Ιωάννης Καλβίνος: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Περιεχόμενο που διαγράφηκε Περιεχόμενο που προστέθηκε
Γραμμή 58: Γραμμή 58:
{{Κύριο|Καλβινισμός}}
{{Κύριο|Καλβινισμός}}
{{Δείτε|Libri Carolini}}
{{Δείτε|Libri Carolini}}
[[Αρχείο:CalvinInstitutio.jpg|right|thumb|Χριστιανική διδασκαλία]]
[[Αρχείο:CalvinInstitutio.jpg|right|thumb|Θεσμοί της Χριστιανικής Θρησκείας]]


''Το κυρίαρχο σημείο στη Θεολογία του Καλβίνου είναι το '''Δόγμα του Απόλυτου Προορισμού''', τον οποίο τον καθορίζει ως εξής:''
''Το κυρίαρχο σημείο στη Θεολογία του Καλβίνου είναι το '''Δόγμα του Απόλυτου Προορισμού''', τον οποίο τον καθορίζει ως εξής:''

Έκδοση από την 23:43, 5 Δεκεμβρίου 2018

Ιωάννης Καλβίνος
Όνομα στη
μητρική γλώσσα
Jean Calvin (Γαλλικά)[1]
Γέννηση10  Ιουλίου 1509[1][2]
Νογιόν[3][2]
Θάνατος27  Μαΐου 1564[1][2]
Γενεύη[3][2]
Αιτία θανάτουσήψη[4]
ΥπηκοότηταΒασίλειο της Γαλλίας και Δημοκρατία της Γενεύης (1559)
ΣπουδέςCollège de la Marche, Collège de Montaigu, Πανεπιστήμιο του Μπουρζ, Παλαιό πανεπιστήμιο της Ορλεάνης και Πανεπιστήμιο της Ορλεάνης
ΣύζυγοςIdelette Calvin
ΓονείςGérard Cauvin
Επιστημονική σταδιοδρομία
Ερευνητικός τομέαςθεολογία
Ιδιότηταθεολόγος, χριστιανός ιερέας, προτεστάντης μεταρρυθμιστής, πάστορας, δικηγόρος και συγγραφέας
Διδακτορικός καθηγητήςMelchior Volmar
Φοιτητές τουFranciscus Junius
Υπογραφή

Ο Ιωάννης Καλβίνος (γαλ.: Jean Calvin, Ζαν Καλβέν, πραγματικό όνομα Jehan Cauvin, 10 Ιουλίου 1509 - 27 Μαΐου 1564) γεννήθηκε στο Νουαγιόν της Πικαρδίας στη Γαλλία. Ο πατέρας του του έδωσε επιμελημένη μόρφωση σε Ππανεπιστήμια στο Παρίσι και την Ορλεάνη. Όταν ο πατέρας του άλλαξε γνώμη και δεν ήθελε ο Καλβίνος να σπουδάσει θεολογία, τον έστειλε για σπουδές στη νομική. Όταν ο πατέρας του πέθανε, εκείνος επέστρεψε στη θεολογία.

Το 1531 εγκαταστάθηκε στο Παρίσι. Μέχρι εκείνη την εποχή δεν είχε ακόμα δείξει καμία εχθρότητα ή διαφωνία προς τον Παπισμό. Αλλά το επόμενο έτος συνέβη μια μεγάλη εσωτερική μεταστροφή. Κατά τον ίδιο: "ο Θεός με μια ξαφνική μετατροπή δάμασε το νου μου και τον έφερε σε μια πιο διδάξιμη κατάσταση, που ήταν πιο αυστηρή σε τέτοια θέματα απ' όσο μπορεί να αναμενόταν στην πρωτύτερη ζωή μου". Η αποκάλυψη αυτή σηματοδότησε τη ρήξη του με την Καθολική Εκκλησία. Συμμετείχε στο κίνημα της Μεταρρύθμισης, που αποτέλεσε απαρχή του Προτεσταντισμού. Το 1536 εξέδωσε τον πρώτο τόμο του κριτικού δογματικού έργου του Θεσμοί της Χριστιανικής Θρησκείας, που συνέχισε να επεκτείνει και να ανανεώνει για την υπόλοιπη ζωή του. Οι διδασκαλίες που παρέδωσε στο έργο αυτό, καθώς και αυτές στην Académie Publica που ίδρυσε στη Γενεύη το 1559 και αργότερα έγινε το Πανεπιστήμιο της Γενεύης, είναι γνωστές με τον όρο Καλβινισμός. Ο Καλβίνος πέθανε το 1564.

