Μικρασιατική Καταστροφή

Θύματα στην προκυμαία της Σμύρνης

Ο όρος Μικρασιατική Καταστροφή είναι όρος που έχει υιοθετηθεί από την ελληνική ιστοριογραφία για να περιγράψει τα αποτελέσματα της Μικρασιατικής Εκστρατείας στην Ελλάδα και στον ελληνισμό γενικότερα.

Συγκεκριμένα αναφέρεται στο τέλος του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1919-22, την φυγή από την Τουρκία της ελληνικής διοίκησης, που είχε εγκατασταθεί στα δυτικά μικρασιατικά παράλια, κατά τη Συνθήκη των Σεβρών, όπως και την σχεδόν άτακτη υποχώρηση του ελληνικού στρατού μετά την κατάρρευση του μετώπου και τη γενικευμένη πλέον εκδίωξη και εξόντωση μεγάλου μέρους του ελληνικού και χριστιανικού πληθυσμού από τη Μικρά Ασία.

Ο πλήρης απολογισμός της καταστροφής αυτής που συντελέσθηκε ιστορικά σε δύο περιόδους, (αμφότερες τετραετίες), 1914-1918 και 1920-1924 είναι πράγματι πολύ δύσκολος. Οι αρπαγές και οι λεηλασίες σπιτιών και περιουσιών, οι γεωργικές και κτηνοτροφικές καταστροφές, το γκρέμισμα σχολείων, ναών και άλλων ευαγών ιδρυμάτων, η καταστροφή βιοτεχνικών και βιομηχανικών επιχειρήσεων, με τον παράλληλο ευτελισμό κάθε ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον οποίο περιλαμβάνονταν βασανισμοί αιχμαλώτων, ακρωτηριασμοί, θανάτωση βρεφών, βιασμοί, η ηθική οδύνη υπό το κλίμα του τρόμου και της απειλής του θανάτου, αλλά και ατέλειωτες πορείες στα περιώνυμα "τάγματα εργασίας", με άγνωστο αριθμό ανθρώπων που χάθηκαν σ'αυτά, οι απαγχονισμοί, τα δημόσια λυντσαρίσματα, καθώς και οι εκτελέσεις με αποφάσεις των τουρκικών Δικαστηρίων της Ανεξαρτησίας δεν έχουν μέχρι σήμερα ερευνηθεί πλήρως. Πολλά από τα οστά των θυμάτων σύμφωνα με αρκετές ιστορικές αναφορές όπως το Χρονικόν Μεγάλης Τραγωδίας του Χρήστου Αγγελομάτη αλλά και άρθρο της εφημερίδας Ελευθεροτυπία, πωλήθηκαν από το τουρκικό κράτος σε βιομηχανίες της Μασσαλίας.

Η εκστρατεία στην Μικρά Ασία

Οι σύνεδροι στο Παρίσι

Αμέσως μετά τη λήξη του Α' Παγκοσμίου πολέμου (1918) ξεκίνησαν οι εργασίες στη Σύνοδο Ειρήνης στο Παρίσι μεταξύ των νικητριών χωρών, ανάμεσα σε αυτές και την Ελλάδα. Ύστερα από αγγλική και γαλλική συμφωνία, η 1η μεραρχία του Ελληνικού στρατού υπό τις διαταγές του συνταγματάρχη Ζαφειρίου αποβιβάστηκε στη Σμύρνη στις 2 Μαΐου του 1919 με σκοπό να εγκαταστήσει ελληνική διοίκηση -υπό συμμαχικό έλεγχο- και να προστατεύσει τους χριστιανικούς, και όχι μόνο, πληθυσμούς από ατάκτους και από αυθαιρεσίες της Οθωμανικής διοίκησης. Άλλωστε βρισκόταν ήδη από το 1914 διαδικασία εκκαθάρισης όλων των μη μουσουλμανικών στοιχείων. Ο ελληνικός πληθυσμός της Σμύρνης υποδέχθηκε με ενθουσιασμό τα ελληνικά στρατεύματα, θεωρώντας τα ως προμήνυμα για την παραχώρηση της πόλης στην Ελλάδα. Τους επόμενους μήνες συγκροτήθηκε στρατιωτική μεραρχία με έδρα την Σμύρνη υπό τον συνταγματάρχη Μαζαράκη. Τουρκικές αντάρτικες δυνάμεις αρνήθηκαν όμως να δεχθούν την ελληνική διοίκηση και ξεκίνησαν ανταρτοπόλεμο, με αποτέλεσμα η απόβαση του ελληνικού στρατού να μετατραπεί σε μια μακρόχρονη εκστρατεία.

Παράλληλα, στη Συμμαχική Συνδιάσκεψη στο Παρίσι συζητιόταν η τύχη της καταρρέουσας Οθωμανικής αυτοκρατορίας και των εδαφών της. Τον Μάρτιο του 1920 το ελληνικό στρατηγείο μεταφέρθηκε από την Θεσσαλονίκη στη Σμύρνη υπό τον Λεωνίδα Παρασκευόπουλο. Ύστερα από πιέσεις του Ελευθέριου Βενιζέλου οι Μεγάλες Δυνάμεις έδωσαν διστακτικά τη συγκατάθεση τους για προέλαση του Ελληνικού στρατού στην ενδοχώρα της Μικράς Ασίας. Τον Αύγουστο του 1920 υπογράφηκε τελικά η συνθήκη των Σεβρών, με την οποία γινόταν η οριστική παραχώρηση όλης της Θράκης (σχεδόν μέχρι την Κωνσταντινούπολη), καθώς και η παραχώρηση της διοίκησης της περιοχής της Σμύρνης για 5 έτη στην Ελλάδα (με το δικαίωμα ενσωμάτωσής της μετά από δημοψήφισμα). Μέχρι τις 10 Αυγούστου θα ακολουθούσε και η προσάρτηση της Ανατολικής Θράκης, αλλά και επίσημα των νησιών του Αιγαίου, τα οποία ήδη κατείχε η Ελλάδα από τους Βαλκανικούς. Επίσης ο Βενιζέλος είχε έρθει και σε μυστική συμφωνία με την Ιταλία (Σύμφωνο Βενιζέλου - Τιττόνι), αν και η συμφωνία αναιρέθηκε από την Ιταλία το καλοκαίρι του 1920.

