Μεσαιωνικό κάστρο Λιβαδειάς

Κάστρο Λειβαδιάς
Είδος	κάστρο
Γεωγραφικές συντεταγμένες	38°25′54″N 22°52′20″E
Διοικητική υπαγωγή	Δήμος Λεβαδέων
Τοποθεσία	Λιβαδειά
Χώρα	Ελλάδα
Προστασία	αρχαιολογικός χώρος στην Ελλάδα
Πολυμέσα
δεδομένα (π)

Το μεσαιωνικό κάστρο της Λιβαδειάς κατασκευάστηκε αρχικά από τους Βυζαντινούς και αργότερα από τους Φράγκους. Τη σημερινή του μορφή την οφείλει στους Καταλανούς που επικράτησαν στην περιοχή. Πρόκειται για ένα από τα τέσσερα Καταλανικά κάστρα στην Ελλάδα.

Τοποθεσία

Το μεσαιωνικό κάστρο Λιβαδειάς βρίσκεται κτισμένο στο νότιο άκρο της πόλης, σε ένα απότομο και βραχώδες πρόβουνο του λόφου του Προφήτη Ηλία που περιβάλλεται από το φαράγγι της Έρκυνας από την ανατολική, τη νότια και μέρος της δυτικής πλευράς του. Ένας αυχένας στη βορειοδυτική γωνία του υψώματος το συνδέει με τον κύριο όγκο του λόφου.

Ιστορία

Οι παλαιότερες οικοδομικές φάσεις του Κάστρου ανάγονται πιθανότατα στη νεότερη Αρχαιότητα ή στον πρώιμο Μεσαίωνα.

Αφού οι Καταλανοί κέρδισαν τους Φράγκους στη μάχη της Κωπαΐδας, κατέκτησαν την περιοχή και κατασκεύασαν το κάστρο στην μορφή που διασώζεται σήμερα.

Το 1430, στο Κάστρο, οι Καταλανοί, αντιστεκόμενοι πεισματικά στις επιθέσεις των Ναβαρραίων τελικά υπέκυψαν λόγω της προδοσίας ενός Έλληνα του Δυρραχίου (Rotari Gascó de Durazzo).

Το 1460 το κάστρο και μαζί η Λιβαδειά περιέρχονται στην κυριαρχία του Μωάμεθ Β΄ και των Τούρκων.

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας η πόλη της Λιβαδειάς γνώρισε βαθμιαία ανάπτυξη που κατέληξε στη μεγάλη ακμή των τελευταίων προεπαναστατικών χρόνων. Στο κάστρο έδρευε η φρουρά της πόλης, ενώ φαίνεται ότι ο εξωτερικός περίβολός του ήταν κατοικημένος ως τα τελευταία χρόνια της περιόδου. Η γενική μορφή των οχυρώσεων δεν άλλαξε. Φαίνεται, ωστόσο, ότι έγιναν αρκετές επισκευές τους. Αρκετά μεγάλα τμήματα των τειχών ανοικοδομήθηκαν κατά την διάρκεια της περιόδου αυτής με μία χαρακτηριστικής μορφής τοιχοποιία από αργούς λίθους και πλινθία.

Όπως φαίνεται από τις μαρτυρίες και από σχεδιαστικές απεικονίσεις του κάστρου σε έργα Ευρωπαίων περιηγητών, στις αρχές του 19ου αιώνα τμήματα του κάστρου είχαν ήδη ερειπωθεί, πράγμα που σημαίνει ότι αυτό είχε σε μεγάλο βαθμό χάσει την παλαιότερη σημασία του ως οχυρό. Παρά ταύτα, στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης το κάστρο έπαιξε αρκετά σημαντικό ρόλο. Το καλοκαίρι του 1821, κατά την προέλαση του Ομέρ Βρυώνη εναντίον της ξεσηκωμένης Λιβαδειάς, χίλιοι περίπου επαναστάτες κατέφυγαν στο κάστρο και αμύνθηκαν εκεί για δεκαεφτά μέρες.

Η απελευθέρωση της Ελλάδας από τον Τουρκικό ζυγό το 1830 σήμανε την οριστική εγκατάλειψη του κάστρου που, καθώς έχασε πια εντελώς τη στρατιωτική του σημασία, πέρασε στο περιθώριο. Είναι χαρακτηριστικό ότι το μοναδικό νέο κτίσμα του κάστρου στην περίοδο από το 1830 ως τις μέρες μας είναι ο ναός της Αγίας Σοφίας του τέλους του 19ου ή των αρχών του 20ου αι. Η εγκατάλειψη οδήγησε στην ερείπωση και την καταστροφή μεγάλων τμημάτων των οχυρώσεων. Στις καταστροφές από το χρόνο και από θεομηνίες, όπως ο ισχυρός σεισμός του 1894, προστέθηκαν η λιθολόγηση των ερειπίων για την προμήθεια έτοιμου οικοδομικού υλικού και, σε μικρότερο βαθμό οι καταστροφές για χάρη αρχαιολογικών ερευνών που αποσκοπούν κυρίως στον εντοπισμό του Μαντείου του Τροφωνίου.