Η ζωή του

Ο Καλβίνος γεννήθηκε στις 27 Ιουλίου του 1509 στην πόλη Nουαγιόν (Νοyons) της Πικαρδίας της Γαλλίας. Η οικογένειά του ήταν σχετικά καλής οικονομικής κατάστασης. Ο πατέρας του ήταν εκκλησιαστικός αξιωματούχος και έχαιρε της εκτίμησης των ευγενών της περιοχής. Τη μόρφωση και την ανατροφή του νεαρού Ιωάννη ανέλαβε κάποια αριστοκρατική οικογένεια της περιοχής, όπως συνηθιζόταν τότε για τα αγόρια που τα θεωρούσαν ελπιδοφόρες περιπτώσεις.

Αργότερα πήγε να σπουδάσει στο Κολλέγιο της Λα Μαρς (La Marche) στο Παρίσι, και μετά στo Κολλέγιο του Μονταιγκύ (Montaigu), επίσης στο Παρίσι. Εκεί γνώρισε τον Γκιγιόμ Ποστέλ με τον οποίο έγινε φίλος για μερικά χρόνια.[5] Ο πατέρας του Καλβίνου όμως, που τον προόριζε να σπουδάσει Θεολογία και να γίνει ιερέας, άλλαξε γνώμη -και αυτός και ο γιος του- συνειδητοποιώντας ότι η σπουδή των Νομικών οδηγούσε στο δρόμο της κοινωνικής υπόληψης και του χρήματος και της κοινωνικής ανόδου. Επιπλέον δε, η γνωριμία τους με τη Μεταρρύθμιση, τον έκανε να ματαιώσει τις σχεδιαζόμενες υπηρεσίες που επρόκειτο να προσφέρει στην Καθολική Εκκλησία.[6]. Έτσι πήγε να σπουδάσει νομικά στην Ορλεάνη, και το 1532 εξέδωσε το πρώτο του σύγγραμμα: σχολιασμός στο έργο του Κικέρωνα De Clementia (=Περί Πραότητας).

Εκείνο τον καιρό επίσης, πρωτοπαρουσίασε και τις ενοχλήσεις στο στομάχι του, που αργότερα –προκαλώντας του αρκετές ασθένειες- θα ήταν και η αιτία του θανάτου του. Μετά το πέρας των σπουδών του στην Ορλεάνη, θέλησε να παρακολουθήσει και τα μαθήματα που έδινε στην Ακαδημία της Μπουρζ εκείνο τον καιρό ο Αντρέα Αλτσιάτο (Andrea Alciato), ο πιο φημισμένος δικηγόρος της εποχής του. Εκεί συνήψε φιλία και με τον Μέλχιορ Βόλμαρ (Melchior Wolmar), που με την παρότρυνσή του έκανε τον Καλβίνο να σπουδάσει και την Ελληνική γλώσσα. Ταυτόχρονα συνέχιζε τη μελέτη των ιερών κειμένων αλλά και κήρυττε πότε-πότε στη Λινιέ (Linier), ένα χωριό δίπλα στη Μπουρζ.[7]

Το 1533 ερχόμενος σε επαφή με το δόγμα του Λούθηρου δοκιμάζει ξαφνικά [8], όπως ονομάζει, την «πνευματική αναγέννηση», «…ο Θεός δάμασε την καρδιά μου και την οδήγησε σε υποταγή. Είχε γίνει πιο σκληρή απέναντι σε τέτοια θέματα απ' όσο μπορούσε κανείς να περιμένει από έναν νέο άνθρωπο», γράφει.[9]

Η φιλία του με τον Νικολά Κοπ, πρύτανη του Βασιλικού Κολλεγίου στο Παρίσι, και η βοήθεια που του πρόσφερε στη συγγραφή του λόγου με έντονα ουμανιστικό και λουθηρανικό πνεύμα, του δημιούργησε προβλήματα, και όταν ο φίλος του κατηγορήθηκε για αιρετικός επειδή συμμετείχε στο κίνημα για την αναμόρφωση της Καθολικής Εκκλησίας, η κατάσταση έγινε δύσκολη και για τον Καλβίνο. Ο Κοπ έφυγε για τις Βρυξέλλες και ο Καλβίνος για τη Βασιλεία. Εκεί, το 1536 πρωτοδημοσιεύει στα Λατινικά το έργο του Θεσμοί της Χριστιανικής Θρησκείας (Institutio Christianae Religionis). Φεύγοντας από τη Βασιλεία με σκοπό να επιστρέψει στο Παρίσι σταματάει στη Γενεύη. Τελικά, εγκαταστάθηκε εκεί ύστερα από παράκληση του φίλου του, Γκιγιώμ Φαρέλ, ενός τοπικού προτεστάντη ιερέα, που του είπε "πως η κατάρα του Θεού θα έπεφτε πάνω του, αν δεν έμενε στη Γενεύη να βοηθήσει στο έργο του Θεού που γινόταν εκεί".[10]