Παράλληλα με τις επιτυχίες της ελληνικής διπλωματίας και του ελληνικού στρατού, στο τουρκικό στρατόπεδο επικρατούσε εμφύλια διαμάχη μεταξύ της στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας. Ο Κεμάλ Ατατούρκ είχε επαναστατήσει κατά του Σουλτάνου και είχε συγκροτήσει, με την σύμφωνη γνώμη της Τουρκικής εθνοσυνέλευσης, κυβέρνηση. Μια από τις πρώτες του κινήσεις ήταν η μεταφορά της πρωτεύουσας από την Κωνσταντινούπολη, η οποία είχε καταληφθεί από τα συμμαχικά στρατεύματα, στην Άγκυρα. Από εκεί ο Ατατούρκ οργάνωσε συστηματικότερα την αντεπίθεση του προς δυτικά (Έλληνες) και ανατολικά (Αρμένιους). Επιπλέον είχε καταφέρει να υπογράψει συμφωνίες με την Σοβιετική Ένωση, και αργότερα μυστικά με την Γαλλία και Ιταλία, έτσι ώστε να ισχυροποιήσει τη θέση του.

Η πορεία προς στην Καταστροφή

Γούναρης εναντίον Βενιζέλου (εκλογές 1920)

Σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της Μικρασιατικής εκστρατείας αποτέλεσαν οι εκλογές του 1920. Το αποτέλεσμα των εκλογών, μέσα σε συνθήκες Εθνικού Διχασμού και δυσαρέσκειας μέρος του ελληνικού λαού για τις αυθαιρεσίες της βενιζελικής διοίκησης και την παρουσία των ελληνικών στρατευμάτων στην Μικρά Ασία [βασική πολιτική της αντιβενιζελικής παράταξης από την έκρηξη του παγκοσμίου πολέμου ήταν η μη απόβαση στην Μικρά Ασία], ήταν καθοριστικό για τις μετέπειτα εξελίξεις.

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ηττήθηκε στις εκλογές από την Ηνωμένη Αντιπολίτευση του Δημήτρη Γούναρη. Μόλις ένα μήνα πριν, ο φίλα προσκείμενος στις συμμαχικές δυνάμεις Βασιλιάς Αλέξανδρος, σε αντίθεση με τον φιλογερμανό πατέρα του, πέθανε αιφνιδίως από δάγκωμα μαϊμούς.

Το Δεκέμβριο του 1920, ο Κωνσταντίνος Α΄ επέστρεψε στο θρόνο ύστερα από Δημοψήφισμα. Ο Κωνσταντίνος ήταν εξαιρετικά αντιπαθής στις δυνάμεις της Αντάντ -οι οποίες ήδη ήταν πολύ διστακτικές ως προς τη προέλαση του ελληνικού στρατού στην ενδοχώρα- για την ουδετερότητα που προσπάθησε να κρατήση στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αγγλία, Γαλλία και Ιταλία, οι οποίες είχαν προειδοποιήσει την νέα κυβέρνηση για το τι θα σήμαινε μια πιθανή επιστροφή του Κωνσταντίνου στις σχέσεις τους με αυτή, βρήκαν το πρόσχημα που χρειάζονταν για να απαγκιστρωθούν από την εκστρατεία (ιδίως Γαλλία και Ιταλία) και παρέδωσαν διακοινώσεις με τις οποίες δεν αναγνώριζαν τον Κωνσταντίνο ως αρχηγό του κράτους, ενω πάγωσαν όλα τα δάνεια που είχανε δρομολογηθεί προς την Ελλάδα και την εξόφληση των πολεμικών αποζημιώσεων γιά τις επιτάξεις στο μέτωπο της Θεσσαλονίκης. Μόνο η Αγγλία συνέχισε πλέον, αν και μόνο σε διπλωματικό επίπεδο, να υποστηρίζει την Ελλάδα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο.

Μερικούς μήνες αργότερα το σκηνικό αλλάζει ριζικά. Η Τουρκία με ηγέτη τον Κεμάλ Ατατούρκ καταφέρνει να συμφωνήσει με Γαλλία και Ιταλία και να επιτύχει την προμήθεια του τουρκικού στρατού με πολεμικό υλικό από τις προαναφερόμενες χώρες.

Ο ελληνικός στρατός στην Αλμυρά έρημο (1921).

Την άνοιξη του 1921, ο Ελληνικός στρατός, ύστερα από στρατιωτικό συμβούλιο, αποφάσισε προέλαση προς την Άγκυρα και κατέλαβε καίρια στρατηγικά σημεία (Εσκί-Σεχίρ & Αφιόν-Καραχισάρ), χωρίς όμως να καταφέρει να εξαλείψει την τουρκική απειλή. Με το πέρασμα του χρόνου η εκστρατεία εξελίχθηκε οικονομικά δυσβάσταχτη για το Ελληνικό κράτος αφού κόστιζε 8.000.000 δραχμές ημερησίως. Ο Κεμάλ ως αρχιστράτηγος του τουρκικού στρατού με μυστική συμφωνία με τους Γάλλους (Συνθήκη της Αγκύρας, 20 Οκτωβρίου του 1921) ακύρωσε τη συνθήκη των Σεβρών, ενώ παράλληλα οι Γάλλοι εγκατέλειψαν την Κιλικία αφήνοντας άφθονο πολεμικό υλικό στα χέρια των Τούρκων. Στις 5 Απριλίου 1922 η Ιταλία εκκένωσε την περιοχή της Εφέσου, την οποία και κατέλαβε ο ελληνικός στρατός.

