώνει την πρόταση του Δαρβίνου που υποστήριζε πως "η διαφορά του μυαλού μεταξύ του ανθρώπου και των ανώτερων ζώων, όσο μεγάλη και αν είναι, είναι ζήτημα βαθμού και όχι είδους."^[56] Η επιφανής νευροεπιστήμονας του Vanderbilt University, Suzana Herculano-Houzel, το επιβεβαιώνει: “Οι άνθρωποι θεωρούν ότι ο εγκέφαλός μας είναι κάτι το εξαιρετικό. Ωστόσο ο εγκέφαλός μας είναι βασικά όπως των πρωτευόντων θηλαστικών. Επειδή ο εγκέφαλός μας είναι ο μεγαλύτερος μεταξύ των πρωτευόντων θηλαστικών, έχει ένα μοναδικό χαρακτηριστικό: Διαθέτει τον μεγαλύτερο αριθμό νευρώνων στον φλοιό συγκριτικά με οποιοδήποτε άλλο πρωτεύον. Οι άνθρωποι έχουν περί των 16 δισεκατομμυρίων νευρώνων συγκρινόμενα με τα περίπου 9 δισεκατομμύρια στους γορίλες και τους ουραγκοτάγκους και τους 6 έως 7 δισεκατομμύρια στους χιμπατζήδες. Διαφορά αξιόλογη, αλλά όχι και εξαιρετική”. Οι νευρώνες στους οποίους αναφερόμαστε, είναι τοποθετημένοι κυρίως στον προμετωπιαίο φλοιό, ο οποίος φαίνεται ότι είναι υπεύθυνος για την προσωπικότητά μας, την σύνθετη σκέψη μας και την δυνατότητά μας, για λήψη νοητικών αποφάσεων.^[57]

Οι άνθρωποι είναι μόνο ένα από τα εννέα είδη που περνούν το τεστ του καθρέφτη το οποίο εξετάζει εάν ένα ζώο αναγνωρίζει την αντανάκλαση του ως εικόνα του εαυτού του- μαζί με όλους τους άλλους μεγάλους πιθήκους (γορίλες, χιμπαντζήδες, ουραγκοτάγκους), τα Ρινοδέλφινα , τους ασιατικούς ελέφαντες, τις καρακάξες και τις όρκες. Τα περισσότερα ανθρώπινα παιδιά περνούν τη δοκιμή με τον καθρέφτη σε ηλικία 18 μηνών. Εντούτοις, η αξιοπιστία αυτής της δοκιμής έχει αμφισβητηθεί.^[58]

H αντίληψη του κόσμου από τον εγκέφαλο και τον νου είναι πλασματική

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν αντιλαμβάνεται τον εξωτερικό κόσμο, αλλά πληροφορείται αντικειμενικά σχετικά μ' αυτόν μέσω των πέντε αισθήσεων, όπως αυτές διαβιβάζονται στον εγκέφαλο από τα κιναισθητικά νεύρα μέσω ηλεκτρικών ώσεων. Ο νους, που δεν ταυτίζεται με τον υλικό εγκέφαλο, αφού ενδεικτικά (αλλά όχι μόνο) δεν είναι ύλη, αντιλαμβάνεται και ερμηνεύει τον έξω κόσμο. Η διαδικασία γίνεται αστραπιαία, γι' αυτό δεν τη συνειδητοποιούμε, υπάρχουν όμως στάδια: όταν το χέρι κάποιου αγγίξει φωτιά, η αίσθηση της αφής, πρακτικά χιλιάδες απολήξεις στο δέρμα, διαβιβάζουν το μήνυμα στον εγκέφαλο μέσω των αισθητικών νεύρων "το χέρι καίγεται". Ο εγκέφαλος, μέσω του νου, ερμηνεύει το μήνυμα αυτό, και δίνει εντολή στα κινητικά νεύρα να απομακρύνουν το χέρι. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει με τους ήχους (ακοή, ο ήχος διαβιβάζεται στον εγκέφαλο μέσω των αισθητικών νεύρων), ο νους αναγνωρίζει ότι "περνάει αυτοκίνητο από τον δρόμο", "είναι η τάδε που μιλάει"), με την όραση, όταν κάποιος βλέπει ένα δέντρο, με τη γεύση (ξινό, γλυκό, αλμυρό, κλπ), με την όσφρηση (άρωμα, δυσωδία, είδος, πχ. "αυτό είναι το άρωμα του τριαντάφυλλου, όχι γιασεμιού", κλπ.). Ο ανθρώπινος εγκέφαλος, που λαμβάνει πληροφορίες μέσω των αισθήσεων, δεν έχει τη δυνατότητα να καταλάβει ότι αυτό που τα μάτια βλέπουν, ένα τραπέζι, αυτό που η ακοή διαβιβάσει, ήχο, κλπ., δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα καθόλου. Στο Brain Revolution η Marilyn Ferguson^[59] γράφει: «Μέσω μυριάδων αλληλεπιδράσεων στον εγκέφαλο, αντιλαμβανόμαστε· οι αισθήσεις μας επιλέγουν τα ερεθίσματα, οι εγκεφαλικές δομές ερμηνεύουν τα δεδομένα, αλλά δεν υπάρχει κάποιο απόλυτο μοντέλο πραγματικότητας εκεί έξω με το οποίο να μετρήσουμε τις αντιλήψεις μας και να δούμε αν είναι αληθινές ή πλασματικές. […] Ένα τριαντάφυλλο είναι ένα τριαντάφυλλο μόνο επειδή ο άνθρωπος το βλέπει έτσι. Χωρίς αυτόν, θα ήταν απλώς ένα σχέδιο στροβίλων ενέργειας».

Η αλήθεια είναι η εξής: «Όλα τα αντικείμενα […] είναι αποκυήματα της φαντασίας: χίμαιρες του νου. Είναι το αριστερό μας [εγκεφαλικό] ημισφαίριο […] που μας ξεγελά και μας κάνει να βλέπουμε πρόβατα, δέντρα, ανθρώπινα όντα και όλα τα άλλα του, νοικοκυρεμένα διαιρεμένου σε κατηγορίες, κόσμου μας. Αναζητάμε τη ευστάθεια με τη συλλογιζόμενη συνειδητότητά μας και αγνοούμε τη ρευστότητα. […] Μέσω αυτής της προσέγγισης της κατηγοριοποίησης και της απλοποίησης, δημιουργούμε τμήματα του ρεύματος της αλλαγής και αποκαλούμε αυτά τμήματα “πράγματα”. Κι όμως, ένα πρόβατο δεν είναι πρόβατο. Είναι μια προσωρινή συνάθροιση υποατομικών σωματιδίων σε διαρκή κίνηση – σωματίδια που κάποτε διασκορπίστηκαν μ’ ένα διαστρικό σύννεφο, και καθένα εκ των οποίων παραμένει μέσα στη διαδικασία ότι είναι πρόβατο μόνο για μια μικρή χρονική περίοδο. Αυτή είναι η πραγματική, αδιάψευστη κατάσταση. […] Γλιστράμε πολύ εύκολα στη συνήθεια να θεωρούμε ότι αυτά που βλέπουμε και νιώθουμε στον νου μας είναι αυτό που πραγματικά συμβαίνει έξω από μας, πέρα από την πύλη των αισθήσεων. Εξάλλου, είμαστε μόνο μερικά εκατοστά μακριά από τα σύνορα αυτής της φαινομενικά οικείας χώρας. Όμως δεν υπάρχουν χρώματα εκεί έξω, ούτε ζεστό ή κρύο, ούτε απόλαυση ή πόνος. Αν και βιώνουμε τον κόσμο σαν μια σειρά αισθητήριων αντικειμένων, αυτό που πραγματικά έρχεται στις αισθήσεις μας είναι ενέργεια με τη μορφή δονήσεων διαφορετικών συχνοτήτων: πολύ χαμηλές συχνότητες για την ακοή και την αφή, υψηλότερες συχνότητες για τη ζέστη και ακόμα υψηλότερες για την όραση. […] Οι ακτινοβολίες που εντοπίζουμε πυροδοτούν νευρικούς κώδικες που είναι φτιαγμένοι από τον εγκέφαλο, με τους οποίους σχηματίζεται ένα μοντέλο του εξωτερικού κόσμου. Τότε σ’ αυτό το μοντέλο δίνεται υποκειμενική αξία και, μ’ ένα τέχνασμα του νου, προβάλλεται εξωτερικά και σχηματίζει τον υποκειμενικό κόσμο. Αυτή η εσωτερική εμπειρία είναι αυτό που συνήθως εξομοιώνουμε με την εξωτερική αντικειμενικότητα. […] Αλλά δεν είναι αντικειμενική. […] Όλη η πραγματικότητα που αντιλαμβανόμαστε είναι αποκύημα της φαντασίας μας». – Equations of Eternity: Speculations on Consciousness, Meaning, and the Mathematical Rules that Orchestrate the Cosmos, από τον Equations of Eternity: Speculations on Consciousness, Meaning, and the Mathematical Rules that Orchestrate the Cosmos. (New York: Hyperion, 1993).^[60]^[61]

To ίδιο επιβεβαιώνουν οι μεγαλύτεροι επιστήμονες του κόσμου μέχρι τη νεότερη φυσική, όπως ο Albert Einstain, στο εξαντλημένο πλέον βιβλίο του "How I see the world", που πάντως εκδόθηκε ξανά και κυκλοφορεί κάπως τροποποιημένο, "World as I see it",^[62] o μεγάλος Hawking που απεβίωσε πρόσφατα, ο ονομαζόμενος μεγαλύτερος φυσικός του κόσμου μετά τον Αϊνστάιν, ο Feynman, οι Έλληνες καθηγητές Μάνος Δανέζης και Στράτος Διονυσίου, ο διεθνούς φήμης Έλληνας φυσικός Καθηγητής Δημήτριος Νανόπουλος, τα έργα τους είναι πάρα πολλά, και δεν θα αναφερθούν σ' αυτό το λήμμα.

Μια δήλωση του φυσικού Μάνου Δανέζη ήταν η εξής: «Εμείς οι φυσικοί έχουμε χάσει αρκετές χαρές της ζωής. Θυμάμαι, είχα φυτέψει μια μηλιά, και την κοίταξα και τη θαύμαζα, ιδίως τα κατακόκκινα μήλα, όταν σκέφτηκα "μα δεν υπάρχει μηλιά, τα μάτια σου δεν βλέπουν καλά, είναι μόρια που κινούνται, που αποτελούνται από άτομα που κινούνται, που αποτελούνται από πρωτόνια, ηλεκτρόνια και νετρόνια, που κι αυτά αποτελούνται από κουάρκς, δεν υπάρχει μηλιά, υπάρχει στρόβιλος υποατομικών σωματιδίων, καθαρή ενέργεια, κι όλα σ' ένα στρόβιλο χωροχρονικού συνεχούς...". Έχασα κάθε ευχαρίστηση».