Στη Γενεύη θα μείνει 2 χρόνια περίπου, μέχρι το 1538, και τελικά ύστερα από διαφωνίες που δημιουργήθηκαν εκεί με το εκκλησιαστικό συμβούλιο –το κονσιστόριο-, σχετικά με την επανεισαγωγή της ποινής του αφορισμού ως πειθαρχικό μέτρο, που πρότειναν αυτός και ο Φαρέλ, και το τελετουργικό της Θείας Ευχαριστίας, εγκατέλειψε την πόλη.[11] Τον Αύγουστο του 1540 θα παντρευτεί τη χήρα κάποιου αναβαπτιστή, την Ιντελέτ ντε Μπυρ (Idelette de Bure), που είχε ήδη δύο παιδιά από τον προηγούμενο γάμο της,[12] μια γυναίκα που οι βιογράφοι του θεωρούν ιδανική για αυτόν, διαλεγμένη με τις ίδιες αυστηρές ασκητικές προδιαγραφές όπως και όλα τα πράγματα στη ζωή του. Είναι σεμνή, δεν είναι γκρινιάρα και ιδιότροπη, είναι οικονόμα και υπομονετική και πάντα παρούσα στα προβλήματα της υγείας του. ‘’Πιστή συνεργάτιδα της διακονίας του’’, ‘’και την καλύτερη συντροφιά της ζωής μου’’ την περιγράφει ο ίδιος στην αλληλογραφία του.[13]. Θα περάσουν μαζί εννέα χρόνια προτού πεθάνει το 1549. Ήδη από το 1542 είχε πεθάνει και ο γιος του Καλβίνου και της Ιντελέτ, ένα αγοράκι, που γεννημένο πρόωρα, δεν έζησε παρά λίγες εβδομάδες.[14]

Το 1541 ωστόσο, το δημοτικό συμβούλιο της πόλης, σπαρασσόμενο από διαμάχες και διαφωνίες, τον ξανακάλεσε πίσω. Για τον Καλβίνο αρχίζει μια περίοδος τρομερής δημιουργικότητας και εργατικότητας για την αναμόρφωση των θεσμών αλλά και των πολιτών της Γενεύης, που πολλοί δεν δίστασαν να ονομάσουν Θεοκρατική Δικτατορία. Τα επόμενα 23 χρόνια και μέχρι το τέλος της ζωής του δεν θα εγκαταλείψει την πόλη αυτή. Από το 1550 ήδη, η υγεία του άρχισε να του δημιουργεί προβλήματα, ωθώντας τον να τελειώσει το έργο Θεσμοί της Χριστιανικής Θρησκείας. Το 1559 εκδίδονται στην οριστική τους μορφή οι "Διδαχές της Χριστιανικής Θρησκείας" και σύντομα μεταφράζονται σε πολλές γλώσσες και γνωρίζουν αλλεπάλληλες εκδόσεις.[15].

Σοβαρά άρρωστος το 1564, διάβασε το τελευταίο του κήρυγμα, στις 6 Φεβρουαρίου του ίδιου έτους. Πέθανε στις 27 Μαΐου του 1564 από φυματίωση σε ηλικία 55 χρόνων ύστερα από μια μακρά σειρά επώδυνων ασθενειών που είχαν καταστρέψει το σώμα του εντελώς. Χιλιάδες συνέρρευσαν στη Γενεύη για να δουν τη σορό του, και το σώμα του κάηκε και θάφτηκε σε κάποιον ανώνυμο τάφο, όπως ο ίδιος είχε ζητήσει.[13] Τον διαδέχτηκε ο φίλος του και επίσης καθηγητής Τεοντόρ ντε Μπεζ (Théodore de Bèze), που έγραψε και τη βιογραφία του.