Η προέλαση του ελληνικού στρατού προς την Άγκυρα είχε τερματιστεί στη Μάχη στο Σαγγάριο τον Αύγουστο του 1921. Ακολούθησε στασιμότητα για περίπου ένα χρόνο, η οποία έφθειρε το ηθικό του στρατεύματος και αντίθετα έδωσε χρόνο στον Κεμάλ να αναδιοργανωθεί.

Μετά την, εκ των συνθηκών πλέον, αναγκαστική καθήλωση του ελληνικού στρατού και την παραίτησή από την πρωτοβουλία των επιχειρήσεων που, έως και πριν τη μάχη του Σαγγάριου είχε, η ελληνική κυβέρνηση είχε συνειδητοποιήσει το επερχόμενο αδιέξοδο και σε συνεργασία με τον Ύπατο Αρμοστή Σμύρνης Αριστείδη Στεργιάδη είχε αποφασίσει την (στρατιωτική) εκκένωση ολόκληρης της Μικράς Ασίας, ήδη από τον Απρίλιο του 1922. Σε σχετική επιστολή της Έκθεσης Πεπραγμένων της Επιτροπής Εθνικής Άμυνας Κωνσταντινουπόλεως προς τον Ελευθέριο Βενιζέλο με ημερομηνία 23 Απριλίου 1922, αναφέρονται τα εξής: "... Παρά το άνισον του αγώνος κ. Πρόεδρε, νομίζομεν ότι υπάρχει ακόμη ελπίς σωτηρίας. Κυρίως σήμερον πρόκειται περί του πως θα εξασφαλησθή η διάρκεια του πολέμου κατά το θέρος..." και "... είμεθα υποχρεωμένοι να τηρήσωμεν την μέχρι τούδε τηρηθείσαν απειλητική στάσιν μας κατά του αθηναϊκού καθεστώτος δια να το εξαναγκάσωμεν όπως μη τολμήσει να πραγματοποιήση την εκκένωσιν της Μικράς Ασίας διαρκούντος του θέρους..."

Τον Μάιο του 1922 η κυβέρνηση Γούναρη παραιτήθηκε υπό το βάρος των εξελίξεων και την εξουσία ανέλαβε κυβέρνηση υπό τον Νικόλαο Στράτο. Επίσης, ο αντιστράτηγος Αναστάσιος Παπούλας παραιτήθηκε λόγω διαφωνίας με την κυβέρνηση. Στη θέση του ανήλθε ο Γεώργιος Χατζανέστης . Σε διπλωματικό επίπεδο, οι προσπάθειες που γινόντουσαν όλο αυτό το διάστημα (Συνέδρια του Λονδίνου), μεταξύ Δυνάμεων, Ελληνικής κυβέρνησης και Τούρκων εκπροσώπων για συμβιβαστική λύση, δεν κατέληγαν σε κάποια συμφωνία. Εν τω μεταξύ , η οικονομική κατάσταση της χώρας βρισκόταν σε τραγικό επίπεδο. Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης, υπουργός οικονομικών, εφάρμοσε ένα σύστημα παγκοσμίως πρωτότυπο: διχοτόμησε το χαρτονόμισμα επιβάλλοντας αναγκαστικό εσωτερικό δάνειο. Αν και το σύστημα απέδωσε, εντούτοις επέτεινε τη λαϊκή δυσαρέσκεια.

Παράλληλα, η αντιπαλότητα σε πολιτικό επίπεδο, μεταξύ της κυβέρνησης και της αντιπολίτευσης συνεχιζόταν αμείωτη, γεγονός που εκφραζόταν στους πηχυαίους τίτλους των εφημερίδων της εποχής. Χαρακτηριστικά ήταν τα πρωτοσέλιδα του "Έθνους" και του "Σκριπ" (φιλοβενιζελική η πρώτη, αντιβενιζελική η δεύτερη) με ημερομηνία 1 Ιουνίου 1922, όταν κατηγορίες αλλήλο-εκτοξεύονταν ανάλογα με την τοποθέτηση της εφημερίδας. Η νέα κυβέρνηση ζήτησε την άδεια των συμμάχων για στρατιωτική επιχείρηση στη Κωνσταντινούπολη. Οι Δυνάμεις όμως αρνήθηκαν και επισήμαναν ότι δόθηκαν εντολές στα συμμαχικά στρατεύματα στη Κωνσταντινούπολη και την Μ. Ασία να εμποδίσουν κάθε ελληνική κίνηση για την κατάληψή της.

Ελληνική καθήλωση από τον Σεπτέμβριο του 1921

Τουρκικά στρατεύματα πριν την αντεπίθεση

Από τον Σεπτέμβριο του 1921, ο κύριος όγκος των δυνάμεων του Ελληνικού στρατού είχε συγκεντρωθεί στο Αφιόν Καραχισάρ. Η ανώτερη ηγεσία του ελληνικού στρατού είχε υποτιμήσει τα στρατιωτικά σώματα του Κεμάλ, με αποτέλεσμα η κυβέρνηση να αρχίσει να καταστρώνει σχέδια κατάληψης της Κωνσταντινούπολης.

Σε αντίθεση με τους Έλληνες αξιωματικούς, ο Κεμάλ Ατατούρκ γνώριζε πολύ καλά τις δυνάμεις του στρατού αλλά και τις μαχητικές ικανότητες του αντιπάλου στρατοπέδου. Χαρακτηριστικό είναι ότι από τους 177.000 Έλληνες στρατιώτες, μόνο οι 70.000 ήταν μάχιμοι στην πρώτη γραμμή ενώ οι υπόλοιποι απασχολούνταν σε διοικητικές υπηρεσίες, φρουρές συγκοινωνιακών γραμμών, σταθμῶν, αποθηκών, νοσοκομείων, λιμανιών, αποσπάσματα καταδίωξης ατάκτων, ληστών κ.λ.π.. Ο τουρκικός στρατός είχε φροντίσει να εφοδιαστεί με καινούρια ανεπτυγμένα πυροβόλα, τα οποία τελικά έκριναν την έκβαση της μάχης στο Αφιόν Καραχισάρ. Σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε και το Ιππικό του Κεμάλ του οποίου ο σκοπός ήταν να ανακόψει τον εφοδιασμό των Ελλήνων και ταυτόχρονα να ξεσηκώσει τους πληθυσμούς των υπό κατοχή περιοχών σε εξέγερση.

