Ψαλτήριον

Το Ψαλτήριον είναι ένα από τα λειτουργικά βιβλία της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Αναγιγνώσκεται στις ακολουθίες τού Εσπερινού και τού Όρθρου μία αφορά την εβδομάδα (εκτός της περιόδου της Μ. Τεσσαρακοστής) και δύο φορές κατά την περίοδο της Μ. Τεσσαρακοστής.

Περιγραφή

Είναι ένα από τα επτά ποιητικά-διαδακτικά βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης. Πήρε το όνομά του από το περιεχόμενό του, που είναι μία συλλογή 150+1 ψαλμών (ο τελευταίος είναι άνευ αρίθμησης). Συγγραφείς του είναι ο προφήτης και βασιλιάς Δαβίδ (για το ήμισυ των ψαλμών), ο Άσαφ, οι υιοί Κορέ και ακόμη ένας άγνωστος δημιουργός. Χρόνος συγγραφής είναι τα έτη 1005-966 π.Χ. για τους ψαλμούς τού Δαβίδ, ενώ οι υπόλοιποι γράφτηκαν σε διάφορες εποχές.

Μπορούν να χωριστούν σε είδη:

• ύμνοι: ψαλμοί 8, 19, 29, 33, 46, 47, 48, 76, 84, 87, 93, 96, 100, 103-106, 113, 114, 117, 122, 135, 136, 145-150.
• δεήσεις: α) συλλογικές: ψαλμοί 12, 44, 60, 74, 79, 80, 83, 85, 106, 123, 129, 137 β) ατομικές: ψαλμοὶ 3, 5-7, 13, 17, 22, 25, 26, 28, 31, 35, 38, 42, 43, 51, 54-57, 59, 63, 64, 69-71, 77, 86, 102, 120, 130, 140-143.
• δοξολογίες: ψαλμοὶ 18, 21, 30, 33, 34, 40, 65, 67, 68, 92, 116, 118, 124, 129, 138, 144.
• μικτὰ εἴδη: ψαλμοὶ 27, 31, 28, 57, 89, 119, 1, 112, 127, 25, 32, 37, 73, 2, 50, 75, 81, 82, 85, 95, 110.

ή σε ευχαριστείας, διδακτικούς, μετανοίας, πένθους, μεσσιακούς και εσχατολογικούς.

Ψαλτήριον Δαβίδ προφήτου και βασιλέως μέλος κατά τους Εβδομήκοντα, Λονδίνω 1828.

Αξία

Ο άγιος Βασίλειος αναφέρει πως η ανάγνωσή τους ηρεμεί την αγριότητα, γαληνεύει τον θυμό μας, καθησυχάζει την ταραχή των λογισμών μας και χαλιναγωγεί την κλίση προς την ασωτία τού ανθρώπου· ενώνει τα χωρισμένα, συμφιλιώνει τα εχθρευόμενα και φέρει την ειρήνη και την αγάπη. Ο αναγνώστης βρίσκει ανάπαυση από τους κόπους της ημέρας και λύτρωση.

Ο κάθε ψαλμός διαπραγματεύεται πολλά θέματα και μέσα του κρύπτονται βαθύτερα νοήματα· αρχίζει από ορατά και κάνει αναγωγή σε πνευματικά. Οι στίχοι του ερμηνεύονται με πολλούς τρόπους, φερ' ειπείν ο όσιος στάρετς Νεκτάριος της Όπτινα εξηγεί τοn 1o ψαλμό "Μακάριος ανήρ ος ουκ επορεύθει εν βουλή ασεβών..." ως εξής: Μακάριος είναι ο άνθρωπος που ο νους του δεν δέχεται τους εμπαθείς λογισμούς (σκέψεις με εικόνες)· δεν μπορούμε να εμποδίσουμε την επίθεσή τους, όμως είναι δυνατό να μην ασχοληθούμε, να μη συζητήσουμε μαζί τους, αλλά να λέμε "Κύριε ελέησον" και το γήινο εξαφανίζεται.

Ο Όσιος Πορφύριος έλεγε πως οι ψαλμοί γράφτηκαν με πολλή ταπείνωση και δάκρυα και ο Θεός είπε: βρήκα ανάπαυση μόνο στην καρδιά τού Δαβίδ· οι ψαλμοί έχουν πολλή μεγάλη δύναμη. Ο Άγιος Παΐσιος έλεγε: ζήτα ως ο Δαβίδ και θα λάβεις όπως εκείνος.