Αξίζει όμως να αναφερθεί ότι όλα όσα σήμερα γνωρίζει η επιστήμη, και ίσως περισσότερα, τα γνώριζαν ήδη πάρα πολλοί αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι. Εδώ το λήμμα θα συμπληρωθεί με αναφορά πολλών απ' αυτών, αναφέρεται πάντως ο Πλάτωνας, μαθητής του Σωκράτη, και το έργο του "Σπήλαιο", γνωστό ως "Σπήλαιο του Πλάτωνα", που διδάσκεται και στα σχολεία αν και σύμφωνα με κοινή γνώμη των εκπαιδευτικών δεν θα έπρεπε, διότι για εφήβους, ακόμα και του Λυκείου, είναι ακατανόητο. Πολύ συνοπτικά, ο Πλάτωνας στο έργο αυτό αποδεικνύει ότι ο κόσμος δεν είναι καθόλου όπως τον αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις μας.

Συνείδηση, σκέψη, νοημοσύνη και συναίσθημα – το ίδιο και τα ζώα

Με όσα οι αισθήσεις επιτρέπουν να δει ο άνθρωπος, κάθε ένας αντιλαμβάνεται τον εαυτό του, τον έξω κόσμο, την κοινωνία, τη σχέση του με τους άλλους, όπως επηρεάζεται την ανατροφή του, τη μόρφωσή του, την αντίληψη των πραγμάτων όπως του διδάχθηκε στα πλαίσια κάθε κοινωνίας, τις εμπειρίες του, δηλαδή από εξωτερικούς παράγοντες (αν και το DNA έχει κι αυτό επιρροή). Οι άνθρωποι έχουν συνείδηση και νου, ο οποίος αντιστοιχεί στη διανοητική διαδικασία της σκέψης. Επίσης έχουν ικανότητες όπως η διάκριση, η γνώση του σωστού και λάθους, κλπ.

Οι άνθρωποι, έτσι, με τις πληροφορίες των αισθήσεων και τους εξωτερικούς παράγοντες που αναφέρθηκαν ενδεικτικά, αντιλαμβάνονται, δουν και αντιδρούν, με βάση το ένστικτο, το κίνητρο, τις σκέψεις τους, τη νοημοσύνη, τη συνείδησή τους, τα συναισθήματά τους. Δηλαδή σκέφτονται, νιώθουν, και διαθέτουν συνείδηση και νοημοσύνη.

Το ίδιο και τα ζώα. Το ότι τα ζώα όπως ο σκύλος, η γάτα, το άλογο, το δελφίνι, μπορούν να σκεφτούν και να νιώθουν το γνωρίζαμε. Ότι ποντίκια μπορούν να εκπαιδευτούν να βρίσκουν τον δρόμο τους σ' ένα λαβύρινθο, είναι γνωστό, και ακόμα και μύγες, μετά από δύο εβδομάδες, κατάφεραν να βρουν πού υπάρχει φαγητό κατά 70% (οι άλλες δεν εκπαιδεύτηκαν, δεν τα κατάφεραν). Ότι οι μέλισσες οργανώνονται σε κοινωνίες είναι γνωστό, όπως και τα μυρμήγκια, μόνο που αυτά καταφέρνουν να κατασκευάσουν τόσο καλούς αεραγωγούς στις φωλιές τους κάτω από το χώμα, που ούτε πτυχιούχος πολιτικός μηχανικός δεν θα τα κατάφερνε εύκολα, ούτε τόσο καλά (διότι οι αεραγωγοί είναι άριστοι). Δεν γνωρίζουμε για μεγάλα κήτη στις θάλασσες και τη δική τους νοημοσύνη, αλλά δεν χρειάζεται να αναφερθεί, αφού οι επιστήμονες ανακάλυψαν ότι τα ζώα έχουν και συνείδηση, και το ανακάλυψαν ήδη πριν το 2012. Ο διδάκτωρ Marc Bekoff γράφει στα "συναισθήματα των ζώων":

«Σήμερα δεν άντεξα και άνοιξα ένα μήνυμα, που είχε ως θέμα το εξής: «Οι επιστήμονες δηλώνουν: Τα ζώα έχουν συνείδηση». Ειλικρινά, πίστευα ότι επρόκειτο για αστείο, όπως αυτά που τυπώνει μια από τις αγαπημένες μου εφημερίδες, η Onion. Κι όμως, δεν ήταν. Ο συνάδερφός μου Μάικλ Μάουντεν δημοσίευσε μια σύνοψη του πρόσφατου συνέδριου που έγινε στο Κέμπριτζ της Αγγλίας, στην οποία: «Οι πρωτοπόροι της επιστήμης κατέληξαν σε μια σημαντική συμφωνία: Οι άνθρωποι δεν είναι τα μόνα συνειδητά όντα. Κι άλλα ζώα, συγκεκριμένα τα θηλαστικά και τα πτηνά, έχουν όντως κι αυτά συνείδηση». Στο συνέδριο αυτό με τίτλο «The Francis Crick Memorial Conference», μια ομάδα επιστημόνων παρουσίασε αποδεικτικά στοιχεία που οδηγούν σε αυτό το προφανές συμπέρασμα. Δυσκολεύομαι να πιστέψω ότι όσοι μοιράζονται το σπίτι τους με κάποιο ζώο συντροφιάς δεν το γνωρίζουν ήδη. Και, φυσικά, πολλοί αναγνωρισμένοι και βραβευμένοι ερευνητές έχουν καταλήξει στο ίδιο συμπέρασμα πολλά χρόνια πριν. Ο Μάικλ Μάουντεν ήταν εξίσου δύσπιστος με εμένα και με άλλους πολλούς σε σχέση με κάτι που ξέραμε ήδη. Έχει ενδιαφέρον να τονίσω ότι, από τους 15 αξιόλογους ομιλητές του συνεδρίου, μόνο ένας ουσιαστικά είχε κάνει μελέτες επάνω στα άγρια ζώα. Θα ήταν ωραίο να ακούγαμε τις απόψεις ερευνητών που έχουν διεξάγει μακρόχρονες έρευνες επάνω σε άγρια ζώα, συμπεριλαμβανομένων μεγάλων πιθήκων, άλλων μη-ανθρώπινων πρωτευόντων θηλαστικών, κοινωνικών σαρκοβόρων, κητοειδών, τρωκτικών και πτηνών, ώστε να προστεθούν στη βάση δεδομένων. Ωστόσο, επικροτώ το –όχι και τόσο- αναπάντεχο συμπέρασμα. Κάποιοι ίσως πουν ότι δεν γνωρίζαμε σίγουρα πως κι άλλα ζώα έχουν συνείδηση, αλλά αυτή είναι μια απίστευτα αφελής άποψη, δεδομένου ότι έχουμε γνώσεις σχετικά με την νευροβιολογία καθώς και τη νοητική και συναισθηματική ζωή των άλλων ζώων. Στην ουσία, η προσφυγή σε αυτά τα δεδομένα οδήγησε στα συμπεράσματα της συγκεκριμένης ομάδας επιστημόνων. Χρειαζόμασταν όμως μια ομάδα διεθνώς αναγνωρισμένων επιστημόνων για να μας πουν ότι τα δεδομένα είναι όντως εντάξει; Και ναι, και όχι, αλλά ας τους ευχαριστήσουμε που το έκαναν. Συμφωνώ με τον Μάικλ Μάουντεν ότι «Είναι μια πολύ σημαντική δήλωση που θα τη χρησιμοποιήσουν εκείνοι που πιέζουν τους επιστήμονες να αναπτύξουν μια πιο ανθρώπινη σχέση με τα ζώα. Για παράδειγμα, είναι πιο δύσκολο να δικαιολογήσουν πειράματα σε ζώα όταν γνωρίζουμε ότι είναι συνειδητά όντα και όχι απλά βιολογικές μηχανές. Κάποια από τα συμπεράσματα στα οποία κατέληξε η δήλωση αυτή, είναι προϊόντα επιστημόνων, οι οποίοι, μέχρι και σήμερα, διεξάγουν ακόμα πειράματα σε αιχμάλωτα ζώα, συμπεριλαμβανομένων και των δελφινιών που είναι από τα πιο ευφυή είδη ζώων στη Γη. Η ίδια η δήλωσή τους θα αποτελεί πλέον απόδειξη ότι είναι πια ώρα να σταματήσουν να χρησιμοποιούν αυτά τα ζώα που είναι σε αιχμαλωσία και να αρχίσουν να βρίσκουν άλλους τρόπους για να βγάζουν τα προς το ζην».

Η δήλωση του Κέμπριτζ για τη συνείδηση

Οι επιστήμονες έφτασαν στο σημείο να συντάξουν τη λεγόμενη «Δήλωση του Κέμπριτζ για τη συνείδηση» (The Cambridge Declaration on Consiousness) που ουσιαστικά δηλώνει ότι αυτή η διεθνής ομάδα διακεκριμένων επιστημόνων, συμφωνεί πως «Συγκλίνοντα αποδεικτικά στοιχεία υποδεικνύουν ότι τα μη-ανθρώπινα ζώα έχουν νευροανατομικό, νευροχημικό και νευροφυσιολογικό υπόστρωμα συνειδητής κατάστασης καθώς και την ικανότητα να παρουσιάζουν εκούσια συμπεριφορά. Κατά συνέπεια, το βάρος των στοιχείων υποδεικνύει ότι οι άνθρωποι δεν είναι μοναδικοί στο να κατέχουν νευροβιολογικά υποστρώματα τα οποία γενούν συνείδηση. Μη-ανθρώπινα ζώα, συμπεριλαμβανομένων όλων των θηλαστικών και των πτηνών, καθώς και άλλα όντα, συμπεριλαμβανομένων των χταποδιών, έχουν επίσης νευροβιολογικά υποστρώματα». Θα μπορούσαν να συμπεριλάβουν και τα ψάρια, για τα οποία οι αποδείξεις που υποστηρίζουν ότι έχουν αίσθηση και συνείδηση είναι επίσης σημαντικές. Επομένως, τι θα κάνουμε τώρα που ξέρουμε (που πάντα ξέραμε); Είναι λογικό να αναρωτηθούμε τι θα κάνουν αυτοί οι επιστήμονες και οι υπόλοιποι, τώρα που συμφωνούν ότι η συνείδηση είναι ευρέως διαδεδομένη στο ζωικό βασίλειο. Για παράδειγμα, γνωρίζουμε ότι τα ποντίκια, οι αρουραίοι και τα κοτόπουλα είναι ικανά να εκδηλώσουν ενσυναίσθηση, αλλά αυτή η γνώση δεν έχει συνυπολογιστεί στην Ομοσπονδιακή Πράξη Προστασίας των Ζώων των Ηνωμένων Πολιτειών (Federal Animal Welfare Act in the United States).^[63]

Τι είναι πραγματικά ο άνθρωπος και σε τι διαφέρει από τα ζώα

Σύγχρονες απόψεις:

Σύμφωνα με τον καθηγητή φιλοσοφίας Δημήτρη Παπαδή, καταρχάς θα μπορούσαμε να ορίσουμε τον άνθρωπο μέσα από την οντολογική ιδιαιτερότητά του, ή καλύτερα μοναδικότητά του, μέσα δηλαδή από εκείνες τις δυνάμεις και δεξιότητες που κανένα άλλο ον δεν έχει. Και είναι αυτές οι λογικές του δυνάμεις και ικανότητες, πάνω στις οποίες θεμελιώνονται όλα τα έργα του ανθρώπου ως ανθρώπου, ήτοι όλα τα έργα της τέχνης, της επιστήμης και της φιλοσοφίας, η ποίηση, η θρησκεία, η ηθική, το δίκαιο και γενικά κάθε πρακτική και θεωρητική δραστηριότητα του ανθρώπου. Όλα αυτά είναι έργα του ανθρώπινου λόγου, του ανθρώπινου νου που δίνει στον άνθρωπο την ταυτότητά του ως ανθρώπου, τον κάνει δηλαδή να είναι αυτό που είναι και έτσι να διαφέρει από όλα τα άλλα όντα. Μόνον ο άνθρωπος οραματίζεται και προγραμματίζει ελεύθερα το μέλλον του, θέτει σκοπούς, αποφασίζει για τα κατάλληλα μέσα πραγμάτωσής τους και προβληματίζεται για το τι πρέπει και τι δεν πρέπει να πράττει.

Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ανθρώπου ως ανθρώπου που συνιστούν συγχρόνως εκφάνσεις της ουσίας του είναι η ελεύθερη βούλησή του, η ικανότητα αυτο-στοχασμού: μόνον ο άνθρωπος κάνει τον ίδιο τον εαυτό του αντικείμενο της σκέψης του, ώστε το εγώ του να λειτουργεί συγχρόνως τόσο ως υποκείμενο όσο και ως αντικείμενο, είναι ακόμη η αμφιβολία και η αμφισβήτηση των πάντων, η συνείδηση των ορίων του, το γέλιο, το ψεύδος, η απάτη, ο δόλος, η μετάνοια, η ταπεινοφροσύνη, η μεγαλοψυχία, η ειρωνεία, ο αυτοσαρκασμός, η απογοήτευση, η ευγνωμοσύνη, η αγνωμοσύνη, ο θαυμασμός και αυτο-εκτίμηση, το να απορεί, το να θέτει ερωτήματα και να προσπαθεί να τα απαντήσει, η απρόβλεπτη στάση και συμπεριφορά του, ο πολύπλοκος σχεδιασμός και τέλος η άρνηση της ίδιας της ζωής του: αυτοκτονία.

Οι υπόλοιπες σύγχρονες απόψεις αποτελούν όλες ψυχολογικές προσεγγίσεις, όπως η ανθρωπιστική^[64].

Αρχαιότητα, από τον Ηράκλειτο στον Αριστοτέλη:

Πώς προσεγγίζει την έννοια του ανθρώπου ο μεγάλος προσωκρατικός φιλόσοφος, ο Ηράκλειτος: Ο άνθρωπος αποτελείται από σώμα και πύρινη ψυχή. Πύρινη βεβαίως είναι η ψυχή του ανθρώπου που είναι σοφότατος και άριστος. Αυτός είναι ο άνθρωπος που δεν ζει μέσα στην πλάνη ως κοιμώμενος, αποκομμένος στον κόσμο του, αλλά συμμετέχει στον κοινό λόγο (κοινή φρόνηση) μέσα από τον διάλογο και τη διαλεκτική, είναι ο πνευματικά ανήσυχος και καλλιεργημένος άνθρωπος, που γνωρίζει ότι ο αιώνιος και αδημιούργητος κόσμος λειτουργεί σταθερά και αρμονικά σύμφωνα με τον κοσμικό λόγο, την παγκόσμια δηλαδή φυσική νομοτέλεια, γνωρίζει ότι η ομορφιά του κόσμου έγκειται στη διαλεκτική ενότητα των αντιθέτων ότι και αυτός ο θεός δεν είναι παρά η διαλεκτική αρμονία των αντιθέτων και ότι όλα τα όντα, έμψυχα και άψυχα, υπόκεινται σε συνεχείς μεταβολές των τριών στοιχείων του κόσμου, του πυρός, του ύδατος και της γης. Άρα, αφού όλα συνεχώς μεταβάλλονται στα αντίθετά τους, και η ψυχή δεν είναι αθάνατη αλλά θνητή. Πεθαίνει, όταν το πύρινο στοιχείο της γίνεται νερό. Είναι αυτονόητο ότι αυτός ο άνθρωπος που γνωρίζει ότι όλα γίνονται και λειτουργούν σύμφωνα με τον συμπαντικό λόγο και που ζει και συμπεριφέρεται σύμφωνα με τον κοινό λόγο, την κοινή φρόνηση, την κοινή λογική, είναι ο άνθρωπος που κατέχει την αλήθεια.

Σύμφωνα με τον Παρμενίδη: Ο άνθρωπος, όπως και όλα τα άλλα όντα, είναι μία σύνθεση-κράση δύο στοιχείων, πυρός και γης, και η ποιότητα του πνεύματός του είναι ανάλογη προς την ιδιαιτερότητα της σωματικής του κράσης, της κράσης των πολύπαθων μελών (= στοιχείων) του σώματος του. Η σκέψη του, λέει, δεν είναι παρά το επιγέννημα της κράσης των δύο στοιχείων του κόσμου. Και για να περάσουμε από την Κοσμολογία-Οντολογία στη Γνωσιολογία του, πρέπει να πούμε ότι ο άνθρωπος είναι δυνατόν να φτάσει στην αλήθεια, στην αληθινή γνώση των πραγμάτων ως φαινομένων, αλλά και στην βαθύτερη γνώση της ουσίας τους. Και αυτό ακριβώς είναι το μήνυμα και το βαθύτερο νόημα του φανταστικού ταξιδιού του Παρμενίδη στο βασίλειο του φωτός, όπου η θεά της αλήθειας τού αποκαλύπτει την πλήρη αλήθεια, την αλήθεια του καθαρού λόγου, που αποτελεί υπέρβαση της εμπειρικής-αισθητικής γνώσης. Με τη δύναμη του καθαρού λόγου ο άνθρωπος καλείται από την ίδια τη θεά να κρίνει ακόμη και το περιεχόμενο της δικής της αποκάλυψης: "κρίνε με τη λογική τη μαχητική κριτική που άσκησα". Όλα πρέπει να περάσουν από το καμίνι του λόγου, ακόμη και τα λόγια της θεάς. Για πρώτη φορά στην ιστορία του πνεύματος ο άνθρωπος κατά τρόπο ρητό υψώνει το ανάστημά του απέναντι στο θείον και αρνείται την πνευματική του αλλοτρίωση καλούμενος μάλιστα να αμφισβητήσει τις «εξ αποκαλύψεως» αλήθειες.^[65]

Αριστοτέλης.^[66]^[67] Από τις δύο παραπομπές προκύπτει ότι λέει τα εξής, σε σύνοψη: η διαφορά του ανθρώπου από τα ζώα έγκειται στο ότι είναι λογικός, ηθικός, καταλαβαίνει το δίκαιο από το άδικο, τον νόμο και τη δικαιοσύνη, και οι λέξεις αυτές σήμαιναν “έθιμο, συνήθεια, κανονικότητα συμπεριφοράς ή τρόπος ευλάβειας”, επομένως ο άνθρωπος δεν είναι απλώς είναι δίκαιος αλλά και ευλαβής, αλλά αποζητά το αγαθό, που μάλιστα είναι ευρύτερο από τον εαυτό του, συμμετέχει στο κοινό καλό με διάλογο (την ύψιστη έκφανση της δημοκρατίας) ακριβώς για να διασφαλίσει τα παραπάνω, την «καλή ζωή», που δεν έχει καμία σχέση με τη σημερινή έννοια, αλλά με τα παραπάνω, επίσης, όσον αφορά τη δικαιοσύνη, λέει ότι ο άνθρωπος είναι το χειρότερο όλων των ζώων όταν διαχωριστεί από τον νόμο και τη δικαιοσύνη. Η δικαιοσύνη, πάλι, ορίζεται από τον Αριστοτέλη σε σχέση με ολόκληρο τον ηθικό χαρακτήρα μας. Για τον Αριστοτέλη υπάρχει σαφής σύνδεση μεταξύ της ηθικής, που σημαίνει ηθική αρετή, και του έθους, που σημαίνει «συνήθεια» ή «χαρακτήρας». Ως συνήθεια, η ηθική ζωή δεν προκύπτει σ' εμάς από τη φύση, αλλά πρέπει να καλλιεργείται με τον ίδιο τρόπο όπως ο νόμος. Η δικαιοσύνη απαιτεί την πλήρη καλλιέργεια των αρετών. Επιπλέον, οι αρετές ορίζονται σε σχέση με το καλό των άλλων, όσο και σε σχέση με το καλό του εαυτού μας. Για να καλλιεργήσουν τις αρετές και ως εκ τούτου τη δικαιοσύνη, οι άνθρωποι της πόλεως πρέπει να συμμετέχουν στον διάλογο. Γράφει: «η φύση, όπως συνηθίζουμε να λέμε (ο Αριστοτέλης βλέπει τη φύση ως μια διαδικασία που αποκαλύπτει έμφυτες δυνατότητες και είναι ουσιαστικά η πόλη που μιλάει στον εαυτό της), τίποτα δεν κάνει μάταια και ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο το οποίο έχει προικίσει με το χάρισμα του λόγου. Η δύναμη του λόγου έχει ως στόχο να παρουσιάσει το πρόσφορο και το άσκοπο και, ως εκ τούτου, το δίκαιο και το άδικο». Ο λόγος είναι το φυσικό δώρο μας για την ορθολογική σκέψη, αλλά και η άρθρωση αυτής της σκέψης. Είναι στη φύση μας να μιλάμε και μάλιστα να μιλάμε λογικά. Ως την εποχή του Αριστοτέλη, όπως και για τους Αθηναίους, ο δημοκρατικός διάλογος και ο λόγος δεν είναι απλώς ένα εργαλείο, ήταν μέρος της ίδιας της φύσης μας, με τον οποίο μπορούμε να συναρθρώσουμε την ποικιλομορφία σε μια ενότητα. Όταν έχουμε αναπτύξει έναν ενάρετο χαρακτήρα, ως αποτέλεσμα της ενατένισης (της ύψιστης πνευματικής διαδικασίας), η φύση μας έχει τελειοποιηθεί και τότε «ο άνθρωπος είναι ο καλύτερος από όλα τα ζώα». Η φύση δεν παρέχει στους ανθρώπους επαρκείς συνθήκες για την καλή ζωή, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη. Παρέχει, αντίθετα, επαρκείς συνθήκες για τη δυνατότητα μιας καλής ζωής. Η ανθρώπινη φύση χαρακτηρίζεται από την ανάπτυξη και την εξέλιξη προς αυτό το ιδανικό και εξαιτίας αυτού του ιδανικού. Η πολιτική ως έλλογη ομιλία δεν είναι ένα θέμα ιδιοτέλειας, ηδονισμού ή απλά σύγκρουσης ομάδων συμφερόντων. Μάλλον είναι ο τρόπος με τον οποίο η ανθρώπινη φύση τελειοποιείται. Για τον Αριστοτέλη μεγαλώνουμε και αναπτυσσόμαστε στο πλαίσιο της κοινωνικής ζωής.