Τις τελευταίες αυτές καταστροφές στηλιτεύει ο Καταλανός ιστορικός Rubio y Lluch, ένας από τους πρώτους μελετητές του κάστρου, το οποίο από τα τέλη ήδη του 19ου αιώνα, γίνεται αντικείμενο αρκετών επιστημονικών ερευνών, στα πλαίσια του αυξανόμενου ενδιαφέροντος για τη μεσαιωνική ιστορία. Στη δεκαετία του 1960 έγιναν σημαντικές εργασίες στερέωσης ετοιμόρροπων τμημάτων των οχυρώσεων ή ανοικοδόμησης άλλων τελείως κατεστραμμένων από την Αρχαιολογική Υπηρεσία υπό την εποπτεία του Π. Λαζαρίδη. Καταβάλλεται έτσι προσπάθεια να γίνει το κάστρο, που από τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια έχει πυκνά δενδροφυτευθεί, επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος. Προς την κατεύθυνση αυτή έγιναν μεταξύ των ετών 1993 και 1995 από το Δήμο Λεβαδέων υπό την εποπτεία της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και οι εργασίες αποκατάστασης και ένταξης χρήσεων στις οχυρώσεις της βορειοανατολικής γωνίας.

Δομικά, αρχιτεκτονικά και οχυρωματικά στοιχεία

Διακρίνονται τρεις περίβολοι που απλώνονται σε βαθμίδες στη βόρεια πλευρά του βράχου. Ο πρώτος περίβολος ήταν ο ευρύς περίβολος της μεσαιωνικής πόλης, ο δεύτερος του φρουρίου στην κορυφή και ο τρίτος περιέκλειε την κατοικία του διοικητή στο ισχυρότερο σημείο του λόφου.

Πρώτος-εξωτερικός περίβολος

Η πύλη του εξωτερικού περίβολου

Το τείχος του πρώτου περιβόλου διατηρείται σε μεγάλο βαθμό. Πρόκειται για ένα κατακόρυφο τείχος με ευθύγραμμα τμήματα, που ενισχύεται με ορθογώνιους πύργους και εσωτερικά διασώζει τμήμα του περιδρόμου, του διαδρόμου δηλαδή κίνησης των αμυνόμενων. Η τοιχοποιία του είναι χαρακτηριστική, με αδρούς κατεργασμένους λίθους σε σειρές και άφθονα σπασμένα κεραμίδια στους αρμούς. Το πάχος του είναι 1,70-1,80μ.

Ιδιαίτερα εντυπωσιακό ως προς το μέγεθος είναι το ανατολικό τμήμα του περιβόλου που καλύπτει μία μεγάλη κατηφορική πλαγιά και φτάνει μέχρι το φαράγγι της Έρκυνας και τις πηγές της Κρύας. Το τείχος διατηρείται σε πολλά σημεία μέχρι και τις ορθογώνιες επάλξεις. Το τμήμα αυτό απολήγει στο ανατολικό του άκρο σε ογκώδη ορθογώνιο πύργο, ακριβώς στην είσοδο στο φαράγγι της Έρκυνας.

Ο πύργος αυτός έχει διαστάσεις περ. 8,50✖15μ. και ύψος 12μ., με ελάχιστα ανοίγματα. Η βάση του είναι κτισμένη από μεγάλους λαξευτούς αρχαίους δόμους και ανήκει πιθανόν σε παλαιότερο κτήριο. Τα ανώτερα τμήματα ακολουθούν την τοιχοποιία του περιβόλου και σε διάφορες στάθμες ανοίγονται τοξοθυρίδες. Στο εσωτερικό του διαμορφώνεται στο άνω τμήμα ένα δωμάτιο, το οποίο πιθανόν περιβαλλόταν από ξύλινο εξώστη.

