Δικτατορία του προλεταριάτου

Τοιχογραφία του Ντιέγκο Ριβέρα που απεικονίζει τον Μαρξ ν΄ αγορεύει υποκινώντας το προλεταριάτο.

Ο πολιτικός όρος δικτατορία του προλεταριάτου στη μαρξιστική θεωρία αφορά τη μετεπαναστατική κατάληψη της κρατικής ισχύος από την εργατική τάξη προς όφελος όλης της κοινωνίας. Ως σύστημα διακρίνεται για την απόλυτη επικράτηση των εργατών επί της αστικής τάξης σε όλους τους τομείς του βίου. Η δικτατορία του προλεταριάτου έχει επίσης ονομαστεί σοσιαλιστική δημοκρατία και εργατική εξουσία.

Σύνοψη

Στο έργο του Καρλ Μαρξ και του Φρίντριχ Ένγκελς η δικτατορία του προλεταριάτου αποτελεί μία μεταβατική, κρατικιστική περίοδο μετά την αναμενόμενη σοσιαλιστική επανάσταση, κατά την οποία η εργατική τάξη σε συμμαχία με τους αγρότες εξουδετερώνει πολιτικά την αστική τάξη και αναλαμβάνει τη σταδιακή οικοδόμηση της κομμουνιστικής κοινωνίας, ώσπου να αυτοδιαλυθεί το κράτος και να καταργηθούν οι διακρίσεις σε κοινωνικές τάξεις. Μία από τις βασικές αιτίες διάσπασης της Πρώτης Διεθνούς(Διεθνής Ένωση Εργατών 1864-1876) σε αναρχικούς και μαρξιστές ήταν η διαφωνία του Μιχαήλ Μπακούνιν με τον Μαρξ στο ζήτημα αυτής της μεταβατικής, κρατικιστικής φάσης.

Λενινισμός

Ο Καρλ Κάουτσκι απαντώντας στις κατηγορίες του Λένιν εξέδωσε το 1918 το πολύκροτο βιβλίο του «Διδακτορία του προλεταριάτου».

Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 και τον ρωσικό εμφύλιο πόλεμο της περιόδου 1919 - 1922, οι λενινιστές της Ρωσίας υποστήριξαν πως η Σοβιετική Ένωση αποτελούσε ενσάρκωση της μαρξιστικής δικτατορίας του προλεταριάτου. Το νεοσύστατο κράτος οργανώθηκε σταδιακά στη βάση ενός μονοκομματικού και αντιπροσωπευτικού πολιτικού συστήματος (λαϊκή δημοκρατία), το οποίο οι εχθροί του περιέγραφαν ως ολοκληρωτικό και απολυταρχικό.

Ένα πολύ μεγάλο μέρος των κομμουνιστών τόσο στην ΕΣΣΔ όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο, αντιτάχθηκαν στον μονοκομματιμό, που παγίωσε και διαιώνισε στην ΕΣΣΔ η ηγεμονεύουσα σταλινική φράξια του ΚΚΣΕ. Θεώρησε δε, πως η παγίωση του μονοκομματισμού και η σύμφυση κόμματος/κράτους (προσωρινές υποχωρήσεις κατά τον Λένιν) αποτέλεσαν μαζί με τις αντικειμενικές αιτίες (ιμπεριαλιστική περικύκλωση κλπ.) το ιδανικό κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον ανάπτυξης και γιγάντωσης της κομματικής κρατικής γραφειοκρατίας και ανάδειξής της ως τη νέα άρχουσα τάξη τόσο της ΕΣΣΔ όσο και των λοιπών λαϊκών δημοκρατιών.

Για τους λενινιστές η δικτατορία του προλεταριάτου στηρίζεται στην ένοπλη βία, αλλά θεωρητικά δεν σημαίνει μόνο βία, ούτε κατ' αρχήν βία. Κατά την περίοδο της ένοπλης επαναστατικής διαδικασίας η βίαιη πλευρά της δικτατορίας του προλετεριάτου έχει την πρώτη θέση, αλλά στην κατοπινή περίοδο της «οικοδόμησης του σοσιαλισμού» η ελευθερία λόγου και έκφρασης, η ειρηνική, επιμορφωτική και οργανωτική δουλειά είναι στο προσκήνιο, χωρίς να αποκλείει χρήση βίας εις βάρος των «εκμεταλλευτικών» προεπαναστατικών στοιχείων που δεν έχουν εκλείψει ακόμη.