Δεν πρέπει να αναφέρει κανείς μία πρόταση του Αριστοτέλη ή δύο σε μια προσπάθεια αποτύπωσης των λεγομένων του, όπως «ο άνθρωπος είναι ζώο πολιτικό», θεωρώντας ότι η πολιτική καθορίζει τον άνθρωπο ως άνθρωπο, πολλώ δε μάλλον με τη σημερινή έννοια, ή «ο άνθρωπος είναι λογικό ζώο», θεωρώντας ότι ο άνθρωπος διαφέρει από τα ζώα μόνο ως προς το ότι είναι λογικός, ή «ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ζώο», θεωρώντας ότι η άνθρωπος διαφέρει από τα ζώα μόνο ως προς το ότι είναι κοινωνικός, και άλλα που ενδεχομένως έχει ακούσει. Ο Αριστοτέλης είπε όλα τα παραπάνω μαζί, και χωρίς ένα απ' όλα, τα πάντα απ' όσα είπε καταρρέουν. Τέλος, το ότι ο άνθρωπος είναι «ζώο», πρώτον συμβαδίζει με τη σύγχρονη επιστήμη (πχ. το DNA είδους χιμπατζή συμπίπτει με το ανθρώπινο κατά 99%) και ιστορία του ανθρώπου όπως εκτενώς αναφέρθηκε σε προηγούμενα κεφάλαια, δεν σημαίνει όμως καν ότι ο άνθρωπος είναι ζώο, αντίθετα όλα τα παραπάνω τον ξεχωρίζουν από τα ζώα.

Η θεολογική άποψη – κατ' αρχάς, οι επιστήμονες άρχισαν να πιστεύουν στον Θεό ή πάντως δεν Τον απορρίπτουν

Υπάρχει ήδη εντυπωσιακή μεταστροφή των επιστημόνων όσον αφορά τον Θεό, ειδικά των επιστημόνων της φυσικής. Παλιότερα οι επιστήμονες δεν ήθελαν καμία σχέση με θρησκεία, και κυρίως τον Θεό. Τώρα πια οι περισσότεροι πιστεύουν ότι πρέπει να υπάρχει Θεός, με οποιονδήποτε ορισμό, πάντως μια ανώτερη δύναμη που δημιούργησε και ελέγχει το σύμπαν, άλλοι δεν αποκλείουν πλέον την πιθανότητα, και ελάχιστοι παραμένουν άθεοι. Είναι λογική εξέλιξη, ύστερα απ' όσα ανακάλυψαν και αποδείχθηκαν με πειράματα. Σ' ένα βιβλίο του ο διάσημος φυσικός Feynmann έγραψε ότι είπε μια φορά στους φοιτητές του: "προσπαθήστε να μην τρελαθείτε, πατάτε γερά στη γη". Φυσιολογικό, εφόσον η πιο τετριμμένη, πασίγνωστη παραδοχή όλων των φυσικών είναι ό,τι είπε ο Αϊνστάιν ήδη το 1927, «Άνθρωποι σαν εμάς, που πιστεύουμε στη φυσική, γνωρίζουν ότι ο διαχωρισμός ανάμεσα στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον είναι μόνο μια πεισματικά επίμονη ψευδαίσθηση». Δεν είναι δυνατόν να χωρέσει ο νους κάτι τέτοιο, είναι όμως παγκοσμίως παραδεκτό ως σωστό.

Επίσης, δεν είναι τυχαίο ότι το σωματίδιο που για πολλές δεκαετίες έλειπε, που σύμφωνα με τα μαθηματικά (στα οποία βασίζονται όλες οι επιστήμες, η δε φυσική απόλυτα), έπρεπε να υπάρχει, διαφορετικά δεν θα μπορούσε να υπάρχει ύλη στο σύμπαν, όταν βρέθηκε τελικά μέσω πειράματος στο μεγαλύτερο ερευνητικό εργαστήριο του κόσμου, το CERN (σύνορα Αυστρίας-Ελβετίας, ευρωπαϊκό), το 2012, αποκλήθηκε "το σωματίδιο του Θεού". Ήταν μάλλον (δεν έχει επιβεβαιωθεί ακόμα) το λεγόμενο "μποζόνιο του Χίγκς", φυσικού που διατύπωσε τη σχετική θεωρία και ονόμασε το σωματίδιο αυτό μποζόνιο, το 1964, και έμενε η πειραματική απόδειξη. Στα Αγγλικά λεγόταν από πιο παλιά "The God Particle", γράφτηκαν πολλά βιβλία γι' αυτό πριν και μετά την ανακάλυψή του, σ' ένα που έγραψε ο Leon Lederman το 2006, συγγραφέας του The God Particle, έγραψε: «Δεν βλέπουμε τον Δημιουργό να στριφογυρίζει στα δάχτυλά Του είκοσι κουμπιά για να θέσει είκοσι παραμέτρους για να δημιουργήσει το σύμπαν όπως το ξέρουμε. Αυτά είναι πολλά», λέει ο συγγραφέας. «Υπάρχει κάτι απλό κάτω απ’ όλα αυτά. Τα έξι κουάρκ και τα έξι λεπτόνια και τα αντισωματίδιά τους και το να γίνονται διαφορετικά χρώματα και διαφορετικά φορτία, αυτά είναι υπερβολικά περίπλοκα».

Σ' ένα που γράφτηκε το 2016 από τον R. Kirby Godsey, ο τίτλος είναι "The God Particle: God-Talk in a "Big Bang" World"^[68], σε μετάφραση στα Ελληνικά "Το σωματίδιο του Θεού: Συζήτηση με τον Θεό σ' ένα κόσμο του Big Bang", όπου και ευθείες αναφορές στον Θεό μέσα στο βιβλίο.

«Σε τελική ανάλυση», δήλωσε ο φημισμένος Βρετανός γενετιστής J. B. S. Haldane, «το σύμπαν δεν μπορεί να είναι τίποτα λιγότερο από την προοδευτική εκδήλωση του Θεού».

Μια από τις πιο σημαντικές διανοητικές μορφές του εικοστού αιώνα ήταν ο γεννημένος στην Ουγγαρία John von Neumann. […] Στον ηγεμονικό τόμο του The Mathematical Foundations of Quantum Mechanics (Τα Μαθηματικά Θεμέλια της Κβαντικής Μηχανικής) που θεωρείται από πολλούς επιστήμονες ως “η βίβλος της κβαντικής θεωρίας” ανέφερε το πρόβλημα ότι κάτι νέο πρέπει να προστεθεί για να “καταρρεύσει η λειτουργία του κύματος”, κάτι που είναι ικανό να μετατρέπει τις ασαφείς κβαντικές πιθανότητες σε σαφείς πραγματικότητες. Εφόσον όμως ο von Neumann αναγκάζεται να περιγράψει ολόκληρο τον υλικό κόσμο ως πιθανότητες, η διαδικασία που μετατρέπει κάποιες απ’ αυτές σε πραγματικά γεγονότα δεν μπορεί να είναι μια υλική διαδικασία. Ψάχνοντας στον νου του για μια κατάλληλη, πραγματικά υπάρχουσα, μη υλική οντότητα που θα μπορούσε να κάνει τη λειτουργία του κύματος να καταρρεύσει, ο von Neumann απρόθυμα συμπέρανε ότι η μόνη γνωστή οντότητα που θα ταίριαζε σ’ αυτό ήταν η συνειδητότητα. Στην ερμηνεία του von Neumann, ο κόσμος παραμένει παντού σε μια κατάσταση καθαρής πιθανότητας, εκτός από εκεί όπου κάποιος συνειδητός νους αποφασίζει να προωθήσει ένα τμήμα του κόσμου από τη συνηθισμένη του κατάσταση της αοριστίας σε μια κατάσταση πραγματικής ύπαρξης. Ο υλικός κόσμος από μόνος του δεν είναι πλήρως πραγματικός, αλλά παίρνει σχήμα μόνο σαν αποτέλεσμα της δράσης πολυάριθμων κέντρων συνειδητότητας. Ειρωνικά, αυτό το συμπέρασμα δεν έρχεται από κάποιον απόκοσμο μυστικιστή που εξετάζει τα βάθη του νου του σε απομονωμένο διαλογισμό, αλλά από έναν από τους πιο πρακτικούς μαθηματικούς του κόσμου, που συνάγει τις λογικές συνέπειες ενός πολύ επιτυχούς και αμιγώς υλιστικού μοντέλου του κόσμου – τη θεωρητική βάση της βιομηχανίας των ηλεκτρονικών υπολογιστών των δισεκατομμυρίων δολαρίων».

Πρόσφατες ανακαλύψεις σε πολλούς κλάδους έρευνας σταδιακά απορρίπτουν τη, για πολλά χρόνια επικρατούσα, επιστημονική άποψη ότι η ανοδική εξέλιξη της ζωής και της νοημοσύνης, οι οποίες παρήγαγαν τα ανθρώπινα όντα, ήταν μια τυχαία διαδικασία. Η ίδια η ύπαρξη της ζωντανής ύλης κάνει πολλούς επιστήμονες να αναγνωρίζουν ένα εγγενές σχέδιο στη δημιουργία. «Η προσεκτική ανάλυση δείχνει ότι ακόμα κι ένα πολύ λίγο εντυπωσιακό ζωντανό μόριο είναι μάλλον απίθανο να έχει σχηματιστεί τυχαία», ανέφερε το περιοδικό Time, στις 28 Δεκεμβρίου 1992. Κι ένα άρθρο στο Newsweek, στις 19 Ιουλίου 1993, έθεσε την ερώτηση: «Πώς τα ίχνη των αερίων και του πηλού ήρθαν στη ζωή; […] Όπου κι αν τα συστατικά της ζωής εμφανίστηκαν για πρώτη φορά, ο συνδυασμός τους για να γίνουν αυτά κάτι πλήρως ζωντανό ακόμα παραμένει εντελώς απίθανος. Ο Fred Hoyle, ο Βρετανός αστρονόμος [ιδρυτής του Ινστιτούτου Θεωρητικής Αστρονομίας του Πανεπιστημίου Cambridge], είπε κάποτε ότι το γεγονός είναι τόσο πιθανό, όσο το να συναρμολογείς ένα Μπόινγκ 747 στέλνοντας έναν ανεμοστρόβιλο σε μια μάντρα άχρηστων αντικειμένων».

