Σιτάρι

Αν δεν μου πειτε πως αλεθεται το σιταρι θα φατε μπουνια το καταλαβατε? Βασική τροφή, που χρησιμοποιείται στην παρασκευή αλευριού, ζωοτροφών και ως πρώτη ύλη στην παρασκευή αλκοολούχων ποτών και καυσίμων. Ο φλοιός του μπορεί να αποσπαστεί από τον καρπό και να αλεστεί, δίνοντας το λεγόμενο πίτουρο. Ο σίτος καλλιεργείται επίσης για τη βοσκή των ζώων, καθώς και για το άχυρο, τον κορμό του φυτού, που χρησιμοποιείται ως ζωοτροφή ή υλικό κατασκευών. Το σιτάρι, όπως και τα άλλα δημητριακά, η βρώμη, η σίκαλη, το κριθάρι, περιέχουν μία πρωτεΐνη, τη γλουτένη, στην οποία πολλοί άνθρωποι είναι δυσανεκτικοί (αλλεργικοί κατά κάποιο τρόπο), εκδηλώνοντας τη λεγόμενη κοιλιοκάκη, ένα είδος εντεροπάθειας.

Ιστορία

Τα σιτηρά είναι από τα πρώτα φυτά τα οποία καλλιέργησε ο άνθρωπος και τα ίχνη των περισσότερων απ`αυτά χάνονται στο βάθος της ιστορίας. Από τις αρχές της ανθρώπινης ιστορίας η σπουδαιότητα των σιτηρών για το ανθρώπινο γένος υπήρξε σημαντική. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι οι αρχαίοι πολιτισμοί ήκμασαν σε περιοχές όπου καλλιεργούνταν κάποιο σιτηρό. Έτσι, οι πολιτισμοί των Βαβυλωνίων και Αιγύπτιων βασίστηκαν στο σιτάρι, των Κινέζων στο ρύζι, των Ίνκας, Μάγιας και Αζτέκων στον αραβόσιτο. Σήμερα, τα σιτηρά εξακολουθούν να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην παγκόσμια γεωργία και τα προϊόντα τους αποτελούν τη βάση της διατροφής του πληθυσμού του πλανήτη μας. Πλήθος προϊόντων διατροφής έχουν ως βάση κάποιο σιτηρό. Και δεν είναι μόνο εκείνα τα φαγητά και εν γένει σκευάσματα όπως ο άρτος, το ρύζι, τα ζυμαρικά ή πολλά άλλα προϊόντα που είναι γνωστά στο ευρύ κοινό ότι προέρχονται από τα φυτά αυτά, αλλά και πλήθος άλλων προϊόντων όπως η μπύρα, το ουίσκι και άλλα έχουν ως πρώτη ύλη κάποιο σιτηρό. Η μεγάλη σημασία των σιτηρών παγκόσμια οφείλεται στο ότι σε εκτατικές συνθήκες καλλιέργειας παράγουν περισσότερο από όλες τις άλλες κατηγορίες φυτών, παρουσιάζουν μεγάλη προσαρμοστικότητα σε διαφορετικές συνθήκες περιβάλλοντος, αποτελούν την κυριότερη πηγή τροφίμων, αποθηκεύονται εύκολα γιατί περιέχουν μικρό ποσοστό υγρασίας,

