Κένταυρος

Για άλλες χρήσεις, δείτε: Κένταυρος (αποσαφήνιση).

Λαπίθης μάχεται κένταυρο, νότια μετόπη του Παρθενώνα

Ο Κένταυρος είναι πλάσμα της ελληνικής μυθολογίας, πιθανώς ως ιδεατή απεικόνιση των έντονων καιρικών φαινομένων που ακολουθούν παρατηρώντας την ταχύτητα των νεφών. Στην ιστορία και την τέχνη οι κένταυροι απεικονίζονται μεν ανθρωπόμορφοι, με ανθρώπινο το άνω τμήμα του κορμού, και ζωικό (αλογίσιο) το κάτω. Ως ιδιοσυγκρασίες, όμως, φαίνεται πως δεν ήταν αρκετά ισορροπημένοι και παρουσιάζονται ως είδη πρωτόγονα που όφειλαν περισσότερα στη ζωική φύση τους παρά στην ανθρώπινη κληρονομιά τους. Ο μύθος τους τοποθετεί στη Θεσσαλία, στην κατεξοχήν μαγική γη της ελληνικής επικράτειας με πλούσια στοιχεία μετεωρολογικής παρατήρησης που έδιναν έτσι λαβή για τις φημισμένες μάγισσες, στις οποίες θα αφιερώσουμε μια ξεχωριστή σπουδή. Έτσι η μυθολογική παρουσία τους στη θεσσαλική γη ξεκινά από έναν γηγενή βασιλιά των Λαπίθων.
Στα ελληνικά έργα τέχνης η τυπική απεικόνιση των Κενταύρων είναι εκείνη που τους δείχνει να επιτίθενται στους Λαπίθες, εμπλεκόμενοι σε πράξεις βιασμού και λεηλασίας, όπως και στην γαμήλια τελετή του Πειρίθου. Γενικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η παρουσία τους ήταν συμβολική των απεριόριστων και απρόβλεπτων ιδιοτήτων του φυσικού κόσμου, που παρατηρούνται από την ηλιοφάνεια μέχρι τις καταιγίδες και στην ύφεση των τελευταίων, εκτός ίσως από την περίπτωση του κένταυρου Χείρωνα.

Κατά τον ίδιο τρόπο η λογοτεχνική παρουσία τους στο μύθο είναι συχνά συμβολική της πολιτισμικής ανάγκης να καθιερωθεί -να επανακαθιερωθεί μάλλον- η κυριαρχία σε αυτό που οι Έλληνες της αρχαιότητας αντιλαμβάνονταν ως δική τους σφαίρα γνώσης και επιρροής. Οι ελληνογενείς ήρωες έπρεπε για να καθιερώσουν την παρουσία του πολιτισμού τους σε έναν ευρύτερο κόσμο να το μεταδώσουν επί κατορθωμάτων, δαμάζοντας μυθικά ή υπερφυσικά πλάσματα, που δεν ήταν τίποτε άλλο από την επίδειξη της γνώσης τους επ΄ αυτών. Παρόμοια ήταν επίσης και άλλα μη ανθρώπινα τέρατα όπως ήταν η Σκύλλα, η Χάρυβδη, η Χίμαιρα ή η Σφίγγα που απεικόνιζαν την ιδεατή γνώση της παρατήρησης του ελληνικού πολιτισμού στον τότε ευρύτερο κόσμο.

Υβριδικά ημιανθρώπινα πλάσματα τέτοια όπως ήταν οι κένταυροι ίσως αντιπροσώπευαν τις εισβολές των αρνητικών όψεων της φύσης στον κόσμο της δικαιοδοσίας των Ελλήνων. Σε ένα ευρύτερο ψυχολογικό πλαίσιο πρόκειται για την εισβολή του ενσυνείδητου γνωστικού κόσμου στις επικράτειες της καθημερινής συνείδησης, η αρχική σύγκρουση ανάμεσα στις απειλητικές μορφές ενός άγνωστου και σκοτεινού κόσμου και τον τακτοποιημένο κόσμο της απλής, για την εποχή εκείνη, λογικής συνείδησης. Τούτη η πρωτογενής φαινομενική σύγκρουση είναι η ίδια -αν και με διαφορετική μορφή- με τη φαινομενική επίσης σύγκρουση ανάμεσα στο διονυσιακό και το απολλώνειο στοιχείο, που όμως στη πραγματικότητα συμβάδιζαν στο βίο των αρχαίων Ελλήνων ως αναγκαία διασκέδαση και ανώτερη γνώση αντίστοιχα.