«Μια παρατήρηση που προκαλεί περιέργεια και που γεννήθηκε από τη φυσική», ανέφερε το άρθρο στο Time, «είναι ότι το σύμπαν φαίνεται να είναι ισοζυγισμένο ώστε να υποστηρίξει την ύπαρξη ζωής. Αν η δύναμη της βαρύτητας ήταν αυξημένη έστω και λίγο, τα αστέρια θα καίγονταν γρηγορότερα και δεν θα άφηναν επαρκή χρόνο για την ανάπτυξη ζωής στους πλανήτες που βρίσκονται στην τροχιά τους. Αν οι σχετικές μάζες των πρωτονίων και των νετρονίων άλλαζαν έστω και κατά ένα ίχνος, τα αστέρια ίσως να μην είχαν γεννηθεί ποτέ, αφού το υδρογόνο που καίνε δεν θα υπήρχε. Αν, κατά το Μπιγκ Μπάνγκ, μερικά βασικά νούμερα –οι “αρχικές συνθήκες”– άλλαζαν ελαφρά, η ύλη και η ενέργεια ποτέ δεν θα συμπυκνωνόταν σε γαλαξίες, αστέρια, πλανήτες, ή σε οποιαδήποτε άλλα υπόβαθρα αρκετά σταθερά ώστε να υπάρξει ζωή όπως την ξέρουμε. Ένα γεγονός, που είναι πολύ λίγο διαφημισμένο, είναι το ότι πολλοί, ίσως οι περισσότεροι, εξελικτικοί βιολόγοι τώρα πιστεύουν ότι η εξέλιξη ήταν πολύ πιθανόν, αν υπήρχε αρκετός χρόνος, να δημιουργήσει είδη με την ουσιώδη μας ιδιοκτησία: μια νοημοσύνη τόσο μεγάλη που να έχει επίγνωση του εαυτού της και να αρχίζει να καταλαβαίνει πώς λειτουργεί η φύση. Μάλιστα, πολλοί βιολόγοι πίστευαν από παλιά ότι [με δεδομένη τη στοιχειώδη δομή του σύμπαντος] ο ερχομός ζωής με πολύ ανεπτυγμένη νοημοσύνη ήταν σχεδόν αναπόφευκτος».

Στο The Immense Journey (New York: Random House, 1957), ο βιολόγος Loren Eiseley σχολίασε σχετικά με την υποτιθέμενα τυφλή εξελικτική διαδικασία της «φυσικής επιλογής» και «της επιβίωσης του ισχυρότερου» που δημιούργησε πολύπλοκα ζωντανά όντα από τα ακατέργαστα υλικά της γης: «Οι άνθρωποι μιλούν πολύ για την ύλη και την ενέργεια, για τη μάχη για ύπαρξη που διαμορφώνει τη ζωή. Αυτά υπάρχουν, είναι αλήθεια, αλλά αυτή η μυστηριώδης θεμελιώδης αρχή που είναι γνωστή ως οργάνωση, είναι πιο λεπτεπίλεπτη, πιο γρήγορη και μας διαφεύγει. Αυτή η θεμελιώδης αρχή κάνει όλα τα άλλα μυστήρια σχετικά με τη ζωή να μοιάζουν ασήμαντα αν συγκριθούν μ’ αυτήν. Το ότι χωρίς οργάνωση η ζωή δεν συνεχίζεται είναι φανερό. Εντούτοις αυτή η οργάνωση δεν είναι απόλυτα προϊόν της ζωής, ούτε της επιλογής. Σαν μια ανεπαίσθητη και περαστική σκιά μέσα στην ύλη, σχηματίζει τα μικρά παράθυρα των ματιών και διατάσσει τις νότες του κελαηδήματος του κορυδαλλού. […] Αν η “νεκρή” ύλη έχει δημιουργήσει αυτό το περίεργο τοπίο των ευτελών γρύλων, των σπουργιτιών και του διερωτώμενου ανθρώπου, πρέπει να είναι ξεκάθαρο, ακόμα και στον πιο ένθερμο υλιστή, ότι η ύλη για την οποία μιλά περιέχει εκπληκτικές, αν όχι τρομακτικές δυνάμεις, και δεν θα μπορούσε να είναι, όπως ο Hardy πρότεινε, “τίποτα άλλο από μια μάσκα πολλών που φορά το Σπουδαίο Πρόσωπο πίσω απ’ αυτά”».

«Το έσχατο υλικό του σύμπαντος είναι νοητικό υλικό», δήλωσε ο Βρετανός αστρονόμος Sir Arthur Eddington. Ο σύγχρονός του, ο Sir James Jeans, το θέτει ως εξής: «Το σύμπαν μπορούμε σωστά να το φανταστούμε, αν και πολύ ατελώς και ανεπαρκώς, ως αποτελούμενο από καθαρή σκέψη, τη σκέψη ενός που μπορούμε να περιγράψουμε ως μαθηματικό στοχαστή. […] Αν το σύμπαν είναι ένα σύμπαν σκέψης, τότε η δημιουργία του πρέπει να ήταν μια πράξη σκέψης». Και ο σπουδαίος Albert Einstein δήλωσε: «Θέλω να μάθω πώς ο Θεός δημιούργησε αυτόν τον κόσμο. Δεν μ’ ενδιαφέρει το τάδε και το δείνα φαινόμενο. Θέλω να μάθω τις σκέψεις Του. Τα υπόλοιπα είναι λεπτομέρειες».

«Σήμερα η σύγχρονη επιστήμη επιχειρεί να εισέλθει σε βασίλεια που για πάνω από τέσσερις χιλιετίες ήταν φέουδα της θρησκείας και της φιλοσοφίας», έγραψε ο διδάκτωρ καθηγητής Amit Goswami στο The Self-Aware Universe: How Consciousness Creates the Material World - "Το Σύμπαν που έχει επίγνωση του εαυτού του: Πώς η συνειδητότητα δημιουργεί τον υλικό κόσμο" (Los Angeles: Tarcher, 1993). «Μέχρι τη σύγχρονη ερμηνεία της νέας φυσικής, η λέξη υπερβατικότητα σπάνια αναφερόταν στο λεξιλόγιο της φυσικής. Ο όρος θεωρούταν ακόμα και αιρετικός». Ωστόσο, λέει, ένα πείραμα το 1982 από μια ομάδα φυσικών στη Γαλλία επιβεβαίωσε την ιδέα της υπερβατικότητας στην κβαντική φυσική. Το πείραμα, που διεξήχθη από τον Alain Aspect και τους συνεργάτες του, απέδειξε ότι δύο κβαντικά σωματίδια που εκπέμφθηκαν από την ίδια πηγή μένουν αναπόσπαστα συσχετισμένα: Όταν συμβαίνει μια αλλαγή στο ένα σωματίδιο, το άλλο σωματίδιο ακαριαία επηρεάζεται παρόμοια – ακόμα κι όταν είναι σε αχανή απόσταση το ένα από το άλλο. Ο Goswami λέει: «Όταν δεν υπάρχει κανένα σημάδι στο χωροχρόνο που να μεσολαβεί στη σύνδεσή τους […] πού, λοιπόν, υπάρχει η ακαριαία σύνδεση ανάμεσα στα συσχετισμένα κβαντικά αντικείμενα που είναι υπεύθυνη για τη χωρίς σημάδι δράση τους σε απόσταση; Η λακωνική απάντηση είναι: στην υπερβατική επικράτεια της πραγματικότητας. Το τεχνικό όνομα της χωρίς σημάδι, ακαριαίας δράσης από απόσταση, είναι η «έλλειψη τοποθεσίας». […] Σύμφωνα με τον φυσικό Henry Stapp, το μήνυμα της κβαντικής έλλειψης τοποθεσίας είναι ότι “η θεμελιώδης διαδικασία της Φύσης βρίσκεται έξω από τον χωροχρόνο αλλά παράγει γεγονότα που μπορούν να τοποθετηθούν στον χωροχρόνο”».

«Η συμπαντική τάξη στηρίζεται στο θεμέλιο σαφών μαθηματικών νόμων που συνυφαίνονται και διαμορφώνουν μια λεπτοφυή και αρμονική ενότητα», έγραψε ο φυσικός Paul Davies, διδάκτωρ, στο The Mind of God: The Scientific Basis for a Rational World - Ο Νους του Θεού: Η επιστημονική βάση για ένα λογικό κόσμο" (New York: Simon and Schuster, 1992). «Οι νόμοι διαθέτουν μια κομψή απλότητα και πολλές φορές παραδόθηκαν στους επιστήμονες στη βάση της ομορφιάς και μόνο. Εντούτοις αυτοί οι ίδιοι απλοί νόμοι επιτρέπουν στην ύλη και στην ενέργεια να αυτο-οργανώνονται σε μια τεράστια ποικιλία περίπλοκων καταστάσεων, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που έχουν την ιδιότητα της συνειδητότητας και μπορούν με τη σειρά τους να στοχάζονται την ίδια τη συμπαντική τάξη που τις παρήγαγε».

Όλοι οι παραπάνω, και πάρα πολλοί ακόμα, πιστεύουν σε μια ανώτερη δύναμη, που αποκαλούν Θεό, Νου, ή Συνειδητότητα.

Η θεολογική άποψη και η μεταφυσική άποψη

Η θεολογική άποψη

Σύμφωνα με τον Χριστιανισμό και πολλές ακόμα μεγάλες θρησκείες, όπως ο Ινδουισμός και ο Βουδισμός, ο άνθρωπος είναι ειδικό δημιούργημα του Θεού.

Σύμφωνα με τον Χριστιανισμό, τον Ινδουισμό και τον Βουδισμό, ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο ως εντελώς ξεχωριστό πλάσμα, μάλιστα τέλειο, κατ' εικόνα και καθ' ομοίωσή Του, δηλαδή ίδιο μ' Αυτόν, και έχοντας τις ίδιες ιδιότητες, όπως ενδεικτικά παντογνωσία, παντοδυναμία, πανταχού παρουσία. Στον Χριστιανισμό τα όντα αυτά καλούνται Αδάμ και Εύα, στον Ινδουισμό Πρατζαπάτι, αν και δεν ήταν μόνο δύο. Και στις δύο αυτές θρησκείες τα τέλεια όντα «εξέπεσαν», δηλαδή έπαψαν να είναι τέλεια από λάθος τους, ένα στον Χριστιανισμό και περισσότερα στον Ινδουισμό (όπου η πτώση δεν έγινε αμέσως με το πρώτο λάθος, αλλά σταδιακά).