Απαγόρευση μετακίνησης Μικρασιατών: Ιούλιος 1922

Στις 20 Ιουλίου 1922, επί Κυβέρνησης Πρωτοπαπαδάκη, με ομόφωνη απόφαση της ελληνικής Βουλής (η ακριβής σύνθεση της Βουλής είναι άγνωστη ελλείψη πρακτικών) και τις υπογραφές του Βασιλιά Κωνσταντίνου, του υπ. Εθνικής Οικονομίας Κανακάρη Ρούφου και του υπουργού Δικαιοσύνης Δημητρίου Γούναρη, δημοσιεύτηκε ο νόμος 2870 «περί της παρανόμου μεταφοράς προσώπων ομαδόν ερχομένων εις τους ελληνικούς λιμένας εκ της αλλοδαπής» ώστε να απαγορευθεί η μαζική είσοδος Μικρασιατών στην Ελλάδα (και ενώ διαφαινόταν η ήττα του ελληνικού στρατού και η συνακόλουθη έλευση χιλιάδων προσφύγων). Εξαιτίας του νόμου αυτού πολλοί Έλληνες Μικρασιάτες εγκλωβίστηκαν και έπεσαν θύματα σφαγών από τον τακτικό τουρκικό στρατό και τους τσέτες (άτακτους Τούρκους).

Αύγουστος 1922

Έλληνες στρατιώτες στο Αφιόν Καραχισάρ.

Στις 4:30 π.μ. της 6 Αυγούστου του 1922, ο τουρκικός στρατός επιχείρησε δύο ανεξάρτητες μεταξύ τους ενέργειες που είχαν διερευνητικό χαρακτήρα, προσβάλλοντας ευάλωτα σημεία των ελληνικών γραμμών άμυνας. Στη δεύτερη από τις δύο περιπτώσεις (η πρώτη αποκρούστηκε με επιτυχία) οι εχθρικές δυνάμεις κτύπησαν την Ορτάντζα του τομέα Μπουλαντάν, με αποτέλεσμα να διασπάσουν τη γραμμή της και με συνέπεια τη σύμπτυξη των Ελλήνων μαχητών. Τα ξημερώματα (ώρα 4:00 π.μ.) της 13ης Αυγούστου του 1922 ο τουρκικός στρατός, αποτελούμενος από συνολική δύναμη 17 Μεραρχιών (Ι και ΙΙ Στρατιές, υπό τους Νουρεδδίν πασά και Γιακούπ Σεβδή πασά, αντίστοιχα) επιτέθηκε από δύο πλευρές (κύριος και δευτερεύον Τομείς) στις ελληνικές δυνάμεις του Αφιόν Καραχισάρ, που τις αποτελούσαν 9 Μεραρχίες πεζικού. Η επίθεση των Τούρκων, την οποία διεύθυνε ο ίδιος ο Κεμάλ (από κοινού με τον Ισμέτ πασά, διοικητή του Δυτικού Μετώπου και το Φεβζή πασά, πρωθυπουργό και Αρχηγό του Γενικού Επιτελείου του τουρκικού στρατού) ήταν αναμενόμενη, όμως παρόλ' αυτά αιφνιδίασε με την σφοδρότητά της την ηγεσία του Ελληνικού στρατού, που περίμενε να αντιμετωπίσει άτακτα σώματα. Το πυροβολικό του Νουρεδδίν (250 πυροβόλα έναντι 100 Ελληνικών) σε συνεργασία με το Ιππικό (συνολικά 2 Σ.Σ. εκ των οποίων το ένα υπό το Φαχρεδδίν πασά, αποτελούμενο από τρεις Μεραρχίες κι έπειτα από βραδινή πορεία στην δύσβατη -και αφύλακτη από ελληνικές μονάδες- περιοχή του Αχούρ Νταγ, εισέδυσε σε ένα κενό περίπου 15 χλμ. που υπήρχε στο κέντρο της Ι Ελληνικής Μεραρχίας και έτσι βρέθηκε στα νώτα των Ελλήνων μαχητών) ανάγκασαν σε ελάχιστο χρόνο την 1η & 4η μεραρχία στρατού σε υποχώρηση. Παράλληλα και επί διήμερο (13-14 Αυγούστου) οι δυνάμεις του Σεβδή απασχολούσαν υπέρτερες Ελληνικές μονάδες στο δευτερεύοντα Τομέα έως το Εσκί Σεχίρ. Στον νότο είχαν εγκλωβιστεί δύο σώματα στρατού, του Αθανασίου Φράγκου και του Νικολάου Τρικούπη. Στις 17 Αυγούστου ο στρατός του Νικολάου Τρικούπη περικυκλώθηκε από τους Τούρκους και σταδιακά διασπάστηκε με αποτέλεσμα στις 20 Αυγούστου ο Τρικούπης και η φάλαγγα του, η οποία συμπεριλάμβανε δύο στρατηγούς διοικητές Σωμάτων, ένα μέραρχο, 190 αξιωματικούς και 4.500 οπλίτες, να παραδοθούν.

Η υποχώρηση του ελληνικού στρατού.