Σημαντικότεροι μύθοι

Η Σπηλιά του Χείρωνα

Oι τοπικοί θρύλοι αναφέρουν μέχρι σήμερα την ύπαρξη της σπηλιάς του Κένταυρου Χείρωνα λίγο έξω από το χωριό Μηλιές στο Πήλιο, κοντά στην μεγάλη μεταλλική σιδηροδρομική γέφυρα του Ταξιάρχη (ή Γέφυρα ντε Κίρικο). Η σπηλιά αυτή σήμερα είναι αχρησιμοποίητη, ως πρόσφατα όμως την χρησιμοποιούνταν ως χώρος σταυλισμού ζώων, ενώ συμπληρώνεται εξωτερικά με λιθόκτιστο τοίχο για το σκοπό αυτό. Λέγεται ότι από το εσωτερικό της σπηλιάς υπάρχει μονοπάτι που διαπερνά το βουνό και επικοινωνεί με αντίστοιχη σπηλιά στην περιοχή "Μαλάκι" ή μακρύτερα, μέχρι το λόφο της Γορίτσας στα Ανατολικά της πόλης του Βόλου.

Κένταυροι Φολόης

Οι Κένταυροι απεικονίζονται σαν μυθικά όντα στα διασωθέντα μάρμαρα του δυτικού αετώματος του Ναού του Δία, τα οποία φυλάσσονται στο Μουσείο της Αρχαίας Ολυμπίας . Η φαντασία των αρχαίων Ελλήνων τους ήθελε να έχουν σώμα αλόγου και από τον τράχηλο, και πάνω στήθος, χέρια και κεφάλι ανθρώπου. Ο Διόδωρος (Δ΄12) αναφέρει ότι, όταν οι Κένταυροι νίκησαν τους Λάπιθες, κατέβηκαν στην Ηλεία και κατέλαβαν την Φολόη. Από εκεί λήστευαν και φόνευαν τους διερχόμενους και τους κατοίκους της περιοχής. Οι κάτοικοι, φοβισμένοι και τρομαγμένοι που πρώτη φορά έβλεπαν από μακριά άλογα, (το πάνω μέρος των οποίων ήταν ανθρώπινο) να χάνονται στο δάσος και στα ρέματα, τους απεικόνιζαν στη φαντασία τους σαν τέρατα με αλογίσιο σώμα.

Ο Φόλος

Ένας από τους Κενταύρους ήταν και ο Φόλος, γιος του Σειληνού και της Νύμφης Μελίας και φίλος του Ηρακλή. Εκ διαδοχής από τον προπάππου του ήταν φύλακας του υπερμεγέθους πιθαριού (βαγενιού) με το κρασί των μεγαλόσωμων Κενταύρων, το οποίο τους είχε προσφέρει ο Διόνυσος, με εντολή να το φυλάξουν και να το ανοίξουν μόνο όταν εμφανιστεί ο Ηρακλής. Σύμφωνα με τους μύθους που αναφέρει ο Ρισπέν, (1963, σ270), το κρασί είχε δοθεί στον Φόλο από τον Διόνυσο, ως ένδειξη ευγνωμοσύνης διότι ως διαιτητής στη διαμάχη του τελευταίου με τον Ηρακλή για την κατοχή της Νάξου, ο Φόλος αποφάνθηκε υπέρ του.

Ο Ηρακλής

Ο Ηρακλής πήρε την εντολή από τον Ευρυσθέα να κάνει τον τρίτο άθλο του, να συλλάβει δηλαδή ζωντανό τον Ερυμάνθιο κάπρο, που ζούσε στο όρος της Λαμπείας, Ερύμανθος. Ο κάπρος κατάστρεφε τις περιοχές τις Ψωφίδος (Αρκάδων) και Λασιωνίων (Ηλείων). Ο Ηρακλής πέρασε πρώτα από τη σπηλιά του Κένταυρου Φόλου, προκειμένου να πάρει πληροφορίες σχετικά με το ζώο.

Το πιθάρι

Ο Φόλος έτρωγε κρέατα ωμά όπως όλοι οι Κένταυροι, αλλά για να ευχαριστήσει τον Ηρακλή του προσέφερε ψητά. Ο Ηρακλής ζήτησε κρασί, αλλά όταν ο Φόλος θυμήθηκε την επιθυμία του Διόνυσου, δίστασε να ανοίξει το πιθάρι φοβούμενος τους άλλους Κενταύρους. Κατόπιν προτροπής του Ηρακλή άνοιξε το βαγένι με το χιλιόχρονο κρασί και του έδωσε να πιει σε ασημένιο κύπελο (τάσι). Η ευωδιά του παλιού δυνατού κρασιού απλώθηκε γρήγορα στις ρεματιές και στο δάσος. Ο φόβος του δεν άργησε να επαληθευτεί.