Η Γενεύη την εποχή του Καλβίνου

Η εκκλησιαστική αναμόρφωση περιλαμβανόταν στους Εκκλησιαστικούς Κανονισμούς του 1541. Την τήρηση της εκκλησιαστικής πειθαρχίας και ορθοδοξίας αναλάμβανε ο «Σεβαστός Ομιλος Πνευματικών Ποιμένων» ή η «Σεβάσμια Εταιρεία».

Ένα Συμβούλιο Δασκάλων αναλάμβανε την εκκλησιαστική μόρφωση των καινούριων παστόρων (=ποιμένων), και τέλος το Κονσιστόριο, αποτελούμενο από 6 ιερείς και 12 γέροντες από το δημοτικό συμβούλιο της πόλης, υπό την αρχηγία του Καλβίνου, θα επιτηρούσε τη συμπεριφορά και τις γνώμες του πληθυσμού, έτσι ώστε να ανταποκρίνονται στο πνεύμα της αναμόρφωσης. Την κοινωνική πρόνοια αναλάμβαναν οι διορισμένοι Διάκονοι. Παρόλο που αρχικά η εξουσία του Δημοτικού Συμβουλίου από το Κονσιστόριο ήταν διαχωρισμένη, σιγά σιγά υπό την επιρροή της προσωπικότητας του Καλβίνου αυτά τα δύο συγχωνεύθηκαν και η εξουσία του Καλβίνου ήταν πλέον απόλυτη. Η θεοκρατία που επέβαλε ο Καλβίνος κυριάρχησε οριστικά στην πόλη.

Μερικές από τις διατάξεις ήταν και οι παρακάτω:

«Ολόκληρο το προσωπικό του οίκου πρέπει να παρευρίσκεται την Κυριακή εις το κήρυγμα, εκτός αν αφεθεί κανείς εις την οικία να προσέχει τα παιδιά ή τα ζώα. Εάν υπάρχει κήρυγμα κατά τις ημέρας της εβδομάδος, όλοι όσοι δύνανται πρέπει να προσέρχονται». (Ο Καλβίνος κήρυττε τρεις ή τέσσερεις φορές την εβδομάδα).

«Εάν κανείς προσέλθει όταν το κήρυγμα θα έχει αρχίσει, ας του γίνει προειδοποίηση· εάν δεν συμμορφωθεί, να πληρώνει πρόστιμο τριών σολδίων».

Ο κλήρος πρέπει να οδηγεί με το παράδειγμα όπως και με τη διδασκαλία. Οι κληρικοί δύνανται να νυμφεύονται και να αποκτούν τέκνα, αλλά πρέπει να απέχουν από τα κυνήγια, την χαρτοπαιξία, τα συμπόσια, το εμπόριο και τις κοσμικές διασκεδάσεις και να δέχονται κατ’ έτος την επίσκεψη και την έρευνα για τη διαπίστωση της ηθικότητας από τους εκκλησιαστικούς προϊσταμένους τους.

Για τη ρύθμιση της διαγωγής των λαϊκών, είχε καθορισθεί ένα σύστημα επισκέψεων κατ' οίκον: ένας από τους πρεσβυτέρους επισκεπτόταν κατ' έτος όλες τις οικίας ενός διαμερίσματος της πόλεως, το οποίο του αναλογούσε και εξέταζε τους κατοίκους εφ' όλων των φάσεων της ζωής των. Το κονσιστόριο και το συμβούλιο απαγόρευσαν από κοινού τα τυχερά παιγνίδια, την χαρτοπαιξία, τηβλασφημία, τη μέθη, το να συχνάζουν σε καπηλειά, το χορό (ο οποίος τότε ποίκιλλε με εναγκαλισμούς και με φιλήματα), τα άσεμνα ή αντιθρησκευτικά άσματα, τις υπερβολές στις διασκεδάσεις, την πολυτέλεια της διαβιώσεως και την άσεμνη ενδυμασία.

Το επιτρεπόμενο χρώμα, η ποσότητα των ενδυμάτων και ο αριθμός των φαγητών τα οποία επιτρεπόντουσαν σε κάθε γεύμα, καθορίζονταν δια νόμου. Τα κοσμήματα και οι δαντέλες επέσυραν δυσμενείς επικρίσεις. Μία γυναίκα φυλακίσθηκε διότι είχε κτενίσει την κόμη της εις ανήθικο ύψος. Οι θεατρικές παραστάσεις περιορίσθηκαν σε θρησκευτικά δράματα και έπειτα απαγορεύθηκαν και αυτά ακόμη. Τα παιδιά έπρεπε να βαπτίζονται όχι με ονόματα του καθολικού ημερολογίου, αλλά κατά προτίμηση να λαμβάνουν ονόματα προσώπων της Παλαιάς Διαθήκης. Ένας ισχυρογνώμων πατέρας φυλακίσθηκε επί τετραήμερο διότι επέμενε να ονομασθεί ο υιός του Κλαύδιος αντί Αβραάμ.