Ποικιλίες παράγωγα και χαρακτηριστικά

Στάρι σε τσουβάλι

Ένα από τα σπουδαιότερα σιτηρά είναι το σιτάρι. Στην Ελλάδα καλλιεργούνται δύο είδη. Το Τriticum durum ή σκληρό σιτάρι που χρησιμοποιείται στη μακαρονοποιία και το Triticum aestivum ή μαλακό σιτάρι που χρησιμοποιείται για την παρασκευή ψωμιού. Το είδος σίτος ο σκληρός αποτελεί το κυρίως καλλιεργούμενο σκληρό σιτάρι. Έχει συμπαγείς, συνήθως αγανοφόρους στάχεις, με πλατυσμένες πλευρές και στενότερες όψεις. Κάθε σταχύδιο φέρει 5-7 άνθη από τα οποία παράγονται 2-4 σπόροι. Η τομή του κόκκου παρουσιάζει όψη γυαλιστερή λόγω της μεγάλης περιεκτικότητας σε αλευρόκοκκους. Είναι το πλέον εξαπλωμένο είδος και καλλιεργείται κυρίως στην Β.Αμερική, Ρωσία, Ινδία, παραμεσόγειες χώρες κλπ. Το αλεύρι του χρησιμοποιείται για παρασκευή μακαρονιών. Το είδος Triticum aestivum ή μαλακό σιτάρι (σίτος ο μαλακός) φέρει σε κάθε σταχύδιο 5-9 άνθη, που δίνουν 3-4 σπόρους. Αποτελεί το πιο διαδεδομένο μαλακό σιτάρι και έχει χιλιάδες ποικιλίες. Είναι το πλέον κατάλληλο για την αρτοποιία, λόγω της ποιότητας της γλοιίνης, που δίνουν οι πρωτεΐνες του εξωτερικού στρώματος του ενδοσπερμίου. Οι ποικιλίες του σιταριού διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τα μορφολογικά και φυσιολογικά γνωρίσματά τους, τα κυριότερα των οποίων είναι:

• Μορφολογικά χαρακτηριστικά. Τα στελέχη μπορεί να διαφέρουν στο ύψος, το πάχος, την αντοχή τους και το χρώμα. Τα φύλλα διαφέρουν πολύ λίγο στις ποικιλίες του αυτού είδους. Πιο σταθερές διαφορές υπάρχουν στα στάχυα και αφορούν το σχήμα, την πυκνότητα των σταχυδίων, το χρώμα και το σχήμα των λεπύρων, το μήκος των αγάνων, κ.ά. Επίσης διαφορές παρατηρούνται στους σπόρους μεταξύ των ποικιλιών, αλλά σημαντικές διαφορές υπάρχουν και στους σπόρους του ίδιου σταχυού.
• Φυσιολογικά χαρακτηριστικά. Ενδιαφέρει η πρωιμότητα της ποικιλίας επειδή εξασφαλίζει καλύτερα την παραγωγή ( κίνδυνος ξηρασίας, σκωριάσεων κλπ. ). Η ποιότητα του προϊόντος, η καταλληλότητα για αρτοποίηση, μακαρονοποιία, κλπ. είναι γνωρίσματα πρώτου ενδιαφέροντος για τον παραγωγό.

Περιγραφή

Το σιτάρι έχει θυσσανώδες ριζικό σύστημα, αποτελούμενο από έναν αριθμό ισοδιαμετρικών ριζών που ξεκινούν από το ίδιο περίπου σημείο του φυτού σε μικρό βάθος κάτω από την επιφάνεια του εδάφους. Οι ρίζες αυτές είναι δύο ειδών: οι εμβρυακές και οι μόνιμες. Οι εμβρυακές ρίζες έχουν τις καταβολές τους στο έμβρυο. Στο σιτάρι αναπτύσσονται 5-6 ρίζες, οι οποίες άλλοτε είναι πρόσκαιρες και άλλοτε διατηρούνται ενεργές σε όλη τη διάρκεια της ζωής του φυτού. Είναι λεπτές, έχουν ομοιόμορφη διάμετρο και η ανάπτυξή τους είναι ταχύτατη κάτω από ευνοϊκές συνθήκες. Οι μόνιμες ρίζες βγαίνουν αργότερα, από ένα κόμβο του στελέχους που βρίσκεται κοντά στην επιφάνεια του εδάφους. Οι ρίζες αυτές είναι παχύτερες, σκληρότερες και ισχυρότερες σε σύγκριση με τις εμβρυακές. Εμφανίζονται στην αρχή οριζόντια, συνήθως μέχρι και 15 εκατοστά, και στη συνέχεια στρέφουν προς τα κάτω και στερεώνουν το φυτό σταθερά στο έδαφος. Ο βλαστός ή το στέλεχος του σιταριού αποτελείται από ένα κυκλικό σωλήνα, κενό στο εσωτερικό του και με κατά διαστήματα συμπαγή κατασκευή, τα γόνατα ή κόμβους. Τα γόνατα βοηθούν στη διατήρηση της όρθιας θέσης των φυτών καθώς και στην επαναπόκτηση αυτής της θέσης αν τη χάσουν μετά από πλάγιασμα.Το ύψος του στελέχους των χειμερινών σιτηρών κυμαίνεται, στα διάφορα είδη και ποικιλίες, συνήθως 0,60-1,50 μ.