Στον Βορρά, το Γ΄ Σώμα Στρατού δεν είχε ιδιαίτερες απώλειες, επειδή το κύριο βάρος της τουρκικής επίθεσης το είχαν δεχτεί οι μεραρχίες του νότου. Στις 24 Αυγούστου έφτασε με όλα του τα πολεμοφόδια στην Προύσα και συνέχισε την πορεία του προς τα παράλια. Βέβαια υπήρξαν περιστατικά διάλυσης, όπως η αποκοπή και η αιχμαλώτιση της 11ης μεραρχίας από υποδεέστερες τουρκικές δυνάμεις στα Μουδανιά. Στον αντίποδα, χαρακτηριστικό παράδειγμα πειθαρχίας επέδειξε η Ανεξάρτητη Μεραρχία υπό τον Δημήτριο Θεοτόκη, η οποία μέσα στον γενικό πανικό που υπήρχε διατήρησε την πειθαρχία της και κατευθύνθηκε με μηδαμινές απώλειες στα ελληνικά παράλια της Μικράς Ασίας. Ο κύριος λόγος της επιτυχίας της μεραρχίας ήταν η ειλικρίνεια που έδειξαν οι αξιωματικοί της απέναντι στους στρατιώτες για τις δυσκολίες της κατάστασης που αντιμετώπιζαν, γεγονός που επέδρασε σημαντικά στην ψυχολογία των στρατιωτών και τους συσπείρωσε.

Η εκκένωση της Μικράς Ασίας από τον ελληνικό στρατό

Στις 24 Αυγούστου η στρατιωτική ηγεσία συγκεντρώθηκε στη Σμύρνη και εξέδωσε διαταγές. Όμως οι διαταγές δεν είχαν ουσιαστικό αποδέκτη αφού όχι μόνο οι επικοινωνίες είχαν διακοπεί αλλά και οι στρατιώτες δεν υπάκουαν. Η αμυντική τακτική ήταν αδύνατη αφού τα σώματα στρατού είχαν αποκοπεί και κατευθύνονταν στα παράλια της Μικράς Ασίας. Στις 5 Σεπτεμβρίου τα τελευταία τμήματα του Γ'Σώματος Στρατού εγκατέλειψαν την Μικρά Ασία από το λιμάνι της Αρτάκης αφήνοντας τους ανυπεράσπιστους Μικρασιάτες στο έλεος των Τούρκων, οι οποίοι ιδίως στην περιοχή της Σμύρνης μέχρι τέλους διαβεβαιώνονταν από τις Ελληνικές Αρχές και την Αρμοστεία ότι δεν υπήρχε κίνδυνος και λόγος ανησυχίας. Μάλιστα δε, δια στόματος του υπουργού Στρατιωτικών Νικόλαου Θεοτόκη οι Σμυρνιοί διαβεβαιώνονται πως "η Σμύρνη δεν θα εγκαταλειφθεί". Τέσσερις μέρες αργότερα η κυβέρνηση Πρωτοπαπαδάκη παραιτείται και ύστερα από προσπάθειες του Παλατιού σχηματίζεται κυβέρνηση υπό τον Ν. Τριανταφυλλάκο. Στις 8 Σεπτεμβρίου οι πρώτοι Τούρκοι στρατιώτες μπήκαν στη Σμύρνη και στις 13 ξεκίνησε η καταστροφή. Την ίδια μέρα τα τελευταία Ελληνικά στρατεύματα αποχωρούν από τα Προύσα, βάζοντας φωτιά στην πόλη φεύγοντας. Η πυρκαγιά πάντως τίθεται γρήγορα υπό έλεγχο και μόνο μία συνοικία καταστρέφεται. Στις 13 Σεπτεμβρίου τα τελευταία Ελληνικά στρατεύματα οχυρώθηκαν στην Χερσόνησο της Ερυθραίας, με μία ισχυρή στρατιωτική δύναμη να φυλάει το λεπτότερο σημείο του ισθμού, μήκους 11 χιλιομέτρων. Από εκεί ξεκινάει η οργανωμένη και ασφαλής αποχώρηση των Ελληνικών στρατευμάτων. Όσοι στρατιώτες είναι να επιστρέψουν στον Πειραιά παροπλίζονται, αλλά αυτοί που μεταφέρονται προς την Θράκη διατηρούν τον οπλισμό τους. Τα νησιά του Αιγαίου γεμίζουν Έλληνες στρατιώτες. Παράλληλα, καθώς υπάρχει πλέον σοβαρό ενδεχόμενο η Ελληνοτουρκική σύρραξη να επεκταθεί στα Βαλκάνια, η Ρουμανία και η Γιουγκοσλαβία δηλώνουν ξεκάθαρα τη πρόθεσή τους να βοηθήσουν την Ελλάδα σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, ενώ παράλληλα οι Τούρκοι της Θράκης ενθαρρυμένοι από τις επιτυχίες των κεμαλικών ξεκινούν αντιχριστιανικά κινήματα. . Στις 15 Σεπτεμβρίου με τα τουρκικά στρατεύματα να απέχουν μόλις 55 χιλιόμετρα από την Κωνσταντινούπολη, ο Βρετανικός στόλος που βρίσκεται στην Πόλη δέχεται εντολή να μην επιτρέψει σε κανέναν Τούρκο να περάσει σε Ευρωπαϊκό έδαφος. Ωστόσο ο βρετανικός τύπος είναι προβληματισμένος με τη στάση των Γάλλων, για τους οποίους υπάρχουν υποψίες ότι είναι διατεθειμένοι να δώσουν εδάφη της Θράκης και την Αδριανούπολη στους Τούρκους. Παράλληλα, μουσουλμανικές χώρες σε όλον τον πλανήτη συγχαίρουν τους Τούρκους για τα κατορθώματά τους. Ταυτόχρονα στη Σμύρνη, η φωτιά που ξεκίνησε στην αρμένικη συνοικία έκαψε τις συνοικίες των Ελλήνων, των Ευρωπαίων και έφτασε και στις τουρκικές. Τα στρατεύματα των κεμαλικών κάνουν κάποιες προσπάθειες να σταματήσουν το χάος, αλλά κυρίως οι άτακτοι Τούρκοι τσέτες έχουν βγει εκτός ελέγχου και λεηλατούν, βιάζουν και σκοτώνουν. Ανάμεσα στα εγκλήματα των Τούρκων αναφέρεται και η απαγωγή κοριτσιών από το Αμερικανικό Κολλέγιο Θηλέων, με τη μοίρα τους να αγνοείται. Φέρεται πως οι Αμερικανικές φίρμες χτυπήθηκαν οικονομικά από την Καταστροφή της Σμύρνης.