Τροτσκισμός

Η αναρρίχηση στην ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης του Στάλιν συνοδεύτηκε από την αντιπαράθεσή του με τον Λέων Τρότσκι για το ποιος είναι ο εγκυρότερος ερμηνευτής της μαρξιστικής και λενινιστικής κοσμοαντίληψης. Οι τροτσκιστές απέρριπταν τη «σταλινική» Σοβιετική Ένωση ως «εκφυλισμένο εργατικό κράτος», όπου η ολιγαρχική γραφειοκρατική νομενκλατούρα (κυρίως τα ανώτερα μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος) οικειοποιείται το μεγαλύτερο μέρος του κοινωνικού πλούτου.

Για τους οπαδούς του Τρότσκι, η πραγματική δικτατορία του προλεταριάτου θα εγκαθιδρυόταν μόνο με μία «πολιτική επανάσταση» στη Σοβιετική Ένωση, η οποία θα αποκαθιστούσε μία πραγματική εργατική δημοκρατία. Αν δεν γινόταν αυτό, ο Τρότσκι είχε προβλέψει πως η σταλινική γραφειοκρατική ελίτ θα αποκαθιστούσε τελικά τον καπιταλισμό προκειμένου να διατηρήσει και να ενισχύσει τον πλούτο της.

Σταλινισμός

Μετά τον θάνατο του Λένιν στην ηγεσία της ΕΣΣΔ ανήλθε ο Ιωσήφ Στάλιν, ο οποίος διέκρινε τρεις βασικές λειτουργίες στη δικτατορία του προλεταριάτου πριν την οριστική μετάβαση στον κομμουνισμό:

• Χρήση της για την εκμηδένιση των εκμεταλλευτών, την άμυνα της χώρας, για τη σταθεροποίηση των δεσμών των εργατών με εργάτες άλλων χωρών και για την ανάπτυξη της επανάστασης σε άλλες χώρες.

• Χρήση για την οριστική απόσπαση από την αστική τάξη των εκμεταλλευόμενων μαζών και για τη σταθεροποίηση συμμαχίας αυτών με το προλεταριάτο, προσέλκυση των μαζών αυτών στην οργάνωση του σοσιαλισμού και εξασφάλιση της πειθαρχίας των μαζών.

• Χρήση για την κατάργηση των τάξεων και το οριστικό πέρασμα στην αταξική, ακρατική κομμουνιστική κοινωνία.

Δικτατορία του προλεταριάτου είναι η συνένωση αυτών των τριών πλευρών... Μόνο αν πάρουμε και τις τρεις πλευρές θα έχουμε μια πλήρη και ολοκληρωμένη έννοια της δικτατορίας του προλεταριάτου.

— Στάλιν

Από πάρα πολλούς κομμουνιστές υποστηρίζεται η αντίληψη πως ο Στάλιν και η σταλινική φράξια εντός του ΚΚΣΕ αποτέλεσαν τον πολιτικό εκφραστή της ανερχόμενης κομματικής/κρατικής γραφειοκρατίας και των ιδιαίτερων ταξικών συμφερόντων της σε βάρος της εργατικής τάξης.