Είναι σαφές ότι ο άνθρωπος διαφέρει θεμελιωδώς από τα ζώα. Αν και το DNA κάποιου χιμπατζή είναι κατά 99% ίδιο με των ανθρώπων, η διαφορά ενός πιθήκου από έναν άνθρωπο δεν είναι 1%, ούτε καν 90%. Ο πίθηκος, πχ., δεν θα μάθει ποτέ να σκέφτεται λογικά, ούτε καν πρόσθεση 2+2 = 4, πόσο μάλλον να σκεφτεί άλλα, ή να σκεφτεί ότι μπορεί να υπάρχει Θεός. Δεν μπορεί, επομένως, να αποκλειστεί λογικά το ενδεχόμενο, που φαίνεται εξαιρετικά πιθανό, να προήλθε μεν ο άνθρωπος από τα ζώα (κάτι που ο Χριστιανισμός και οι άλλες θρησκείες αρνούνται), αλλά να υπάρχει κάτι διαφορετικό μέσα του, κάτι που ενστάλαξε μέσα του ο Θεός ή μια ανώτερη δύναμη, όπως κι αν είναι, πάντως μια νοήμων δύναμη, αφάνταστα πιο περίπλοκη και ανώτερη από την ανθρώπινη διάνοια ή νου ή συνειδητότητα. Επομένως δεν μπορεί να αποκλειστεί μια σύγκλιση της επιστήμης με τη θρησκεία.

Γενικότερα, και αντικειμενικά, η ύπαρξη του Θεού δεν μπορεί να αποκλειστεί, επομένως πρέπει να εξετασθεί.

Όλες οι θρησκείες που αναφέρθηκαν στηρίζονται σε μια κοινή πεποίθηση-πίστη, ότι ο άνθρωπος μπορεί να ανέλθει πάλι στην τελειότητα στην οποία βρισκόταν πριν την πτώση. Ο Χριστιανισμός δέχεται ότι υπάρχει αυτή η δυνατότητα, αλλά δεν είναι βεβαιότητα. Μετά τον θάνατο η ψυχή του ανθρώπου, αφού επέλθει η τελική κρίση, θα πάει είτε στον παράδεισο είτε στην κόλαση. Ο Ινδουισμός και ο Βουδισμός, από την άλλη μεριά, το θεωρούν βέβαιο, εφόσον μέσω της μετενσάρκωσης ο άνθρωπος δεν έχει μία ευκαιρία (μία ζωή) αλλά εκατομμύρια, ακολουθώντας ανοδική πορεία.

Στο κατά Ματθαίο Ευαγγέλιο, 5:48 ή Ε':48, ο Χριστός είπε: "Να είστε λοιπόν τέλειοι, όπως ο Πατέρας σας στους ουρανούς είναι τέλειος". Εφόσον το είπε, γίνεται (για όσους πιστεύουν). Δίνει τροφή για πολλή σκέψη.

Η μεταφυσική άποψη

Πρώτα απ' όλα, η θρησκεία εμπίπτει στη μεταφυσική, επομένως και ο Χριστιανισμός. Η λέξη μεταφυσική ετυμολογικά προέρχεται από το μετά και τη φυσική, δηλαδή πράγματα που η φυσική δεν έχει ανακαλύψει ακόμα (θα ανακαλύψει "μετά"). Το πρώτο βιβλίο μεταφυσικής γράφτηκε από τον αρχαίο φιλόσοφο Αριστοτέλη, με τίτλο ακριβώς αυτόν "Μετά τα Φυσικά". Τα θαύματα δεν εξηγούνται, τουλάχιστον σήμερα, αν και όλες οι θρησκείες υποστηρίζουν ότι γίνονται και έγιναν.

Ο Ινδουισμός και ο Βουδισμός παρέχουν εξήγηση σε ολόκληρη τη μεταφυσική, υποστηρίζοντας ότι τα πάντα εξηγούνται, είναι μάλιστα φυσιολογικά για έναν ανεπτυγμένο νου και μια εξυψωμένη διάνοια, διότι όλες οι δυνάμεις που έχασε ο άνθρωπος βρίσκονται λανθάνουσες στην ψυχή, η οποία, ταυτιζόμενη με τα εγκόσμια, μάλιστα έναν κόσμο που δεν είναι πραγματικός (κι εδώ συμπίπτουν με τις ανακαλύψεις της επιστήμης), τις "ξέχασε". Ο τρόπος να τις θυμηθεί είναι ο διαλογισμός, που ασφαλώς είναι είδος γιόγκα.

Τέλος, το πιο ενδιαφέρον: πότε υπάρχει άνθρωπος και πότε θεωρείται νεκρός σύμφωνα με το δίκαιο

Σύμφωνα με τον νόμο, το έμβρυο δεν είναι άνθρωπος, ακόμα κι αν μια γυναίκα βρίσκεται λίγο πριν τον τοκετό και το "παιδί" μέσα της είναι πλήρως διαμορφωμένο. Από το ποινικό δίκαιο προκύπτει ότι η θανάτωση εμβρύου μέσα στη μήτρα, η "τεχνητή διακοπή της εγκυμοσύνης"^[69] πχ. η έκτρωση, δεν είναι άδικη πράξη και επομένως δεν τιμωρείται αν γίνει με θέληση της μητέρας πριν το έμβρυο συμπληρώσει 12 εβδομάδες (περίπου 3 μήνες) και δεν χρειάζεται καμία άδεια για να γίνει. Μετά τους 3 μήνες επιτρέπεται για σοβαρούς λόγους, αν το θέλει η μητέρα, όπως αν έχουν διαπιστωθεί ενδείξεις σοβαρής ανωμαλίας του εμβρύου που επάγονται τη γέννηση παθολογικού νεογνού ή υπάρχει αναπότρεπτος κίνδυνος για τη ζωή της εγκύου ή κίνδυνος σοβαρής και διαρκούς βλάβης της σωματικής ή ψυχικής υγείας της, ή αν η γυναίκα έμεινε έγκυος μετά από βιασμό, αποπλάνηση ανήλικης, αιμομιξία.

Ακόμα όμως κι αν δεν συντρέχουν αυτές οι προϋποθέσεις, και η μητέρα προχωρήσει σε τεχνητή διακοπή της εγκυμοσύνης, τιμωρείται με φυλάκιση μέχρι ένα έτος. Από τα παραπάνω ήδη φαίνεται ότι δεν πρόκειται για ανθρωποκτονία από πρόθεση, που σε ήρεμη ψυχική κατάσταση τιμωρείται μέχρι και σε ισόβια κάθειρξη (φυλάκιση άνω των 5 ετών ονομάζεται κάθειρξη). Αν η γυναίκα θέλει να κρατήσει το έμβρυο, κάποιος όμως διακόψει την εγκυμοσύνη της (πχ. τη χτυπάει), τιμωρείται με τουλάχιστον 5 χρόνια φυλάκιση.

Πότε υπάρχει άνθρωπος: όταν το έμβρυο έχει αρχίσει να βγαίνει από τη μήτρα, δηλαδή κατά τη διάρκεια του τοκετού. Τότε, αν κάποιος το σκοτώσει, πρόκειται για ανθρωποκτονία.

Πότε ο άνθρωπος θεωρείται νεκρός: πρέπει να συντρέχουν δύο προϋποθέσεις σωρευτικά (μαζί), πρώτον να είναι εγκεφαλικά νεκρός, και δεύτερον να μη χτυπάει ούτε η καρδιά του, παρά μόνο με τεχνητά μέσα. Πρακτικά έχει σημασία κυρίως σε δύο περιπτώσεις: πότε ο γιατρός θα "βγάλει την πρίζα", δηλαδή θα σταματήσει να υποστηρίζει τεχνητά την καρδιά και τους πνεύμονες, διότι αν δεν αν δεν συντρέχουν οι δύο προϋποθέσεις σωρευτικά, διαπράττει ανθρωποκτονία, και δεύτερον δημιουργούνται κληρονομικά θέματα.

