Μάχη του Αναλάτου: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Περιεχόμενο που διαγράφηκε Περιεχόμενο που προστέθηκε
Χωρίς σύνοψη επεξεργασίας
Γραμμή 36: Γραμμή 36:
Την ίδια μέρα έγινε σύσκεψη των οπλαρχηγών υπό την αρχηγία του [[Λόρδος Κόχραν|Κόχραν]]. Επισημάνθηκε ότι στην μάχη της επόμενης μέρας θα έπρεπε όλοι να πολεμήσουν σαν να ήταν μαζί τους ο [[Καραϊσκάκης]]. Ο Κόχραν, όμως, δεν είχε καταλάβει την πτώση τού ηθικού στον στρατό. Επίσης, δεν είχαν πάει όλοι οι οπλαρχηγοί στη σύσκεψη και από τους ήδη προσελθόντες, κανείς δεν ήταν έτοιμος για μάχη. Τότε ο Κόχραν θύμωσε και είπε πως θα έφευγε από την Ελλάδα, επειδή δεν ήταν πρόθυμοι να πολεμήσουν, όπως είχε αποφασιστεί.
Την ίδια μέρα έγινε σύσκεψη των οπλαρχηγών υπό την αρχηγία του [[Λόρδος Κόχραν|Κόχραν]]. Επισημάνθηκε ότι στην μάχη της επόμενης μέρας θα έπρεπε όλοι να πολεμήσουν σαν να ήταν μαζί τους ο [[Καραϊσκάκης]]. Ο Κόχραν, όμως, δεν είχε καταλάβει την πτώση τού ηθικού στον στρατό. Επίσης, δεν είχαν πάει όλοι οι οπλαρχηγοί στη σύσκεψη και από τους ήδη προσελθόντες, κανείς δεν ήταν έτοιμος για μάχη. Τότε ο Κόχραν θύμωσε και είπε πως θα έφευγε από την Ελλάδα, επειδή δεν ήταν πρόθυμοι να πολεμήσουν, όπως είχε αποφασιστεί.


Στις 24 Απριλίου γίνεται η μάχη. Οι [[Οθωμανοί|Τούρκοι]] είχαν μέσα στο ελληνικό στρατόπεδο δικό τους πληροφοριοδότη, έναν Αιγύπτιο τακτικό, ιπποκόμο [[Σουλιώτης|Σουλιώτη]] αξιωματικού.<ref>{{Cite book|title = Αινιάν, Δ., εκδ. Πελεκάνος, Χ.Χ., 126|last = |first = |publisher = |year = |isbn = |location = |pages = }}</ref> Έτσι η είδηση, μαθεύτηκε ταχύτατα και στους αντιπάλους. Στην διάρκεια της μάχης οι Τούρκοι προσπαθούσαν να ρίξουν και άλλο το ηθικό των Ελλήνων, υπενθυμίζοντάς τους τον θάνατο του [[Καραϊσκάκης|Καραϊσκάκη]] με τη φράση «Δεν υπάρχει πλέον ο [[Καραϊσκάκης]] - πρέπει να ενδυθήτε τα μαύρα». (Αινιάν, Απομνημονεύματα, 126) Το ηθικό των Τούρκων ήταν ακμαιότατο. Τελικά χρησιμοποιείται το σχέδιο του Καραϊσκάκη, κατέβηκαν όλοι στρατιώτες στην παραθαλάσσια περιοχή. Ο [[Μακρυγιάννης]] προχώρησε προς το φρούριο μαζί με το σώμα του ιππικού. Παρατάχθηκαν το σώμα των Σουλιωτών, των Κρητών, των [[Αθηναίοι|Αθηναίων]] και των τακτικών. Είτε λόγω αδιαφορίας, είτε λόγω λάθους, είτε λόγω περιφρόνησης, δεν τοποθετήθηκε ιππικό σε θέση που είχε υποδείξει ο Καραϊσκάκης, με δυσμενή αποτελέσματα στην έκβαση της μάχης. (Αινιάν, 127)
Στις 24 Απριλίου γίνεται η μάχη. Οι [[Οθωμανοί|Τούρκοι]] είχαν μέσα στο ελληνικό στρατόπεδο δικό τους πληροφοριοδότη, έναν Αιγύπτιο τακτικό, ιπποκόμο [[Σουλιώτης|Σουλιώτη]] αξιωματικού.<ref>{{Cite book|title = Αινιάν, Δ., εκδ. Πελεκάνος, Χ.Χ., 126|last = |first = |publisher = |year = |isbn = |location = |pages = }}</ref> Έτσι η είδηση, μαθεύτηκε ταχύτατα και στους αντιπάλους. Στην διάρκεια της μάχης οι Τούρκοι προσπαθούσαν να ρίξουν και άλλο το ηθικό των Ελλήνων, υπενθυμίζοντάς τους τον θάνατο του [[Καραϊσκάκης|Καραϊσκάκη]] με τη φράση «Δεν υπάρχει πλέον ο [[Καραϊσκάκης]] - πρέπει να ενδυθήτε τα μαύρα». (Αινιάν, Απομνημονεύματα, 126) Το ηθικό των Τούρκων ήταν ακμαιότατο. Τελικά χρησιμοποιείται το σχέδιο του Καραϊσκάκη, κατέβηκαν όλοι οι στρατιώτες στην παραθαλάσσια περιοχή. Ο [[Μακρυγιάννης]] προχώρησε προς το φρούριο μαζί με το σώμα του ιππικού. Παρατάχθηκαν το σώμα των Σουλιωτών, των Κρητών, των [[Αθηναίοι|Αθηναίων]] και των τακτικών. Είτε λόγω αδιαφορίας, είτε λόγω λάθους, είτε λόγω περιφρόνησης, δεν τοποθετήθηκε ιππικό σε θέση που είχε υποδείξει ο Καραϊσκάκης, με δυσμενή αποτελέσματα στην έκβαση της μάχης. (Αινιάν, 127)