Η διαίρεση τού Ψαλτηρίου

Η διαίρεση των Ψαλμών σε 20 Καθίσματα

1. Ψαλμοί 1-8,

2. Ψαλμοί 9-16,

3. Ψαλμοί 17-23,

4. Ψαλμοί 24-31,

5. Ψαλμοί 32-36,

6. Ψαλμοί 37-45,

7. Ψαλμοί 46-54,

8. Ψαλμοί 55-63,

9. Ψαλμοί 64-69,

10. Ψαλμοί 70-76,

11. Ψαλμοί 77-84,

12. Ψαλμοί 85-90,

13. Ψαλμοί 91-100,

14. Ψαλμοί 101-104,

15. Ψαλμός 105-108,

16. Ψαλμοί 109-117,

17. Ψαλμός 118 (Άμωμος - "Μακάριοι οι άμωμοι..."),

18. Ψαλμοί 119-133 (Αναβαθμοί),

19. Ψαλμοί 134-142, (Πολυέλαιος: 134, 135)

20. Ψαλμοί 143-151.

Οι εννέα ωδές

1. των Ισραηλιτών, αμέσως μετά τη διάβαση της Ερυθράς θαλάσσης (Έξοδος, Κεφ. 15)
2. τού Μωϋσέως, λίγο πριν αποβιώσει (Δευτερονόμιον, 32). Ως πένθιμη παραλείπεται
3. της προφήτιδος Άννας, όταν συνέλαβε τον Σαμουήλ, μετέπειτα κριτή (Α΄ Βασιλειών, 2)
4. τού προφήτου Αββακούμ (Αββακούμ, 3)
5. τού προφήτου Ησαΐου (Ησαΐας, 26)
6. τού προφήτου Ιωνά (Ιωνάς, 2)
7. των Τριών Παίδων, όταν οδηγούντο στην κάμινο (Δανιήλ, 3)
8. των Τριών Παίδων, μέσα στην κάμινο (Δανιήλ, 4)
9. είναι σύνθεση της ωδής της Θεοτόκου, όταν συνάντησε την Ελισάβετ και της ωδής τού προφήτου Ζαχαρίου, όταν γεννήθηκε ο υιός του Ιωάννης ο Πρόδρομος (Λουκάς, 1)

Λειτουργική χρήση

Το βιβλίο τού Ψαλτηρίου περιέχει και τις εννέα ωδές της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, οι οποίες στην αρχαία ακολουθία τού Όρθρου ψαλλόταν μετά την ανάγνωση τού Εωθινού Ευαγγελίου. Έπειτα κάθε ωδή συνοδεύτηκε από τροπάρια· αργότερα ψαλλόταν μόνο τα τροπάρια και το σύνολο αυτό των τροπαρίων αποτέλεσε τον Κανόνα.

Στον Εσπερινό αναγινώσκεται ο 103ος ψαλμός ως προοίμιο της ακολουθίας τού Εσπερινού· ένα κάθισμα τού Ψαλτηρίου· οι ψαλμοί 140 ("Κύριε εκέκραξα...")-141-129-116, στους τελευταίους στίχους των οποίων ψάλλονται τα στιχηρά τροπάρια.

Στον Όρθρο αναγινώσκεται ο Εξάψαλμος (ψαλμοί 3, 37, 62, 87, 102, 142)· μετά 2-3 καθίσματα τού Ψαλτηρίου· έπειτα το 18ο κάθισμα· ο 50ός ("Ελέησόν με...", ο ψαλμός της Μετανοίας) και ο Κανόνας.

Σε γενικές γραμμές: από την Κυριακή τού Θωμά ως τις 21 Σεπτεμβρίου αναγιγνώσκεται ένα κάθισμα στον Εσπερινό (αρχίζουμε με αυτόν της Κυριακής, όπου ψάλλεται το 1ο κάθισμα) και δύο καθίσματα στον Όρθρο (τα επόμενα στη σειρά). Από τις 22 Σεπτεμβρίου ως την Κυριακή τού Ασώτου αναγιγνώσκεται το 18ο κάθισμα στους Εσπερινούς και τρία καθίσματα (από τα υπόλοιπα) στον Όρθρο.

• Ο 50ός ψαλμός "Ελέησόν με ο Θεός..." λέγεται της Μετανοίας.
• Ο 103ος "Ευλόγει η ψυχή μου..." είναι ο Προοιμιακός (εισαγωγικός) τού Εσπερινού.
• Ο 118ος "Μακάριοι οι άμωμοι..." λέγεται Άμωμος και είναι ο μεγαλύτερος: αποτελεί ένα Κάθισμα από μόνος του.
• Οι ψαλμοί 140 "Κύριε εκέκραξα...", 141, 129, 116 ονομάζονται Κεκραγάριον.
• Ο 148 "Αινείται τον Κύριον...", 149, 150 "Αινείται τον Θεόν..." ονομάζονται Αίνοι. Ο τελευταίος ψαλμός τελειώνει με τον στίχο "Πάσα πνοή αινεσάτω τον Κύριον".

Πηγές

• Οι ψαλμοί της Π. Διαθήκης
• Τυπικόν Αγίου Σάββα (Τ.Α.Σ.)