Παραπομπές

↑ Groves, C. (2005). Wilson, D.E., & Reeder, D.M.. επιμ. Mammal Species of the World (3rd ed.). Johns Hopkins University Press. ISBN 0-8018-8221-4. http://www.bucknell.edu/msw3/browse.asp?id=12100795.
↑ The Smithsonian Institution, Human Origins Program
↑ «Le mycénien a-to-ro-qo rend quasi-certaine l’existence d’un second terme -okwo- (exprimant l’idée de visage ou d’aspect), cf. ὄψ, πρόσωπον, et apporterait un petit appui par ex. à l’explication par *ἄνδρ-ωπος», σελ. 91, Dictionnaire étymologique du grec του P. Chantraine (1999, β΄ έκδ.). Εντούτοις, ο R. Beekes θεωρεί ότι πρόκειται για όρο του προελληνικού γλωσσικού υποστρώματος (Etymological dictionary of Greek, Leiden 2010, vol. 1).
↑ Human evolution: the fossil evidence in 3D, by Philip L. Walker and Edward H. Hagen, Dept. of Anthropology, University of California, Santa Barbara, retrieved April 5, 2005.
↑ Green, R. E., Krause, J, Ptak, S. E., Briggs, A. W., Ronan, M. T., Simons, J. F., et al. (2006) Analysis of one million base pairs of Neanderthal DNA. Nature, 16, 330–336. http://www.nature.com/nature/journal/v444/n7117/abs/nature05336.html
↑ http://www.nsf.gov/news/news_summ.jsp?cntn_id=102968
↑ «Age of ancient humans reassessed». BBC News. February 16, 2005. http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4269299.stm. Ανακτήθηκε στις April 10, 2010.
↑ The Oldest Homo Sapiens: – URL retrieved May 15, 2009
↑ Alemseged, Z., Coppens, Y., Geraads, D. (2002). «Hominid cranium from Homo: Description and taxonomy of Homo-323-1976-896». Am J Phys Anthropol 117 (2): 103–12. doi:10.1002/ajpa.10032. PMID 11815945.
↑ Stoneking, Mark; Soodyall, Himla (1996). «Human evolution and the mitochondrial genome». Current Opinion in Genetics & Development 6 (6): 731–6. doi:10.1016/S0959-437X(96)80028-1.
↑ Wood B, Richmond BG (July 2000). «Human evolution: taxonomy and paleobiology». J. Anat. 197 ( Pt 1): 19–60. doi:10.1046/j.1469-7580.2000.19710019.x. PMID 10999270.
↑ Frans de Waal, Bonobo. Berkeley: University of California Press, 1997. ISBN 0-520-20535-9 [1]
↑ Britten RJ (2002). «Divergence between samples of chimpanzee and human DNA sequences is 5%, counting indels». Proc Natl Acad Sci USA 99 (21): 13633–5. doi:10.1073/pnas.172510699. PMID 12368483. PMC 129726. http://www.pnas.org/cgi/content/full/99/21/13633.
↑ Wildman, D., Uddin, M., Liu, G., Grossman, L., Goodman, M. (2003). «Implications of natural selection in shaping 99.4% nonsynonymous DNA identity between humans and chimpanzees: enlarging genus Homo». Proc Natl Acad Sci USA 100 (12): 7181–8. doi:10.1073/pnas.1232172100. PMID 12766228. PMC 165850. http://www.pnas.org/cgi/content/full/100/12/7181.
↑ Ruvolo M (1 March 1997). «Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets». Mol Biol Evol 14 (3): 248–65. PMID 9066793. http://mbe.oxfordjournals.org/cgi/reprint/14/3/248.
↑ Vancata1 V., & Vancatova, M. A. "Major features in the evolution of early hominoid locomotion^{[νεκρός σύνδεσμος]}". Springer Netherlands, Volume 2, Number 6, December 1987. pp.517–537.
↑ Wade, N (2006-03-07). «Still Evolving, Human Genes Tell New Story». The New York Times. http://www.nytimes.com/2006/03/07/science/07evolve.html. Ανακτήθηκε στις 2008-07-10.
↑ Wolman, David (2008). "Fossil Feces Is Earliest Evidence of N. America Humans" National Geographic
↑ How Neanderthals met a grisly fate: devoured by humans. The Observer. May 17, 2009.
↑ «www.internetworldstats.com/stats.htm». Ανακτήθηκε στις 8 Αυγούστου 2008.
↑ «www.investing.reuters.co.uk/news/articleinvesting.aspx?type=media&storyID=nL29172095». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Δεκεμβρίου 2008. Ανακτήθηκε στις 8 Αυγούστου 2008.
↑ Pimm S, Raven P, Peterson A, Sekercioglu CH, Ehrlich PR (2006). «Human impacts on the rates of recent, present, and future bird extinctions». Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 103 (29): 10941–6. doi:10.1073/pnas.0604181103. PMID 16829570.
*Barnosky AD, Koch PL, Feranec RS, Wing SL, Shabel AB (2004). «Assessing the causes of late Pleistocene extinctions on the continents». Science 306 (5693): 70–5. doi:10.1126/science.1101476. PMID 15459379.
↑ Lewis OT (2006). «Climate change, species-area curves and the extinction crisis» (PDF). Philos. Trans. R. Soc. Lond., B, Biol. Sci. 361 (1465): 163–71. doi:10.1098/rstb.2005.1712. PMID 16553315. PMC 1831839. http://www.journals.royalsoc.ac.uk/content/711761513317h856/fulltext.pdf. ^{[νεκρός σύνδεσμος]}
↑ Whitehouse, David. "World's population reaches six billion". BBC News, August 05, 1999. Retrieved on February 05, 2008.
↑ Half of humanity set to go urban, BBC News
↑ Urban, Suburban, and Rural Victimization, 1993–98 Αρχειοθετήθηκε 2009-08-25 στο Wayback Machine. U.S. Department of Justice, Bureau of Justice Statistics,. Accessed 29 Oct 2006
↑ de Beer Η (2004). «Observations on the history of Dutch physical stature from the late-Middle Ages to the present». Econ Hum Biol 2 (1): 45–55. doi:10.1016/j.ehb.2003.11.001. PMID 15463992.
↑ "Pygmy." Britannica Concise Encyclopedia. Encyclop?dia Britannica, Inc., 2006. Answers.com Accessed 30 Oct. 2006. http://www.answers.com/topic/pygmy
↑ Human weight – ArticleWorld
↑ Why Humans and Their Fur Parted Way by Nicholas Wade, New York Times, August 19, 2003.
↑ Rogers, Alan R., Iltis, David & Wooding, Stephen (2004). «Genetic variation at the MC1R locus and the time since loss of human body hair». Current Anthropology 45 (1): 105–108. doi:10.1086/381006. https://archive.org/details/sim_current-anthropology_2004-02_45_1/page/105.
↑ Jablonski, N.G. & Chaplin, G. (2000). The evolution of human skin coloration Αρχειοθετήθηκε 2012-01-14 στο Wayback Machine. (pdf), 'Journal of Human Evolution 39: 57–106.
↑ Harding RM, Healy E, Ray AJ, et al. (April 2000). «Evidence for variable selective pressures at MC1R». Am. J. Hum. Genet. 66 (4): 1351–61. doi:10.1086/302863. PMID 10733465. PMC 1288200. https://archive.org/details/sim_american-journal-of-human-genetics_2000-04_66_4/page/1351.
↑ Robin, Ashley (1991). Biological Perspectives on Human Pigmentation. Cambridge: Cambridge University Press.
↑ Schwartz, Jeffrey (1987). The Red Ape: Orangutans and Human Origins. Cambridge, MA: Westview Press. σελίδες 286. ISBN 0813340640.
↑ http://www.nytimes.com/2009/10/27/health/27well.html
↑ http://www.newscientist.com/article/dn16091-were-neanderthals-stoned-to-death-by-modern-humans.html
↑ ^38,0 ^38,1 Page 3 in Chemical storylines. Author: George Burton. Edition 2, illustrated. Publisher: Heinemann, 2000. ISBN 0-435-63119-5, 9780435631192. Length: 312 pages
↑ Collins, Desmond (1976). The Human Revolution: From Ape to Artist. σελίδες 208.
↑ Leakey, Richard; Lewin, Roger. Origins Reconsidered - In Search of What Makes Us Human. Sherma B.V., 1992.
↑ Diamond, Jared (1997). Why is Sex Fun? The Evolution of Human Sexuality. Basic Books. σελίδες 167–170. ISBN ISBN 0-465-03127-7 Check |isbn= value: invalid character (βοήθεια).
↑ Peccei, J.S. (2001). «Menopause: Adaptation or Epiphenomenon?». Evolutionary Anthropology 10: 47–57. http://www.biology.ed.ac.uk/public/conferences/evolbiol2006/papers/Peccei.pdf.
↑ Πώς Διαμορφώθηκε η Υγεία της Ανθρωπότητας σε 2 μόλις Αιώνες. «drtsoukalas».
↑ Είμαστε… έτοιμοι για τη μακροζωία;. «capital.gr».
↑ Οι Ευρωπαίοι ζουν περισσότερο, αλλά σ' αυτά τα επιπλέον χρόνια η κατάσταση της υγείας τους δεν είναι πάντοτε καλή, Βρυξέλλες. «Ευρωπαϊκή Επιτροπή».
↑ Eurostat, Statistics explained. «eurostat».
↑ Λίγο μεγαλύτερο το προσδόκιμο ζωής των Ελλήνων από τους πολίτες της Ε.Ε. «naftemporiki».
↑ Το προσδόκιμο ζωής θα ξεπεράσει ως το 2030 τα 90 χρόνια, αλλά όχι στην Ελλάδα. «protothema».
↑ «thetoc».
↑ «Η εφημερίδα των συντακτών».
↑ «Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων». 27-9-2021. Ελέγξτε τις τιμές ημερομηνίας στο: |ημερομηνία= (βοήθεια)
↑ Ποιος είναι ο κύκλος της ανθρώπινης ζωής;. «el.thpanorama».
↑ Κλιμακτήριος. «Γιατρός Κ. Μυρίλλας».
↑ Ανδρόπαυση ή Ανδρική Κλιμακτήριος. «Polyiatromedica».
↑ 3-D Brain Anatomy, The Secret Life of the Brain, Public Broadcasting Service, retrieved April 3, 2005.
↑ Benthall, Jonathan (2007). «Animal liberation and rights». Anthropology Today 23 (2): 1–3. doi:10.1111/j.1467-8322.2007.00494.x. ISSN 0268-540X.
↑ Suzana Herculano-Houzel. «taxcoach».
↑ Τι είναι το τεστ του καθρέφτη. «eferrit».
↑ Ferguson, Marilyn (1973). The Brain Revolution. Bantam Books.
↑ Darling, David (1993). Equations of Eternity: Speculations on Consciousness, Meaning, and the Mathematical Rules that Orchestrate the Cosmos. USA: New York: Hyperion. ISBN ISBN-13: 978-1567315066 Check |isbn= value: invalid character (βοήθεια).
↑ Equations of Eternity: Speculations on Consciousness, Meaning, and the Mathematical Rules That Orchestrate the Cosmos. «amazon.com». CS1 maint: Πολλαπλές ονομασίες: authors list (link)
↑ World as I see it, Albert Enstain. «amazon.com».
↑ Marc Bekoff. «science support animal rights».
↑ Χρήστος Τσαντής. «ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ».
↑ Δημήτρης Παπαδής, Καθηγητής Φιλοσοφίας, "Από τον Ηράκλειτο στον Αριστοτέλη", εκδόσεις ΖΗΤΡΟΣ. «sciencearchives».
↑ Ανθολόγιο φιλοσοφικών κειμένων, βιβλίο μαθητή, Γ' Γυμνασίου. «ebooks.edu». CS1 maint: Πολλαπλές ονομασίες: authors list (link)
↑ Κυριάκος Περιστέρης. «political thoughts».
↑ The God Particle: God-Talk in a Big-Bang World, R. Kirby Godsey. «Amazon.com».
↑ Ποινικός Κώδικας άρθρο 304, τεχνητή διακοπή εγκυμοσύνης. «lawspot».

Βιβλιογραφία

Lieberman, Daniel E.: Η ιστορία του ανθρώπινου σώματος, μετάφρ. Σπύρος Σφενδουράκης, εκδ. «Κάτοπτρο», Αθήνα 2015, ISBN 978-618-5111-41-0

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Wikiquote logo

Στα Βικιφθέγματα υπάρχει υλικό σχετικό με το λήμμα:
Άνθρωπος

Commons logo

Τα Wikimedia Commons έχουν πολυμέσα σχετικά με το θέμα
Άνθρωπος

Wikispecies logo

Τα Βικιείδη έχουν πληροφορίες για το θέμα:
Homo sapiens sapiens

wiktionary logo

Το Βικιλεξικό έχει σχετικό λήμμα:
άνθρωπος

[msw3-1] Groves, C. (2005). Wilson, D.E., & Reeder, D.M.. επιμ. Mammal Species of the World (3rd ed.). Johns Hopkins University Press. ISBN 0-8018-8221-4. http://www.bucknell.edu/msw3/browse.asp?id=12100795.

[2] The Smithsonian Institution, Human Origins Program

[3] «Le mycénien a-to-ro-qo rend quasi-certaine l’existence d’un second terme -okwo- (exprimant l’idée de visage ou d’aspect), cf. ὄψ, πρόσωπον, et apporterait un petit appui par ex. à l’explication par *ἄνδρ-ωπος», σελ. 91, Dictionnaire étymologique du grec του P. Chantraine (1999, β΄ έκδ.). Εντούτοις, ο R. Beekes θεωρεί ότι πρόκειται για όρο του προελληνικού γλωσσικού υποστρώματος (Etymological dictionary of Greek, Leiden 2010, vol. 1).

[4] Human evolution: the fossil evidence in 3D, by Philip L. Walker and Edward H. Hagen, Dept. of Anthropology, University of California, Santa Barbara, retrieved April 5, 2005.