Στις 23 Απριλίου, μετά τον θάνατο του Καραϊσκάκη, ο Τσωρτς αποφασίζει να μεταφέρει τη βάση από τον Πειραιά στο ακρωτήριο του ανατολικού άκρου του Φαληρικού όρμου.<ref>{{Cite book|title = Φίνλεϋ, Γ., 1973, 147|last = |first = |publisher = |year = |isbn = |location = |pages = }}</ref> Αυτοί οι οποίοι βρίσκονταν από την αρχή στους Τρεις Πύργους και οι υπόλοιποι σχημάτισαν δύο φάλαγγες. Έτσι διαμορφώθηκαν δύο ομάδες: Η 1η στους [[Τρεις Πύργοι|Τρεις Πύργους]] (Τσώρτς) και η 2η του [[Κερατσίνι|Κερατσινίου]]-[[Πειραιάς|Πειραιώς]] (άλλοι οπλαρχηγοί).
Στις 23 Απριλίου, μετά τον θάνατο του Καραϊσκάκη, ο Τσωρτς αποφασίζει να μεταφέρει τη βάση από τον Πειραιά στο ακρωτήριο του ανατολικού άκρου του Φαληρικού όρμου.<ref>{{Cite book|title = Φίνλεϋ, Γ., 1973, 147|last = |first = |publisher = |year = |isbn = |location = |pages = }}</ref> Αυτοί οι οποίοι βρίσκονταν από την αρχή στους Τρεις Πύργους και οι υπόλοιποι σχημάτισαν δύο φάλαγγες. Έτσι διαμορφώθηκαν δύο ομάδες: Η 1η στους [[Τρεις Πύργοι|Τρεις Πύργους]] (Τσώρτς) και η 2η του [[Κερατσίνι|Κερατσινίου]]-[[Πειραιάς|Πειραιώς]] (άλλοι οπλαρχηγοί).

Έκδοση από την 08:24, 14 Νοεμβρίου 2017

Μάχη του Ανάλατου
Ελληνική Επανάσταση του 1821
Ο Καραισκάκης στο Φάληρο
Χρονολογία24 Απριλίου 1827
ΤόποςΑνάλατος (σημερινός Νέος Κόσμος)
ΈκβασηΝίκη των Τούρκων
Αντιμαχόμενοι
Ηγετικά πρόσωπα
Δυνάμεις
3.000
6.000
Απώλειες
2.000
άγνωστο

Η Μάχη του Ανάλατου ήταν μια πολεμική εμπλοκή κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821 με ολέθρια ήττα για τους Έλληνες. Έγινε στις 24 Απριλίου 1827 στη θέση Ανάλατος, σημερινή περιοχή του Νέου Κόσμου. Στόχος της μάχης ήταν η διάσπαση της πολιορκίας της Ακρόπολης και η απελευθέρωση των πολιορκημένων Ελλήνων.