Η λογοκρισία επί των δημοσιευμάτων παρελήφθη από τα ρωμαιοκαθολικά και κοσμικά προηγούμενα και επεκτάθηκε (1560): τα βιβλία πεπλανημένων θρησκευτικών δογμάτων ή ανήθικων τάσεων, απαγορεύονταν- αργότερα επρόκειτο να υπαχθούν εις αυτήν την απαγόρευση τα «Δοκίμια» του Μονταίν και Ο «Αιμίλιος» του Ρουσσώ.

Το να εκφρασθεί κανείς ανευλαβώς περί του Καλβίνου ή περί του Κλήρου ήταν έγκλημα. Μία πρώτη παράβαση των διατάξεων αυτών τιμωρείτο με επίπληξη, περαιτέρω παράβαση με πρόστιμο, εμμονή στην παράβαση, με φυλάκιση ή εξορία.

Η εξώγαμος συνουσία τιμωρείτο με εξορία ή πνιγμό, η μοιχεία, η βλασφημία και η ειδωλολατρία, με θάνατον.

Σε μία εξαιρετική περίπτωση ένα παιδί αποκεφαλίσθηκε διότι κτύπησε τους γονείς του.

Παρόλα αυτά υπήρχαν και οι θαυμαστές αυτού του συστήματος όπως ο Μπερναρντίνο Οκίνο, ένας Ιταλός προτεστάντης, ο οποίος είχε βρει καταφύγιο στη Γενεύη και γράφει: Οι βλασφημίες και οι κατάρες, η ασέλγεια, η μοιχεία και ο άσεμνος βίος, πράγματα τα οποία επικρατούν σε άλλες πόλεις όπου είχα ζήσει, εδώ είναι άγνωστα. Δεν υπάρχουν προαγωγοί και πόρνες. Ο λαός δεν γνωρίζει τι είναι τα κοσμήματα και όλοι ενδύονται κατά ευπρεπή τρόπο. Τα τυχερά παιγνίδια δεν συνηθίζονται. Η φιλανθρωπία είναι τόσο μεγάλη ώστε οι πτωχοί δεν έχουν ανάγκη να επαιτήσουν. Οι άνθρωποι νουθετούν αλλήλους κατά τρόπο αδελφικό, όπως καθορίζει ο Χριστός. Οι δίκες έχουν εκλείψει από την πόλη, ούτε υπάρχει σιμωνία, φόνοι ή φατριαστικό πνεύμα αλλά μόνο ειρήνη και φιλανθρωπία. Εξ άλλου δεν υπάρχουν εδώ όργανα ούτε ήχοι κωδώνων ούτε επιδεικτικές ψαλμωδίες ούτε καύσεις λαμπάδων ή κανδηλιών (στις εκκλησίες) ούτε λείψανα ούτε εικόνες, αγάλματα, λαμπρά άμφια, ούτε φάρσες ή ψυχρές τελετές. Οι εκκλησίες είναι εντελώς απαλλαγμένες από ειδωλολατρία. [16]

Η Θεολογία του Καλβίνου

Κύριο λήμμα: Καλβινισμός
Θεσμοί της Χριστιανικής Θρησκείας

Το κυρίαρχο σημείο στη Θεολογία του Καλβίνου είναι το Δόγμα του Απόλυτου Προορισμού, τον οποίο τον καθορίζει ως εξής:

Ονομάζουμε απόλυτο προορισμό το προαιώνιο σχέδιο του θεού, που μ' αυτό καθόρισε την τύχη του κάθε ανθρώπου. Γιατί δε δημιουργεί όλους τους ανθρώπους κάτω από τις ίδιες συνθήκες, αλλά άλλους τους προορίζει για την αιώνια ζωή και άλλους για την αιώνια καταδίκη. Έτσι, ανάλογα με το σχέδιο του Θεού, τονίζουμε ότι άλλοι άνθρωποι είναι πλασμένοι για τη ζωή και άλλοι για το θάνατο... Αυτούς που ο Θεός καλεί στη σωτηρία, τους καλεί από δική του ευσπλαχνία, και όχι επειδή το αξίζουν. Αντίθετα κανείς από αυτούς που προορίζονται για την αιώνια καταδίκη δεν μπορεί να σωθεί. Αυτό το έχει κρίνει η κρυφή και ανεξιχνίαστη δικαιοσύνη του Θεού. Χριστιανική Διδασκαλία, VII