Στις 16 Σεπτεμβρίου Βρετανικά στρατεύματα τοποθετούνται στα Δαρδανέλλια για κάθε ενδεχόμενο και οι Βρετανοί δηλώνουν την επιθυμία τους να διατηρηθεί η ουδετερότητα των Στενών. Παράλληλα, με τη Καταστροφή της Σμύρνης να συνεχίζεται, τουλάχιστον 25.000 γυναίκες και κορίτσια αιχμαλωτίστηκαν και μεταφέρθηκαν στην ενδοχώρα.

Πρόσφυγες από τη Σμύρνη αναφέρουν ότι οι Τούρκοι στρατιώτες σκοτώνουν αδιακρίτως με πολυβόλα. Την ίδια μέρα σβήνει η φωτιά, η οποία μαινόταν για τρείς μέρες. Η πόλη έχει εξαφανιστεί και μόνο μικρό τμήμα της τουρκικής συνοικίας επιβίωσε. Ταυτόχρονα λίγοι Αμερικανοί παρέχουν ανθρωπιστική βοήθεια.

Από τις 18 Σεπτεμβρίου, πρόσφυγες φτάνουν κατά χιλιάδες στην Αθήνα, ενώ οι Βρετανοί κινητοποιούν ολόκληρο τον Ατλαντικό στόλο και εντατικοποιούν τις εργασίες των εργοστασίων για περίπτωση σύρραξης με τους Τούρκους. Ταυτόχρονα οι κεμαλικοί εισβάλλουν στην ουδέτερη ζώνη και ετοιμάζονται να καταλάβουν τα Στενά ώστε να πετύχουν ευνοϊκότερους όρους σε μία συνθήκη. Οι Γάλλοι αντιτίθενται στην ένοπλη σύγκρουση στα Δαρδανέλλια και τα εκκενώνουν από τα στρατεύματά τους, αλλά οι Βρετανοί αποφασισμένοι να διατηρήσουν την ανεξαρτησία των Στενών στέλνουν 10.000 στρατεύματα, με την υποστήριξη των Ιταλών, οι οποίοι όμως είναι επίσης κατά του ενδεχομένου σύγκρουσης. Ωστόσο την επόμενη μέρα και οι Ιταλοί εκκενώνουν τα Δαρδανέλλια.

Μέσα στις επόμενες μέρες οι Βρετανοί ήταν έτοιμοι να έρθουν σε σύγκρουση με τους κεμαλικούς για τον έλεγχο των Δαρδανελλίων, ενώ η Γαλλία ακολούθησε ρόλο μεσάζοντα, προσπαθώντας να αποτρέψει τον πόλεμο. Ωστόσο, στις 29 Σεπτεμβρίου ο Κεμάλ συμβιβάστηκε ώστε να μην επιτεθεί και υποσχέθηκε την αποστρατικοποίηση των Στενών, με τον όρο η Ανατολική Θράκη να περιέλθει στους Τούρκους. Έτσι οι εχθροπραξίες σταμάτησαν και άνοιξε ο δρόμος για την Συνθήκη της Λωζάνης, η οποία υπογράφτηκε το επόμενο έτος.

Αναφορές σε κτηνωδίες

Σφαγές από την πλευρά Τούρκων

Πρωτοσέλιδο της εφημερίδας Ελεύθερο Βήμα 2/9/1922: Η ΣΜΥΡΝΗ ΚΑΙΕΤΑΙ - Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ΕΚΡΕΟΥΡΓΗΘΗ - ΟΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ ΣΦΑΖΟΝΤΑΙ!. Η κοινή γνώμη αγνοούσε την ταχύτητα της κατάρρευσης του ελληνικού στρατού στο μέτωπο. Τα νέα για την εγκατάλειψη των Ελλήνων της Μικράς Ασίας στην τύχη τους και οι θηριωδίες που ακολούθησαν έφτασαν σαν κεραυνός εν αιθρία.

Συνολικά η μικρασιατική εκστρατεία είχε ως αποτέλεσμα πάνω από 25.000 νεκρούς και τραυματίες στρατιώτες από ελληνικής πλευράς. Πάνω από 1.500.000 Έλληνες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες των προγόνων τους και να έρθουν σαν πρόσφυγες στην Ελλάδα, αφήνοντας πίσω τους πάνω από 600.000 νεκρούς.

Σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσε ο Ελ. Βενιζέλος με το υπόμνημά του στη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης του Παρισιού, στη Μικρά Ασία ζούσαν 1.694.000 Έλληνες. Στη Θράκη και την περιοχή της Κωνσταντινούπολης 731.000. Στην περιοχή της Τραπεζούντας 350.000 και στα Αδανα 70.000. Σύνολο 2.845.000 Έλληνες που αποτελούσαν το 20% του πληθυσμού της περιοχής που κυριαρχούσε οικονομικά, είχε δε καταφέρει να διατηρήσει την πολιτιστική του κληρονομιά παρ' ότι αποτελούσε μειονότητα σε εχθρικό περιβάλλον.

Πρόσφυγες συνωστίζονται στην προκυμαία της Σμύρνης για να γλιτώσουν από τη φωτιά (1922).

Οι Τούρκοι ήθελαν να εξαφανίσουν κάθε ελληνικό στοιχείο από την Μικρά Ασία, προβαίνοντας σε ανείπωτα εγκλήματα, σύμφωνα και με τις μαρτυρίες των Δυτικών αυτοπτών μαρτύρων: Μαζικές πυρπολήσεις κτηρίων και ανθρώπων, βιασμοί, εκτελέσεις, βασανιστήρια κτλ. Αμερικανοί μάρτυρες διηγούνται ιστορίες για πυρπολήσεις αρρώστων μέσα σε νοσοκομεία και παιδιών μέσα σε σχολεία. Σύμφωνα δε με τον ανταποκριτή των Τάιμς του Λονδίνου, πολλοί Χριστιανοί κάηκαν μέσα στις εκκλησίες τους, όταν αφού κατέφευγαν σε αυτές, οι Τούρκοι τούς έβαζαν επί τούτου φωτιά.