Κομμουνιστική Επαναθεμελίωση

Σήμερα, ορισμένες δυνάμεις του κομμουνιστικού κινήματος θεωρούν πως υπάρχει ανάγκη ανασυγκρότησης του κομμουνιστικού κινήματος σε θεωρητικό/πολιτικό, προγραμματικό και οργανωτικό επίπεδο. Την διαδικασία αυτή ονομάζουν κομμουνιστική επαναθεμελίωση. Το κύριο στοιχείο της αντίληψης αυτής είναι πως αντιλαμβάνεται τον εκφυλισμό και την εκμεταλλευτική/ταξική μετάλλαξη των χωρών του "υπαρκτού σοσιαλισμού" ως μια μακρόσυρτη διαδικασία με διάφορες καμπές η οποία ξεκίνησε από τα πρώτα κιόλας χρόνια της νίκης της Οκτωβριανής Επανάστασης στην ΕΣΣΔ ως αποτέλεσμα της ήττας της εργατικής τάξης από την ανερχόμενη κρατική/κομματική γραφειοκρατία. Ως αιτίες δε, αναφέρονται τόσο οι αντικειμενικοί παράγοντες (εμφύλιος πόλεμος, ιμπεριαλιστική περικύκλωση, κατεστραμμένη οικονομία, έλλειψη αστικοδημοκρατικών παραδόσεων), όσο και οι υποκειμενικοί (λανθασμένη αντίληψη των μπολσεβίκων για τη σχέση κόμματος/κράτους, καταστολή της αντίθετης άποψης, μονοκομματισμός, οικονομισμός κλπ).

Στις χώρες του λεγόμενου "υπαρκτού σοσιαλισμού" απαγορεύτηκε η δυνατότητα ελεύθερης έκφρασης και διαπάλης των ιδεών προς όφελος του μονοκομματισμού. Το μοναδικό κόμμα που είχε συνταγματικό δικαίωμα λήψης των αποφάσεων ή/και ύπαρξης ήταν το κομμουνιστικό. Άλλη μεγάλη αρνητική εξέλιξη ήταν και η ταύτιση κόμματος/κράτους. Το κομμουνιστικό κόμμα αυθαίρετα αυτοχρίστηκε ως το μοναδικό κόμμα που είχε δικαίωμα στη συγκρότηση και διεύθυνση του κράτους, σε βάρος της εξουσίας των εργατικών συμβουλίων (σοβιέτ) και της συνακόλουθης ελεύθερης διαπάλης των ιδεών εντός των εργατικών συμβουλίων και ευρύτερα στην κοινωνία. Η παγίωση του μονοκομματισμού και η σύμφυση κόμματος/κράτους (προσωρινές υποχωρήσεις κατά τον Λένιν) αποτέλεσαν μαζί με τις αντικειμενικές αιτίες (ιμπεριαλιστική περικύκλωση κλπ) το ιδανικό κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον ανάπτυξης και γιγάντωσης της κομματικής κρατικής γραφειοκρατίας και ανάδειξής της ως τη νέα άρχουσα τάξη τόσο της ΕΣΣΔ όσο και των λοιπών λαϊκών δημοκρατιών.

Τέλος, το κράτος αντί σταδιακά να "μαραζώνει" στην κατεύθυνση της κοινωνίας των ελεύθερα συνεταιρισμένων παραγωγών (κομμουνισμός), γιγαντώνονταν ολοένα και περισσότερο, μαζί με τις ταξικές ανισότητες.

Για όλους τους παραπάνω λόγους οι δυνάμεις και οι διανοητές του κομμουνιστικού κινήματος που πρεσβεύουν την αντίληψη της κομμουνιστικής επαναθεμελίωσης, αντί για τον όρο "δικτατορία του προλεταριάτου" χρησιμοποιούν τον όρο "εργατική εξουσία/δημοκρατία" για να τονίσουν την ανάγκη αποφυγής της δικτατορίας του κόμματος πάνω στην εργατική τάξη, στο όνομα του κομμουνισμού.

Ελευθεριακός μαρξισμός

Οι ελευθεριακοί μαρξιστές κατά καιρούς ερμήνευσαν τελείως διαφορετικά από τους λενινιστές το νόημα της φράσης «δικτατορία του προλεταριάτου», πιστεύοντας ότι οι Μαρξ και Ένγκελς εννοούσαν έναν αμεσοδημοκρατικό τύπο διακυβέρνησης βασισμένο σε τοπικά εργατικά συμβούλια, χωρίς εξάρτηση από συγκεκριμένα πολιτικά κόμματα. Συνήθως στηρίζουν αυτήν τους την άποψη σε ένα απόσπασμα του Ένγκελς όπου αυτός περιγράφει την Παρισινή Κομμούνα ως αυθεντική έκφραση της δικτατορίας του προλεταριάτου.