Triticum aestivum Μαλακό σιτάρι

Το σιτάρι έχει ταξιανθία στάχυ. Αποτελείται από ένα κύριο αρθρωτό άξονα (τη ράχη), που έχει εναλλάξ μικρούς ποδίσκους (ραχίδια), οι οποίοι φέρουν τα σταχύδια. Κάθε σταχύδιο περιβάλλεται από δύο βράκτια φύλλα που ονομάζονται εξωτερικά λέπυρα, σε αντιδιαστολή προς τα εσωτερικά λέπυρα που περιβάλλουν κάθε άνθος. Στον καρπό, το ενδοσπέρμιο συμφύεται με το περικάρπιο. Το ενδοσπέρμιο αποτελείται από μεγάλα παρεγχυματικά κύτταρα, γεμάτα με αμυλόκοκκους, εκτός από το εξωτερικό στρώμα όπου αφθονούν οι αλευρόκοκκοι. Αλευρόκοκκοι βρίσκονται και στο εσωτερικό του ενδοσπερμίου αλλά σε μικρότερη αναλογία.

Οικολογικές απαιτήσεις

Το σιτάρι δεν ευδοκιμεί στα θερμά ή υγρά κλίματα εκτός εάν διαθέτουν μια περίοδο σχετικά δροσερή που να ευνοεί την ανάπτυξη των φυτών και να επιβραδύνει τη δράση των παρασιτικών ασθενειών. Η κύρια καλλιέργεια του σιταριού βρίσκεται στην Εύκρατη ζώνη. Στην τροπική ζώνη μπορεί να καλλιεργηθεί μόνο σε μεγάλα υψόμετρα, στα δε βόρεια πλάτη ως εαρινή καλλιέργεια. Τη μεγαλύτερη αντοχή στο ψύχος έχει το μαλακό σιτάρι, που είναι και πιο διαδεδομένο. Τα σκληρά σιτάρια καλλιεργούνται σχεδόν αποκλειστικά την άνοιξη στις ψυχρές περιοχές. Το σκληρό σιτάρι καλλιεργείται κυρίως στις παραμεσόγειες χώρες, όπου φαίνεται να προσαρμόζεται στο ξηροθερμικό τους περιβάλλον. Η άριστη θερμοκρασία βλαστήσεως του σίτου είναι 20-22ºC, η ελάχιστη 3-4ºC και η μέγιστη 35ºC. Στις υψηλές θερμοκρασίες το ενδοσπέρμιο υφίσταται αποσύνθεση από μικροβιακή δράση και το έμβρυο πεθαίνει. Οι εαρινές ποικιλίες αντέχουν στο ψύχος μέχρι -10ºC, οι χειμερινές ως -20ºC ή μετά από σκληραγώγηση ως -30ºC και κάτω από χιόνι ως -40ºC. Αν και καλλιεργείται σε ποικιλία εδαφών (από αμμώδη μέχρι βαριά αργιλώδη), το σιτάρι ευδοκιμεί κυρίως σε εδάφη μέσης σύστασης μέχρι βαριά (αμμοπηλώδη, πηλώδη, αργιλώδη), βαθειά και καλά στραγγιζόμενα. Δεν ευδοκιμεί σε εδάφη με υψηλό υδροφόρο ορίζοντα. Ως προς την υφή του εδάφους, ο σπουδαιότερος ρόλος της, που επηρεάζει τις αποδόσεις του σιταριού, είναι η συγκράτηση της υγρασίας, ιδίως κατά την περίοδο των αυξημένων αναγκών των φυτών. Η σπορά γίνεται σε γραμμές που απέχουν μεταξύ τους από 14 έως 20 cm και οι αποστάσεις επί της γραμμής κυμαίνονται από 2,5 έως 5 cm. Το σύνηθες βάθος σποράς είναι 2,5-5 cm. Το μεγαλύτερο βάθος εφαρμόζεται σε ελαφρά χωράφια, πρώιμη σπορά και συνθήκες ελλείψεως υγρασίας. Οι γραμμές σποράς θα πρέπει να είναι κατά το δυνατόν παράλληλες με την κίνηση του ήλιου και κάθετες προς τους επικρατέστερους ανέμους της περιοχής για να εξασφαλιστούν αφ´ενός πλουσιότερος φωτισμός και αφ’ ετέρου να μειωθούν οι επιπτώσεις από το ψύχος. Το σιτάρι θερίζεται όταν το ενδοσπέρμιο είναι σκληρό και έχει υγρασία 25-35%. Σύγχρονος θεριζοαλωνισμός γίνεται 6-10 ημέρες αργότερα, ώστε να περιορισθεί το ποσοστό της υγρασίας, που δυσκολεύει τον αλωνισμό. Η αποθήκευση γίνεται με υγρασία καρπού κάτω του 14%, σε ξηρές και δροσερές αποθήκες μέσα σε μεταλλικά δοχεία ή σάκους ή χύμα, καθώς και σε μεγάλα σιλό.