[5] Green, R. E., Krause, J, Ptak, S. E., Briggs, A. W., Ronan, M. T., Simons, J. F., et al. (2006) Analysis of one million base pairs of Neanderthal DNA. Nature, 16, 330–336. http://www.nature.com/nature/journal/v444/n7117/abs/nature05336.html

[6] ttp://www.nsf.gov/news/news_summ.jsp?cntn_id=102968

[7] «Age of ancient humans reassessed». BBC News. February 16, 2005. http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4269299.stm. Ανακτήθηκε στις April 10, 2010.

[8] The Oldest Homo Sapiens: – URL retrieved May 15, 2009

[9] Alemseged, Z., Coppens, Y., Geraads, D. (2002). «Hominid cranium from Homo: Description and taxonomy of Homo-323-1976-896». Am J Phys Anthropol 117 (2): 103–12. doi:10.1002/ajpa.10032. PMID 11815945.

[10] Stoneking, Mark; Soodyall, Himla (1996). «Human evolution and the mitochondrial genome». Current Opinion in Genetics & Development 6 (6): 731–6. doi:10.1016/S0959-437X(96)80028-1.

[Wood-11] Wood B, Richmond BG (July 2000). «Human evolution: taxonomy and paleobiology». J. Anat. 197 ( Pt 1): 19–60. doi:10.1046/j.1469-7580.2000.19710019.x. PMID 10999270.

[12] Frans de Waal, Bonobo. Berkeley: University of California Press, 1997. ISBN 0-520-20535-9 [1]

[13] Britten RJ (2002). «Divergence between samples of chimpanzee and human DNA sequences is 5%, counting indels». Proc Natl Acad Sci USA 99 (21): 13633–5. doi:10.1073/pnas.172510699. PMID 12368483. PMC 129726. http://www.pnas.org/cgi/content/full/99/21/13633.

[14] Wildman, D., Uddin, M., Liu, G., Grossman, L., Goodman, M. (2003). «Implications of natural selection in shaping 99.4% nonsynonymous DNA identity between humans and chimpanzees: enlarging genus Homo». Proc Natl Acad Sci USA 100 (12): 7181–8. doi:10.1073/pnas.1232172100. PMID 12766228. PMC 165850. http://www.pnas.org/cgi/content/full/100/12/7181.

[15] Ruvolo M (1 March 1997). «Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets». Mol Biol Evol 14 (3): 248–65. PMID 9066793. http://mbe.oxfordjournals.org/cgi/reprint/14/3/248.

[16] Vancata1 V., & Vancatova, M. A. "Major features in the evolution of early hominoid locomotion^{[νεκρός σύνδεσμος]}". Springer Netherlands, Volume 2, Number 6, December 1987. pp.517–537.

[17] Wade, N (2006-03-07). «Still Evolving, Human Genes Tell New Story». The New York Times. http://www.nytimes.com/2006/03/07/science/07evolve.html. Ανακτήθηκε στις 2008-07-10.

[18] Wolman, David (2008). "Fossil Feces Is Earliest Evidence of N. America Humans" National Geographic

[19] How Neanderthals met a grisly fate: devoured by humans. The Observer. May 17, 2009.

[20] «www.internetworldstats.com/stats.htm». Ανακτήθηκε στις 8 Αυγούστου 2008.

[21] «www.investing.reuters.co.uk/news/articleinvesting.aspx?type=media&storyID=nL29172095». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Δεκεμβρίου 2008. Ανακτήθηκε στις 8 Αυγούστου 2008.

[22] Pimm S, Raven P, Peterson A, Sekercioglu CH, Ehrlich PR (2006). «Human impacts on the rates of recent, present, and future bird extinctions». Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 103 (29): 10941–6. doi:10.1073/pnas.0604181103. PMID 16829570.
*Barnosky AD, Koch PL, Feranec RS, Wing SL, Shabel AB (2004). «Assessing the causes of late Pleistocene extinctions on the continents». Science 306 (5693): 70–5. doi:10.1126/science.1101476. PMID 15459379.

[23] Lewis OT (2006). «Climate change, species-area curves and the extinction crisis» (PDF). Philos. Trans. R. Soc. Lond., B, Biol. Sci. 361 (1465): 163–71. doi:10.1098/rstb.2005.1712. PMID 16553315. PMC 1831839. http://www.journals.royalsoc.ac.uk/content/711761513317h856/fulltext.pdf. ^{[νεκρός σύνδεσμος]}

[24] Whitehouse, David. "World's population reaches six billion". BBC News, August 05, 1999. Retrieved on February 05, 2008.

[25] Half of humanity set to go urban, BBC News

[26] Urban, Suburban, and Rural Victimization, 1993–98 Αρχειοθετήθηκε 2009-08-25 στο Wayback Machine. U.S. Department of Justice, Bureau of Justice Statistics,. Accessed 29 Oct 2006

[27] Beer Η (2004). «Observations on the history of Dutch physical stature from the late-Middle Ages to the present». Econ Hum Biol 2 (1): 45–55. doi:10.1016/j.ehb.2003.11.001. PMID 15463992.

[28] "Pygmy." Britannica Concise Encyclopedia. Encyclop?dia Britannica, Inc., 2006. Answers.com Accessed 30 Oct. 2006. http://www.answers.com/topic/pygmy

[29] Human weight – ArticleWorld

[30] Why Humans and Their Fur Parted Way by Nicholas Wade, New York Times, August 19, 2003.

[31] Rogers, Alan R., Iltis, David & Wooding, Stephen (2004). «Genetic variation at the MC1R locus and the time since loss of human body hair». Current Anthropology 45 (1): 105–108. doi:10.1086/381006. https://archive.org/details/sim_current-anthropology_2004-02_45_1/page/105.

[32] Jablonski, N.G. & Chaplin, G. (2000). The evolution of human skin coloration Αρχειοθετήθηκε 2012-01-14 στο Wayback Machine. (pdf), 'Journal of Human Evolution 39: 57–106.

[33] Harding RM, Healy E, Ray AJ, et al. (April 2000). «Evidence for variable selective pressures at MC1R». Am. J. Hum. Genet. 66 (4): 1351–61. doi:10.1086/302863. PMID 10733465. PMC 1288200. https://archive.org/details/sim_american-journal-of-human-genetics_2000-04_66_4/page/1351.

[34] Robin, Ashley (1991). Biological Perspectives on Human Pigmentation. Cambridge: Cambridge University Press.

[Schwartz-35] Schwartz, Jeffrey (1987). The Red Ape: Orangutans and Human Origins. Cambridge, MA: Westview Press. σελίδες 286. ISBN 0813340640.

[36] ttp://www.nytimes.com/2009/10/27/health/27well.html

[37] ttp://www.newscientist.com/article/dn16091-were-neanderthals-stoned-to-death-by-modern-humans.html

[Burton-38] 38,0 ^38,1 Page 3 in Chemical storylines. Author: George Burton. Edition 2, illustrated. Publisher: Heinemann, 2000. ISBN 0-435-63119-5, 9780435631192. Length: 312 pages

[Revolution-39] Collins, Desmond (1976). The Human Revolution: From Ape to Artist. σελίδες 208.

[40] Leakey, Richard; Lewin, Roger. Origins Reconsidered - In Search of What Makes Us Human. Sherma B.V., 1992.

[41] Diamond, Jared (1997). Why is Sex Fun? The Evolution of Human Sexuality. Basic Books. σελίδες 167–170. ISBN ISBN 0-465-03127-7 Check |isbn= value: invalid character (βοήθεια).

[42] Peccei, J.S. (2001). «Menopause: Adaptation or Epiphenomenon?». Evolutionary Anthropology 10: 47–57. http://www.biology.ed.ac.uk/public/conferences/evolbiol2006/papers/Peccei.pdf.

[43] Πώς Διαμορφώθηκε η Υγεία της Ανθρωπότητας σε 2 μόλις Αιώνες. «drtsoukalas».

[44] Είμαστε… έτοιμοι για τη μακροζωία;. «capital.gr».

[45] Οι Ευρωπαίοι ζουν περισσότερο, αλλά σ' αυτά τα επιπλέον χρόνια η κατάσταση της υγείας τους δεν είναι πάντοτε καλή, Βρυξέλλες. «Ευρωπαϊκή Επιτροπή».

[46] Eurostat, Statistics explained. «eurostat».

[47] Λίγο μεγαλύτερο το προσδόκιμο ζωής των Ελλήνων από τους πολίτες της Ε.Ε. «naftemporiki».

[48] Το προσδόκιμο ζωής θα ξεπεράσει ως το 2030 τα 90 χρόνια, αλλά όχι στην Ελλάδα. «protothema».

[49] «thetoc».

[50] «Η εφημερίδα των συντακτών».

[51] «Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων». 27-9-2021. Ελέγξτε τις τιμές ημερομηνίας στο: |ημερομηνία= (βοήθεια)

[52] Ποιος είναι ο κύκλος της ανθρώπινης ζωής;. «el.thpanorama».

[53] Κλιμακτήριος. «Γιατρός Κ. Μυρίλλας».

[54] Ανδρόπαυση ή Ανδρική Κλιμακτήριος. «Polyiatromedica».

[55] 3-D Brain Anatomy, The Secret Life of the Brain, Public Broadcasting Service, retrieved April 3, 2005.

[AnthropologyTodayApr07-56] Benthall, Jonathan (2007). «Animal liberation and rights». Anthropology Today 23 (2): 1–3. doi:10.1111/j.1467-8322.2007.00494.x. ISSN 0268-540X.

[57] Suzana Herculano-Houzel. «taxcoach».

[58] Τι είναι το τεστ του καθρέφτη. «eferrit».

[59] Ferguson, Marilyn (1973). The Brain Revolution. Bantam Books.

[60] Darling, David (1993). Equations of Eternity: Speculations on Consciousness, Meaning, and the Mathematical Rules that Orchestrate the Cosmos. USA: New York: Hyperion. ISBN ISBN-13: 978-1567315066 Check |isbn= value: invalid character (βοήθεια).

[61] Equations of Eternity: Speculations on Consciousness, Meaning, and the Mathematical Rules That Orchestrate the Cosmos. «amazon.com». CS1 maint: Πολλαπλές ονομασίες: authors list (link)

[62] World as I see it, Albert Enstain. «amazon.com».

[63] Marc Bekoff. «science support animal rights».

[64] Χρήστος Τσαντής. «ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ».

[65] Δημήτρης Παπαδής, Καθηγητής Φιλοσοφίας, "Από τον Ηράκλειτο στον Αριστοτέλη", εκδόσεις ΖΗΤΡΟΣ. «sciencearchives».

[66] Ανθολόγιο φιλοσοφικών κειμένων, βιβλίο μαθητή, Γ' Γυμνασίου. «ebooks.edu». CS1 maint: Πολλαπλές ονομασίες: authors list (link)

[67] Κυριάκος Περιστέρης. «political thoughts».

[68] The God Particle: God-Talk in a Big-Bang World, R. Kirby Godsey. «Amazon.com».

[69] Ποινικός Κώδικας άρθρο 304, τεχνητή διακοπή εγκυμοσύνης. «lawspot».

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]