Η γνωστή εκείνα τα χρόνια αμερικανίδα ιατρός M. C. Elliott, που επί πολλά χρόνια είχε υπηρετήσει σε νοσοκομεία της Εγγύς Ανατολής, κατέθεσε τις εμπειρίες της, σύμφωνα με τις οποίες περιέθαλψε εκατοντάδες βιασμένες από Τούρκους χριστιανές κοπέλες και άκουσε για αμέτρητες άλλες τέτοιες περιπτώσεις, αλλά δεν είδε ούτε μία Τουρκάλα σε αντίστοιχη κατάσταση.

Στους χριστιανούς-θύματα των τουρκικών θηριωδιών συγκαταλέγεται και ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος Σμύρνης, ο οποίος συνελήφθη, βασανίσθηκε, τυφλώθηκε και διαμελίστηκε από τον τουρκικό όχλο βρίσκοντας μαρτυρικό θάνατο στις 27 Αυγούστου 1922.

Αποκορύφωμα αποτέλεσε η πυρπόληση της αρμενικής και της ελληνικής συνοικίας της Σμύρνης. Το κάψιμο των σπιτιών ανάγκασε τους κρυμμένους σε αυτά χριστιανούς να βγουν έξω στους δρόμους, με αποτέλεσμα και οι τελευταίοι που είχαν γλυτώσει από τις προηγούμενες σφαγές, να πέφτουν στα χέρια των Τούρκων και να υφίστανται τρομερούς βασανισμούς πριν τον θάνατό τους. Μεταξύ των θυμάτων, υπήρξαν και μεμονωμένες περιπτώσεις Δυτικών (Αμερικανών, Ολλανδών κ.α.), παρ’ ότι οι Τούρκοι κατά κανόνα αυτούς δεν τους πείραζαν.

Οι σφαγές κατά Ελλήνων και Αρμενίων από τους Τούρκους έκαναν τον Αμερικανό Πρόξενο στην Σμύρνη Τζωρτζ Χόρτον (George Horton) να γράψει: «Ένα από τα δυνατώτερα συναισθήματα που πήρα μαζί μου απ’ τη Σμύρνη ήταν το συναίσθημα της ντροπής, διότι άνηκα στο ανθρώπινο γένος»

Σφαγές από την πλευρά Ελλήνων

Άποψη της, πυρπολημένης από τον υποχωρούντα Ελληνικό στρατό, Μαγνησίας (σημ. Μανίσα).

Ο Βρετανός ιστορικός Άρνολντ Τόινμπι έγραψε ότι υπήρξαν οργανωμένες σφαγές κατά την διάρκεια της ελληνικής κατοχής της Σμύρνης. Ανέφερε ότι ο ίδιος και η γυναίκα του ήταν αυτόπτες μάρτυρες των «ελληνικών κτηνωδιών» - όπως τις περιγράφει - στις περιοχές Γιάλοβας (Yalova), Κίου (Gemlik) και Νικομήδειας (İzmit) και ότι όχι μόνο βρήκαν αδιαμφισβήτητες αποδείξεις στην μορφή «καμένων και λεηλατημένων σπιτιών, πτωμάτων που είχαν σφαχτεί πρόσφατα και τρομοκρατημένους επιζώντες», αλλά είδαν επίσης Έλληνες πολίτες να ληστεύουν και στρατιωτικούς να προβαίνουν σε εμπρησμούς. Σύμφωνα με τον Τόινμπι με την άφιξη των ελληνικών δυνάμεων εκδιώχθηκε ο άμαχος τουρκικός πληθυσμός, εξαναγκάζοντας χιλιάδες άστεγους πλέον να φύγουν από τις κατεχόμενες περιοχές. Επίσης αναφέρεται ότι οι Έλληνες αποχωρώντας από τα Προύσα έβαλαν φωτιά σε διάφορα σημεία της πόλης. Η φωτιά τέθηκε υπό έλεγχο γρήγορα και μόνο μία συνοικία καταστράφηκε. .

Αντιδιαμετρικά κινείται ο Αμερικανός διπλωμάτης Τζωρτζ Χόρτον. Στο βιβλίο του, «Η Κατάρα της Ασίας», αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο «Η Θεωρία του 50-50», στο οποίο αντικρούει τη θεωρία περί σφαγών από Έλληνες, θεωρώντας ότι αποτελεί έξυπνη τούρκικη προπαγάνδα. Σαν αυτόπτης μάρτυρας στη Σμύρνη, γράφει ότι το σύνολο του ελληνικού στρατού τήρησε εξαιρετική στάση απέναντι στον τουρκικό λαό, ενώ κάνει ιδιαίτερη μνεία στην ελληνική διοίκηση της Σμύρνης για την αμερόληπτη εφαρμογή του νόμου, σε βαθμό που ο Κυβερνήτης Στεργιάδης, να χάσει τη δημοτικότητά του στο ελληνικό στοιχείο.

Επίλογος

Η ηγεσία του κινήματος της 11ης Σεπτεμβρίου.

Μετά την κατάρρευση του μετώπου, βενιζελικοί στρατιωτικοί επαναστάτησαν με το Κίνημα της 11ης Σεπτεμβρίου 1922. Απαίτησαν την παραίτηση του Κωνσταντίνου, θεωρώντας τον από τους κύριους υπαίτιους των τραγικών εξελίξεων, και τη σύσταση νέας κυβέρνησης που να έχει την εμπιστοσύνη της Αντάντ. Με τον Βασιλιά να αποχωρεί στο εξωτερικό και την κυβέρνηση να παραιτείται, συστάθηκε στην Αθήνα έκτακτο στρατοδικείο ("δίκη των έξι", επειδή έξι τελικά καταδικάστηκαν και εκτελέστηκαν), με πρόεδρο τον στρατηγό Αλέξανδρο Οθωναίο, όπου παραπέμφθηκαν οχτώ υψηλόβαθμα στελέχη της κυβέρνησης Γούναρη, με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας. Παράλληλα ο Ελευθέριος Βενιζέλος τοποθετήθηκε επικεφαλής των διαπραγματεύσεων με τις Ευρωπαϊκές Δυνάμεις και τους Τούρκους εκπροσώπους. Η ηττημένη Ελλάδα θα υπογράψει τελικά στις 24 Ιουλίου 1923 την Συνθήκη της Λωζάνης, η οποία αντικατέστησε τη Συνθήκη των Σεβρών.