Η συμπλοκή πριν τη μάχη και ο θάνατος του Καραϊσκάκη

Τον Απρίλιο του 1827 έλαβε χώρα στην περιοχή «Ανάλατος» της Αθήνας (στο σημερινό Νέο Κόσμο), μια από τις πιο πολύνεκρες μάχες της Επανάστασης της Ανεξαρτησίας. Στις 20 Απριλίου έγινε η τελευταία σύσκεψη των οπλαρχηγών. Μια πρόταση ήταν να γίνει η επίθεση κατά μέτωπο, αλλά απορρίφθηκε από όλους, επειδή οι Τούρκοι είχαν πολύ περισσότερο στρατό. Στο τέλος της σύσκεψης, αποφασίστηκε να μεταφερθούν οι ελληνικές δυνάμεις με πλοία στους Τρεις Πύργους (Λιμάνι Φαλήρου) και κάποια στρατεύματα να προελάσουν μέχρι την Ακρόπολη, ενώ μερικοί να μείνουν (υπό τον Καραϊσκάκη) μεταξύ Κερατσινίου-Πειραιά-Φαλήρου, όπου θα προετοιμαστούν για επίθεση στους Τρεις Πύργους, όταν θα έδινε την ευκαιρία η ομάδα που πήγε εκεί. Στις περιοχές όπου βρίσκονταν, οι Έλληνες ήθελαν να σκάψουν χαρακώματα. Έτσι, ο Καραϊσκάκης ζήτησε από τον Τσώρτς 1.000 αξίνες και φτυάρια για την εκτέλεση οχυρωματικών έργων. Εκείνος, όμως, τους έστειλε μόνο 70. Τα πλοία που χρειάζονταν δεν ήταν έτοιμα, αφού δεν υπήρχε επαρκής γαιάνθρακας για καύσιμα. Από το στόλο απουσίαζε μια πολύ σημαντική μονάδα, η ατμοκίνητος «Καρτερία». Έτσι, υπήρχε έλλειψη πλοίων.

Στις 21 Απριλίου και ενώ ο Καραϊσκάκης πήγαινε να φτιάξει ένα οχυρό κοντά στο Δαφνί, λόγω της μορφολογίας του εδάφους, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει εκείνο το μέρος. Στις 23 του μήνα θα γινόταν μάχη, όπως είχε οριστεί εξ αρχής. Άρα οι Έλληνες ξεκουράστηκαν στις 22 Απριλίου και δόθηκαν εντολές να είναι όλοι ήσυχοι.

Το μεσημέρι της ίδιας μέρας, μια αψιμαχία στο Φάληρο στην οποία ενεπλάκησαν με τους Τούρκους, νησιώτες και Κρητικοί, οδήγησε τον Καραϊσκάκη, αν και άρρωστο[1], στο πεδίο τής μάχης. Ο Καραϊσκάκης πήγε στο σημείο με σκοπό να ηρεμήσει τα πνεύματα και να δώσει τέλος στη διαμάχη. Ο Μακρυγιάννης τού ζήτησε να αποχωρήσει από τη συμπλοκή και αυτός απάντησε ότι θα το έκανε μόνο αν εκείνος έπαιρνε τη θέση του.[2]

Σ’ αυτήν τη μάχη οι Τούρκοι βρίσκονταν πίσω από μια μάντρα. Έχοντας πλεονέκτημα, κατάφεραν να αντικρούσουν τους Έλληνες. Κάποιοι απ’ αυτούς, όμως, που είχαν οχυρωθεί σε μια αμμώδη έκταση, άρχισαν να οπισθοχωρούν. Αυτούς είδε κάποιος και φώναξε «Βγαίνουν οι Τούρκοι».[3] Οι Έλληνες που πολεμούσαν, όμως, νόμισαν πως έρχονταν ενισχύσεις για τους Τούρκους, οπότε άρχισαν να φεύγουν προς τα πίσω, επειδή φοβόντουσαν ότι οι Τούρκοι γίνονταν περισσότεροι. Την ίδια στιγμή, όντως έφτασαν κάποιοι Τούρκοι (πεζοί και ιππείς) με συνοδεία πυροβολικού.