Διεθνής παραγωγή

Διεθνής παραγωγή σίτου
(ανά εκατομμύριο μετρικών τόνων)

Κατάταξη	Χώρα	2010	2011	2012	2013
1	Κίνα	115	117	126	122
2	Ινδία	80	86	95	94
3	ΗΠΑ	60	54	62	58
4	Ρωσία	41	56	38	52
5	Γαλλία	40	38	40	39
6	Καναδάς	23	25	27	38
7	Γερμανία	24	22	22	25
8	Πακιστάν	23	25	24	24
9	Αυστραλία	22	27	30	23
11	Ουκρανία	16	22	16	23
10	Τουρκία	19	21	20	22
12	Ιράν	13	13	14	14
13	Καζακστάν	9	22	13	14
14	Ηνωμένο Βασίλειο	14	15	13	12
15	Πολωνία	9	9	9	9
—	Διεθνώς	651	704	675	713
Πηγή: Διεθνής Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας

Θρεπτικά συστατικά

Σύγκριση με άλλα τρόφιμα όπως παρακάτω.

Θρεπτικά συστατικά των κυρίων βασικών τροφών

ΤΡΟΦΙΜΑ	Καλαμπόκι	Λευκό ρύζι	Καστανό ρύζι	Σιτάρι	Πατάτα	Κασάβα	Σόγια	Γλυκοπατάτα	Σόργο	Γιάμ	Μπανανοειδή
Συστατικό (ανά 100 γραμμάρια)	Ποσότητα	Ποσότητα	Ποσότητα	Ποσότητα	Ποσότητα	Ποσότητα	Ποσότητα	Ποσότητα	Ποσότητα	Ποσότητα	Ποσότητα
Νερό (g)	10	12	10	13	79	60	68	77	9	70	65
Ενέργεια (kJ)	1528	1528	1549	1369	322	670	615	360	1419	494	511
Πρωτεΐνες (g)	9,4	7,1	7,9	12,6	2,0	1,4	13,0	1,6	11,3	1,5	1,3
Λίπος (g)	4,74	0,66	2,92	1,54	0,09	0,28	6,8	0,05	3,3	0,17	0,37
Υδατάνθρακες (g)	74	80	77	71	17	38	11	20	75	28	32
Ίνες (g)	7,3	1,3	3,5	12,2	2,2	1,8	4,2	3	6,3	4,1	2,3
Ζάχαρη (g)	0,64	0,12	0,85	0,41	0,78	1,7	0	4,18	0	0,5	15
Ασβέστιο (mg)	7	28	23	29	12	16	197	30	28	17	3
Σίδηρος (mg)	2,71	0,8	1,47	3,19	0,78	0,27	3,55	0,61	4,4	0,54	0,6
Μαγνήσιο (mg)	127	25	143	126	23	21	65	25	0	21	37
Φώσφορος (mg)	210	115	333	288	57	27	194	47	287	55	34
Κάλιο (mg)	287	115	223	363	421	271	620	337	350	816	499
Νάτριο (mg)	35	5	7	2	6	14	15	55	6	9	4
Ψευδάργυρος (mg)	2,21	1,09	2,02	2,65	0,29	0,34	0,99	0,3	0	0,24	0,14
Χαλκός (mg)	0,31	0,22		0,43	0,11	0,10	0,13	0,15	-	0,18	0,08
Μαγγάνιο (mg)	0,49	1,09	3,74	3,99	0,15	0,38	0,55	0,26	-	0,40	-