Ο άνθρωπος υπάρχει για τη Δόξα του Θεού. Με την πτώση του, εξαιτίας του προπατορικού αμαρτήματος, έχασε κάθε ηθική και βουτήχτηκε στα κακά της πτώσης, όπως είναι η ανηθικότητα, η αλαζονεία, η ασέβεια, η εγκληματικότητα και άλλα πολλά. Ο άνθρωπος λοιπόν, καταδικάστηκε στην αιώνια τιμωρία. Ο μόνος τρόπος να γνωρίσει το Λόγο του Θεού είναι η μελέτη της Παλαιάς και της Νέας Διαθήκης, η λεγόμενη Αγία Γραφή, στην οποία παρουσιάζονται όλα όσα πρέπει να ξέρει και να κάνει ο άνθρωπος καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Ο Θεός ‘’προ καταβολής’’ του κόσμου αποφάσισε αμετάκλητα ποιοι θα καταδικαστούν στην αιώνια τιμωρία και ποιοι θα σωθούν με τη θεία χάρη του. Γι ‘ αυτούς που αποφάσισε να σωθούν – και μόνο γι’ αυτούς- έστειλε στον κόσμο τον Χριστό για να τους σώσει από τις αμαρτίες τους και για να πεθάνει για χάρη τους πάνω στο σταυρό. Να ξεπληρώσει δηλαδή τη σωτηρία αυτών των ανθρώπων με το δικό του θάνατο.[17]

Υποσημειώσεις

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 Sheldon G. Cohen: «John Calvin (1509-1564) French churchman and religious reformer» 1  Σεπτεμβρίου 1995. Ανακτήθηκε στις 18  Φεβρουαρίου 2019. σελ. 276-278.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 «Historische Lexikon der Schweiz» (Γερμανικά, Γαλλικά, Ιταλικά) Βέρνη. 1998. 011069. Ανακτήθηκε στις 12  Ιουνίου 2023.
  3. 3,0 3,1 «Большая советская энциклопедия» (Ρωσικά) Η Μεγάλη Ρωσική Εγκυκλοπαίδεια. Μόσχα. 1969. Ανακτήθηκε στις 25  Φεβρουαρίου 2017.
  4. books.google.ru/books?id=Vknr2VQSif8C&pg=PA66.
  5. McCabe, Ina Baghdiantz (2008). Orientalism in early modern France : Eurasian trade, exoticism, and the Ancien Régime. Oxford: Berg. ISBN 1845203747. 423067636. 
  6. life of Calvin,by Theodore Beza, από το pdf Tracts 1844-1851,σελ.22
  7. life of Calvin,by Theodore Beza, από το pdf Tracts 1844-1851 το οποίο περιέχει και κάποια από τα συγγράμματα του Καλβίνου
  8. the life and theology of Calvin by pastor Steve Weaver.pdf
  9. στέφανου κατσάρκα από την ιστοσελίδα του Πανελλήνιου Ευαγγελικού Συνδέσμου
  10. Cairns, Christianity through the Centuries: a history of the cristian church, p.303-304
  11. ιστορία της ανθρωπότητας της UNESCO, τόμος 12, σελ.3771
  12. Cottret, Bernard η βιογραφία του Καλβίνου, έκδοση 1995 σελ.139-142
  13. 13,0 13,1 Στέφανου Κατσάρκα από την ιστοσελίδα του Πανελλήνιου Ευαγγελικού Συνδέσμου
  14. Cottret Bernard, Calvin: a biography.
  15. η πρώτη ελληνική μετάφραση Θεσμοί της Χριστιανικής Θρησκείας έγινε με επιμέλεια της Γενικής Συνόδου της Ευαγγελικής Εκκλησίας σε μετάφραση Αντώνη Κουλούρη το 1983
  16. όλα τα παραδείγματα από την ιστοσελίδα της Ορθόδοξης Ομάδας Δογματικής Έρευνας
  17. από την ιστοσελίδα του Πανελλήνιου Ευαγγελικού Συνδέσμου