Ο Καραϊσκάκης, αν και είχε πάει εκεί αρχικά για να σταματήσει τους πυροβολισμούς, αναγκάστηκε τελικά να συμμετάσχει στη μάχη. Επειδή, όμως, ήταν έφιππος, είχε ευδιάκριτα ρούχα και συνοδευόταν πάντα, έγινε αντιληπτός από τους Τούρκους, οι οποίοι τον πυροβόλησαν. Έτσι, αναγκάστηκε να αποχωρήσει, γεγονός που δημιούργησε πανικό στο υπόλοιπο στράτευμα. Ξαφνικά, μέσα στον πανικό, δέχτηκε έναν πυροβολισμό στο υπογάστριο. Αυτός έβαλε όλες του τις δυνάμεις, έμεινε πάνω στο άλογο και δεν προκάλεσε αναστάτωση και φόβο στο στράτευμα. Στο τέλος, οι Έλληνες είχαν πάρα πολλές απώλειες, αλλά και οι Τούρκοι είχαν πολλούς νεκρούς. Η μεγαλύτερη ζημιά, όμως, είχε γίνει στους Έλληνες, αφού είχε χτυπηθεί ο αρχηγός τους και άλλοι οπλαρχηγοί.

Αυτοί που ήταν γύρω από τον Καραϊσκάκη κατάλαβαν πως είχε τραυματιστεί. Έτσι, τον μετέφεραν στη σκηνή του στο Φάληρο και τον ξάπλωσαν, καθώς αιμορραγούσε και ήταν πολύ εξαντλημένος. Ο χειρουργός που είδε το τραύμα του, ανακοίνωσε με θλιμμένο ύφος ότι ήταν θανάσιμο. Προσπάθησαν να του το κρύψουν αλλά εκείνος το κατάλαβε και κάλεσε τους οπλαρχηγούς στη σκηνή του. Τους είπε να συνεχίσουν να αντιστέκονται στους Τούρκους και να μην πέσει το ηθικό τους, επειδή εκείνος δεν θα υπήρχε. Τελικά, πέθανε στις 22 ή κατ’ άλλους στις 23 Απριλίου τού 1827.

Η μάχη στον Ανάλατο

Ο Καραϊσκάκης μπορούσε να επιβληθεί σε αρκετούς Ρουμελιώτες οπλαρχηγούς και κρατούσε σε κάποια ύφεση τις εκδηλώσεις ζηλοφθονίας πολλών καπετάνιων, που τώρα πια ήρθαν σε επαφή με τον αρχιστράτηγο. Έτσι, με το θάνατο του Καραϊσκάκη η αταξία που επικρατούσε μέσα στον ελληνικό στρατό μεγάλωσε.[4]

Η μάχη του Αναλάτου

Την ίδια μέρα έγινε σύσκεψη των οπλαρχηγών υπό την αρχηγία του Κόχραν. Επισημάνθηκε ότι στην μάχη της επόμενης μέρας θα έπρεπε όλοι να πολεμήσουν σαν να ήταν μαζί τους ο Καραϊσκάκης. Ο Κόχραν, όμως, δεν είχε καταλάβει την πτώση τού ηθικού στον στρατό. Επίσης, δεν είχαν πάει όλοι οι οπλαρχηγοί στη σύσκεψη και από τους ήδη προσελθόντες, κανείς δεν ήταν έτοιμος για μάχη. Τότε ο Κόχραν θύμωσε και είπε πως θα έφευγε από την Ελλάδα, επειδή δεν ήταν πρόθυμοι να πολεμήσουν, όπως είχε αποφασιστεί.

Στις 24 Απριλίου γίνεται η μάχη. Οι Τούρκοι είχαν μέσα στο ελληνικό στρατόπεδο δικό τους πληροφοριοδότη, έναν Αιγύπτιο τακτικό, ιπποκόμο Σουλιώτη αξιωματικού.[5] Έτσι η είδηση, μαθεύτηκε ταχύτατα και στους αντιπάλους. Στην διάρκεια της μάχης οι Τούρκοι προσπαθούσαν να ρίξουν και άλλο το ηθικό των Ελλήνων, υπενθυμίζοντάς τους τον θάνατο του Καραϊσκάκη με τη φράση «Δεν υπάρχει πλέον ο Καραϊσκάκης - πρέπει να ενδυθήτε τα μαύρα». (Αινιάν, Απομνημονεύματα, 126) Το ηθικό των Τούρκων ήταν ακμαιότατο. Τελικά χρησιμοποιείται το σχέδιο του Καραϊσκάκη, κατέβηκαν όλοι οι στρατιώτες στην παραθαλάσσια περιοχή. Ο Μακρυγιάννης προχώρησε προς το φρούριο μαζί με το σώμα του ιππικού. Παρατάχθηκαν το σώμα των Σουλιωτών, των Κρητών, των Αθηναίων και των τακτικών. Είτε λόγω αδιαφορίας, είτε λόγω λάθους, είτε λόγω περιφρόνησης, δεν τοποθετήθηκε ιππικό σε θέση που είχε υποδείξει ο Καραϊσκάκης, με δυσμενή αποτελέσματα στην έκβαση της μάχης. (Αινιάν, 127)