Σελήνιο (μg)	15,5	15,1		70,7	0,3	0,7	1,5	0,6	0	0,7	1,5
Βιταμίνη C (mg)	0	0	0	0	19,7	20,6	29	2,4	0	17,1	18,4
Θειαμίνη (B1)(mg)	0,39	0,07	0,40	0,30	0,08	0,09	0,44	0,08	0,24	0,11	0,05
Ριβοφλαβίνη (B2)(mg)	0,20	0,05	0,09	0,12	0,03	0,05	0,18	0,06	0,14	0,03	0,05
Νικοτινικό οξύ (B3) (mg)	3,63	1,6	5,09	5,46	1,05	0,85	1,65	0,56	2,93	0,55	0,69
Παντοθενικό οξύ (B5) (mg)	0,42	1,01	1,49	0,95	0,30	0,11	0,15	0,80	-	0,31	0,26
Βιταμίνη Β6 (mg)	0,62	0,16	0,51	0,3	0,30	0,09	0,07	0,21	-	0,29	0,30
Φυλλικό οξύ (B9) (μg)	19	8	20	38	16	27	165	11	0	23	22
Βιταμίνη Α (IU)	214	0	0	9	2	13	180	14187	0	138	1127
Βιταμίνη E, άλφα τοκοφερόλη (mg)	0,49	0,11	0,59	1,01	0,01	0,19	0	0,26	0	0,39	0,14
Βιταμίνη Κ1 (μg)	0,3	0,1	1,9	1,9	1,9	1,9	0	1,8	0	2,6	0,7
Βήτα καροτίνη (μg)	97	0		5	1	8	0	8509	0	83	457
Λουτεΐνη και Ζεαξανθίνη (μg)	1355	0		220	8	0	0	0	0	0	30
Κορεσμένα λιπαρά οξέα (g)	0,67	0,18	0,58	0,26	0,03	0,07	0,79	0,02	0,46	0,04	0,14
Μονοακόρεστα λιπαρά οξέα (g)	1,25	0,21	1,05	0,2	0,00	0,08	1,28	0,00	0,99	0,01	0,03
Πολυακόρεστα λιπαρά οξέα (g)	2,16	0,18	1,04	0,63	0,04	0,05	3,20	0,01	1,37	0,08	0,07

Σ1 κίτρινο καλαμπόκι									Σ2 ρύζι λευκό μακρύκοκκο χωρίς προσθήκες, ωμό
Σ3 ρύζι καφέ μακρύκοκκο ωμό									Σ4 σιτάρι σκληρό
Σ5 πατάτα, φλούδα, ωμή									Σ6 κασάβα ωμή
Σ7 σόγια πράσινη ωμή									Σ8 γλυκοπατάτα ωμή
Σ9 σόργο ωμό									Σ10 γιάμ ωμό
Σ11 μπανάνα

Δείτε επίσης

• Σίτος ο μαλακός
• Σιτόχορτο

Πηγές

• Δαλιάνης Κ., (1983), «Χειμερινά Σιτηρά», Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, Αθήνα.
• Καραμάνος Α., (1992), «Τα σιτηρά των Εύκρατων Κλιμάτων», Ανωτάτη Γεωπονική Σχολή Αθηνών, Αθήνα
• Σφήκας Α., (1995), «Ειδική Γεωργία Ι. Σιτηρά, Ψυχανθή και Χορτοδοτικά Φυτά»,Α.Π.Θ., Εκδόσεις: Υπηρεσία Δημοσιευμάτων, Θεσσαλονίκη.
• Γεννάδιος. Λεξικόν φυτολογικόν. Αθήνα 1914.