Από το δωμάτιο στο εσωτερικό του πύργου ξεκινά κτιστή σκάλα που φθάνει τρεις ορόφους χαμηλότερα μέχρι την βάση του, όπου υπήρχε πηγή του ποταμού. Ο βασικός λόγος για τον οποίο κατασκευάστηκε ο πύργος και πιθανόν και το τείχος που απολήγει εδώ, ήταν καταρχήν η ανάγκη να διασφαλισθεί η προμήθεια νερού και ακολούθως να ελεγχθεί η πρόσβαση στο φαράγγι. Η προμήθεια νερού υπήρξε διαχρονικά κρίσιμος παράγοντας για την άμυνα μίας οχύρωσης. Στα περισσότερα μικρά κάστρα, η λύση ήταν οι δεξαμενές που μάζευαν το νερό της βροχής. Σε ένα μεγάλο όμως οχυρωμένο οικισμό, η πρόσβαση σε πηγή νερού ήταν κεφαλαιώδους σημασίας.

Στο εσωτερικό του πρώτου περιβόλου σήμερα δεν διατηρούνται κτήρια. Είναι όμως βέβαιο ότι εδώ βρισκόταν η καταλανική πόλη της Λιβαδειάς, ενώ την εποχή της Τουρκοκρατίας ο οικισμός αναπτύχθηκε και στην περιοχή έξω από τα τείχη.

Δεύτερος περίβολος

Πύργος του δεύτερου περίβολου και ο κεντρικός πύργος της ακρόπολης.

Ο δεύτερος περίβολος, το φρούριο της πόλης, προς την πλευρά του οικισμού από όπου έχει πρόσβαση, είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακός με ένα ισχυρό τείχος που προστατεύεται από τρεις ορθογώνιους πύργους. Και εδώ η πύλη ανοίγεται στα πλευρά πύργου, ενώ εξωτερικά της διαμορφώνεται μικρό προτείχισμα (barbican).

Το τείχος του εσωτερικού περιβόλου έχει πάχος 1,20-1,50μ και τοιχοποιία παρόμοια με εκείνη του εξωτερικού περιβόλου της πόλης. Σώζεται μέχρι τις επάλξεις σε πολλά σημεία, αλλά πουθενά δεν παρατηρούνται τοξοθυρίδες αντίστοιχες με εκείνες του πρώτου περιβόλου. Το πιο εντυπωσιακό τμήμα του φρουρίου είναι ο μεγάλος πύργος δίπλα στην δεύτερη πύλη, με πλευρά 8,70μ. Η είσοδος στον πύργο βρίσκεται στο επίπεδο του ορόφου και η πρόσβαση γίνεται από τον περίδρομο του τείχους, από όπου μπορούσε κάποιος να κατέβει στο ισόγειο ή να ανέβει προς το δώμα μέσω –προφανώς– ξύλινων κλιμάκων.

Στην νοτιοανατολική πλευρά, οι βράχοι έξω από το τείχος δημιουργούν ένα μικρό πλάτωμα το οποίο έχει τειχιστεί κάπως αυτόνομα από το υπόλοιπο κάστρο.

Το μοναδικό κτήριο που διατηρείται σήμερα μέσα στον δεύτερο περίβολο είναι ένα μικρό διώροφο οικοδόμημα, ο όροφος του οποίου στεγάζει την εκκλησία της Αγίας Σοφίας, ενώ το ισόγειο την εκκλησία της Αγίας Βαρβάρας. Παλαιότεροι ερευνητές έψαξαν να βρουν εδώ την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, που στέγαζε την εποχή των Καταλανών την κεφαλή του Αγίου (δεν το βρήκαν).

Τρίτος περίβολος-Ακρόπολη

Η κορυφή του λόφου καταλαμβάνεται από ένα τελευταίο εσωτερικό κάστρο, σχεδόν τριγωνικό σε κάτοψη, στο οποίο δεσπόζει ένας κεντρικός πύργος. Πρόκειται για το τελευταίο καταφύγιο των αμυνομένων, το donjon-ακροπύργιο του κάστρου, έδρα προφανώς του διοικητή του. Τα τείχη του τρίτου αυτού περιβόλου έχουν καταστραφεί και διατηρούνται μόνο στο κατώτερο τμήμα τους. Το ακροπύργιο έχει μήκος πλευράς 7 μ., και η είσοδός του θα ήταν στον όροφο που δεν διασώζεται σήμερα.

Πηγές

https://dimoslevadeon.gr/aksiotheata/archaeological-sites/%CF%84%CE%BF-%CE%BA%CE%AC%CF%83%CF%84%CF%81%CE%BF/

https://permissos.gr/2020/10/11/more/culture/permissosgmail-com/%CE%BC%CE%B5%CF%83%CE%B1%CE%B9%CF%89%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CE%BA%CE%AC%CF%83%CF%84%CF%81%CE%BF-%CE%BB%CE%B9%CE%B2%CE%B1%CE%B4%CE%B5%CE%B9%CE%AC%CF%82-%CE%B7-%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF/

https://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=livadia

https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/deltion/article/viewFile/4811/4587.pdf