Η δίκη των υπαιτίων πραγματοποιήθηκε με συνοπτικές διαδικασίες και, χωρίς να αποδειχθεί η ενοχή των κατηγορουμένων, κατέληξε -κυρίως για την εκτόνωση της λαϊκής αγανάκτησης- με την καταδίκη σε θάνατο των: Δημητρίου Γούναρη, Νικόλαου Θεοτόκη, Γεώργιου Χατζανέστη, Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη, Γεώργιου Μπαλτατζή και Νικόλαου Στράτου, στις 28 Νοεμβρίου 1922, απόφαση που θεωρήθηκε από πολλούς ως προαποφασισμένη. Οι κυριότερες κατηγορίες των μαρτύρων συνέγκλιναν στο ότι "οι κατηγορούμενοι τοποθέτησαν τα συμφέροντα του Θρόνου πάνω από τα Εθνικά συμφέροντα". Η εκτέλεση έγινε την ίδια μέρα στου Γουδή και προκάλεσε αντιδράσεις στο εσωτερικό της χώρας αλλά και στο εξωτερικό. 88 χρόνια αργότερα, το 2010, ο Άρειος Πάγος αναίρεσε την απόφαση του στρατοδικείου και αθώωσε τους καταδικασθέντες, μετά θάνατον.

Αποτίμηση

Προσφυγόπουλα, Έλληνες και Αρμένιοι, στην Αθήνα (1923).

Η Μικρασιατική Καταστροφή θεωρείται ως η μεγαλύτερη συμφορά του Νεότερου Ελληνισμού. Με τη Συνθήκη της Λωζάνης και την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης ξεριζώθηκε από την προαιώνια πατρίδα του. Εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες και Αρμένιοι Χριστιανοί εξοντώθηκαν και οι υπόλοιποι ήρθαν ως πρόσφυγες, χωρίς τις περιουσίες τους, στην Ελλάδα. Το σχεδόν χρεοκοπημένο ελληνικό κράτος έπρεπε τάχιστα να στεγάσει και να περιθάλψει αυτόν τον τεράστιο πληθυσμό.

Παράλληλα, με την αποχώρηση μουσουλμάνων στο θρήσκευμα από την ελληνική επικράτεια, η Ελλάδα κατέστη περισσότερο εθνικά και θρησκευτικά ομοιογενής, αλλά η Μεγάλη Ιδέα -κύριος συνεκτικός δεσμός της κοινωνίας και ο κύριος στόχος της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής για σχεδόν 100 χρόνια- έλαβε τέλος.

Η Καταστροφή του 1922 θα επιφέρει βαθιές τομές εντός της ελληνικής κοινωνίας σε όλα τα επίπεδα: οικονομικό (δημιουργία πολυπληθούς εργατικής τάξης στα μεγάλα αστικά κέντρα, καθώς και αστυφιλία), πολιτικό (ριζοσπαστικοποίηση των πολιτικών δυνάμεων), καθώς και πολιτισμικό (νέα μουσικά ακούσματα, κουζίνα, νέες πνευματικές αναζητήσεις και λογοτεχνικά ρεύματα, όπως η γενιά του ’30 κτλ).

Δείτε επίσης

• Γενοκτονία των Ελλήνων
• Έιζα Τζένινγκς
• Προσφυγικό ζήτημα (μικρασιατική καταστροφή)

Πηγές

Βιβλιογραφία

• George Horton, Γενικού Προξένου των ΗΠΑ στην Εγγύς Ανατολή επί τριάντα χρόνια, Η Κατάρα της Ασίας, μετάφρ. Γεωργίου Λ. Τσελίκα, εκδ. The Bobbbs - Merril Company, Indianapolis 1926.
• Βλάσης Αγτζίδης, ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ. Ένας οδυνηρός μετασχηματισμός (1908-1923), εκδ. Παπαδόπουλος, Αθήνα, 2015
• Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου
• Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Π. Δρανδάκη
• Εγκυκλοπαίδεια Δομή
• Ε Ιστορικά
• Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. ΙΕ΄. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών. 1978. 
• Καταστροφή της Σμύρνης, Αφιέρωμα ΤΑ ΝΕΑ, 20080.
• Αντώνης Κλάψης, Πολιτική και διπλωματία της ελληνικής εθνικής ολοκλήρωσης, 1821-1923, Εκδόσεις Πεδίο, Αθήνα, 2019.
• Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης - Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Μικρασιατική Καταστροφή και Ελληνική Κοινωνία, Τα Νέα, 2019
• National Geographic: 1922 - Ο Μεγάλος Ξεριζωμός, ΔΟΛ, 2007 ISBN 9789606731181

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Η μνημειώδης «Έξοδος» του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών LIFO
• To τραύμα του ξεριζωμού: Η Μικρά Ασία το 1922 και η προσφυγιά στις τέχνες και στα γράμματα LIFO
• Μύθοι και αλήθειες για τους πρόσφυγες του 1922 LIFO
• http://ta-nea.dolnet.gr/print_article.php?entypo=A&f=16636&m=N70&aa=1
• https://web.archive.org/web/20090101084318/http://www.geocities.com/pente77/afieromata/1920.htm
• Ποιος φταίει για το 22; Φάκελλοι [1]
• Από τη Μικρασία Χαίρε (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος. Κλέη και πάθη του Μικρασιατικού Ελληνισμού (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• 1919 - 1922 Η Μικρασιατική εκστρατεία και η καταστροφή[2]