Στις 23 Απριλίου, μετά τον θάνατο του Καραϊσκάκη, ο Τσωρτς αποφασίζει να μεταφέρει τη βάση από τον Πειραιά στο ακρωτήριο του ανατολικού άκρου του Φαληρικού όρμου.[6] Αυτοί οι οποίοι βρίσκονταν από την αρχή στους Τρεις Πύργους και οι υπόλοιποι σχημάτισαν δύο φάλαγγες. Έτσι διαμορφώθηκαν δύο ομάδες: Η 1η στους Τρεις Πύργους (Τσώρτς) και η 2η του Κερατσινίου-Πειραιώς (άλλοι οπλαρχηγοί).

Στις 23 με 24 Απριλίου μπήκαν τα σώματα στα πλοία και αποβιβάστηκαν πρωί-πρωί στους Τρεις Πύργους. Τα πρώτα ταμπούρια τα είχαν πιάσει οι Σουλιώτες και πιο πίσω ο τακτικός στρατός με δύο κανόνια και μερικούς Αθηναίους. Πίσω από αυτούς τοποθετήθηκε ο Βάσσος και σε μία μάντρα ο Μπότσαρης. Πίσω από την μάντρα και σε έκταση ενός αμπελώνα, ενός λόφου και μιας εκκλησίας, κοντά στη θάλασσα, τοποθετήθηκαν ο Χριστόδουλος Μέξης με Ποριώτες και Κρανιδιώτες. Μεγάλο σφάλμα τού Τσωρτς και τού Κόχραν, αποτέλεσε το γεγονός ότι είχαν μεταφέρει επειγόντως τις δυνάμεις από τα πλοία προς την Ακρόπολη και άρχισαν να κατασκευάζουν ταμπούρια μπροστά στα μάτια των Τούρκων. Ακόμη, δεν υπήρχαν πολλά φτυάρια και τσαπιά, με αποτέλεσμα τα ταμπούρια που δημιουργήθηκαν να είναι αρκετά πρόχειρα.

Οι Τούρκοι είδαν τους Έλληνες από το λόφο του Φιλοπάππου και έτρεξαν να ειδοποιήσουν τον Κιουταχή, ο οποίος είχε στρατοπεδεύσει στα Πατήσια και είχε στη διάθεσή του 4.000 πεζούς και 2.000 ιππείς. Ο Κιουταχής έδρασε άμεσα, απορημένος με την κινητοποίηση, τόσο μικρού σώματος, στέλνοντας 2.000 πεζικό, 600 ιππείς και το πυροβολικό, για να απωθήσει τυχόν προσπάθειες των Ελλήνων να φέρουν ενισχύσεις.[7]

Οι πολιορκημένοι δεν έφυγαν από την Ακρόπολη, καθώς τους είχε αποκλείσει ο Κιουταχής, θέλοντας να καλύψει τα νώτα του. Έτσι, δε στάθηκε δυνατό να εφαρμοσθεί το αρχικό ελληνικό σχέδιο για ταυτόχρονη προσβολή των Τούρκων από δυο κατευθύνσεις. Το μεσημέρι, λοιπόν, αφού το πυροβολικό του Κιουταχή είχε κανονιοβολίσει καταιγιστικώς τις ελληνικές θέσεις στον Ανάλατο, διέταξε το πεζικό και το ιππικό να καταλάβει το πρώτο ελληνικό οχύρωμα. Το οχύρωμα αυτό ήταν πρόχειρο, χαμηλό και σε μειονεκτική θέση, καθώς μπροστά του είχε λόφο πίσω από τον οποίο βρίσκονταν 2.000 Τούρκοι.

Έτσι, με την έναρξη της μάχης, οι Έλληνες απώθησαν το πεζικό αλλά μετά από λίγο σαρώθηκαν από το ιππικό του Κιουταχή. Οι Τούρκοι αιχμαλώτισαν Σουλιώτες και Ρουμελιώτες (μεταξύ των οποίων το Δράκο και τον Καλλέργη). Μόνο 28 σώθηκαν από τους 280. Μετά από αυτό, ο Κιουταχής συγκέντρωσε το σύνολο του στρατού και έτσι σύντομα και οι άλλες τρεις θέσεις των Ελλήνων καταλήφθηκαν μετά από άνιση μάχη.[8]

Ο Ιγγλέσης απομάκρυνε τους εχθρούς αλλά στο τέλος υπέκυψε. Από τους 180 τακτικούς του Ιγγλέση οι 156 σκοτώθηκαν και τους υπόλοιπους τους καταδίωξε το ιππικό μέχρι τη θάλασσα, όπου δεν μπόρεσε να πλησιάσει, καθώς τα πυροβόλα των ελληνικών πλοίων το κράτησαν μακριά από την ακτή, όπου έφταναν οι επιζώντες ζητώντας βοήθεια. Τέλος, 800 από αυτούς κατόρθωσαν να επιβιβαστούν, ενώ 150 πνίγηκαν. Αυτοί επιβιβάστηκαν σε λέμβους και σώθηκαν κωπηλατώντας προς τα μεγάλα πλοία. Συνολικά σκοτώθηκαν περίπου 1.000 Έλληνες.[9]

Ο Δράκος πήγε στη Χαλκίδα όπου φονεύθηκε και ο Καλλέργης ελευθερώθηκε αφού του έκοψαν τα αυτιά και πήραν 70.000 γρόσια λύτρα. Ακόμη 150 άτομα θανατώθηκαν με απόφαση του Κιουταχή και τα κεφάλια τους στάλθηκαν στην Πόλη ως τεκμηρίωση της νίκης των Τούρκων. Ωστόσο και οι απώλειες των Τούρκων ήταν πολλές. Ο αρχηγός του ιππικού σκοτώθηκε και ο Κιουταχής τραυματίστηκε.

Συνολικά, από τους 10.000 Έλληνες, γλίτωσαν μόνο οι 3.500 οι οποίοι πήγαν στον Πειραιά.[10] Έως την 17 Μαΐου όλα τα διασωθέντα ελληνικά τμήματα είχαν μεταφερθεί στη Σαλαμίνα. Η ήττα του Αναλάτου δεν καθόρισε μόνο την τύχη των πολιορκημένων στην Ακρόπολη αλλά και αυτών στη Στερεά Ελλάδα.

Βιβλιογραφία

  • Αινιάν, Δ., Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, εκδ. Πελεκάνος, ΧΧ
  • Δημητρακόπουλος, Οδ., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, 1975,. Α.Ε. τ. ΙΒ
  • Κόκκινος, Δ., Η Ελληνική Επανάσταση, Τόμος 6ος, εκδ. Μέλισσα, 19746,
  • Παπαρηγόπουλος, Π., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Γαλαξίας 1971, τόμος ΙΕ
  • Τρικούπης, Σπ., Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, Τόμος Β', εκδ. Τολίδη, 1973
  • Φίνλεϋ, Γ., Ιστορία Της Ελληνικής Επανάστασης, Τόμος Β', εκδ. Τολίδη, Αθήνα 1973
  • Φωτιάδης, Δ., Καραϊσκάκης, εκδ. Δωρικός, Αθήνα 197910

Παραπομπές

  1. Μακρυγιάννης, Απομνημονεύματα, εκδ. Χ. Κοσμαδάκη, Αθήνα, Χ.Χ, 235. 
  2. Μακρυγιάννης, Απομνημονεύματα, εκδ. Χ. Κοσμαδάκη, Αθήνα, Χ.Χ, 235. 
  3. Κόκκινος, Δ., 1974, 26. 
  4. Φίνλεϋ, 1973, 146. 
  5. Αινιάν, Δ., εκδ. Πελεκάνος, Χ.Χ., 126. 
  6. Φίνλεϋ, Γ., 1973, 147. 
  7. Φωτιάδης, Δ., 1979, 474. 
  8. Παπαρηγόπουλος, Κ., 1971, 235. 
  9. Κόκκινος, Δ., 1974, 37. 
  10. Κόκκινος, Δ., 1974, 37.