Η συμπλοκή και η Νεφέλη

Τα δέντρα έτριζαν, καθώς οι Κένταυροι έφταναν στην σπηλιά για να το αρπάξουν. Ο Φόλος κρύφτηκε από το φόβο του, ενώ ο Ηρακλής ρίχτηκε στη μάχη μαζί τους, στην προσπάθειά του να αντιμετωπίσει όντα, τα οποία έχοντας μητέρα τη Θεά Νεφέλη είχαν ταχύτητα αλόγου, υπερβολική δύναμη δισώματων θηρίων, ανθρώπινη λογική και εμπειρία. Άλλοι του επιτίθενται έχοντας σαν όπλα μεγάλα ξύλα, άλλοι με μεγάλες πέτρες, άλλοι με μεγάλες λαμπάδες από τα καμένα δέντρα και άλλοι με φοβερά τσεκούρια. Στη μάχη τους βοηθούσε όμως και η Νεφέλη, ρίχνοντας καταρρακτώδη βροχή για να γλιστράει ο Ηρακλής, τη στιγμή που οι Κένταυροι είχαν τέσσερα πόδια. Η μάχη ήταν φοβερή. Ο Ηρακλής έδιωξε αρχικά τον Άγχιο και τον Άγριο, πετώντας τους δαυλιά που φώτιζαν τη σπηλιά. Με τα φαρμακερά βέλη που είχε βάψει από το αίμα της Λερναίας Ύδρας, τους σημάδευε και τους χτύπαγε με το ρόπαλο. Τους καταδίωξε μέχρι το ακρωτήριο Μαλέα.

Εξόντωση των Κενταύρων

Τους περισσότερος τους εξόντωσε ενώ οι υπόλοιποι, μαγεμένοι από τους ήχους των σειρήνων, πέθαναν από την πείνα. Οι υπόλοιποι Κένταυροι έφυγαν. Ο Κένταυρος Νέσσος πήγε στο ποταμό Εύηνο, όπου παρενοχλούσε ερωτικά τη σύζυγο του Ηρακλή Δηιάνειρα, η οποία αργότερα σκοτώθηκε από αυτόν. Ο Ηρακλής, χωρίς να το θέλει, ετόξευσε προς τον Έλατο και πλήγωσε τον Χείρωνα (φίλο του), ο οποίος παραιτήθηκε από την αθανασία γιατί οι πόνοι ήταν φρικτοί από το βέλος που ήταν ποτισμένο από τη Λερναία Ύδρα. Ο Κένταυρος Όμαδος έφυγε για την Αρκαδία όπου παρενοχλούσε και αυτός την αδερφή του Ευρυσθέα Αλκυόνη. Ένας από τους Κενταύρους της Φολόης, ο Ευρυτίονας γύρισε πίσω στην περιοχή και πήγε στην Ώλενο της Αχαΐας προκειμένου να πάρει βίαια πάλι την κόρη του Δεξαμενού. Αργότερα σκοτώθηκε και αυτός από τον Ηρακλή. Οι Κένταυροι διασκορπιστήκαν από το Μαλέα μέχρι την Τυρηνία, όπου άλλοι πέθαναν από την πείνα και άλλοι μαγεύτηκαν από το άσμα των σειρήνων. Στη συμπλοκή σκοτώθηκαν πολλοί επιφανείς Κένταυροι, ο Δάφνις, ο Αμφίων, ο Όρειος, ο Ιπποτίων, ο Φρύξος, ο Θηρεύς, ο Αργείος, ο Δούπων, ο Ισοπλής και ο Μελαγχαίτης.

Ο θάνατος του Φόλου

Κατόπιν, ο Ηρακλής επανήλθε στη Φολόη, όπου βρήκε το φίλο του Φόλο να πεθαίνει, μιας και στην προσπάθεια του να θάψει τους συγγενείς Κενταύρους, επιχείρησε να περιεργαστεί ένα βέλος, που προηγουμένως θαύμαζε. Αυτό του διέφυγε και τον τραυμάτισε στο μεγάλο δάχτυλο του δεξιού ποδιού του και έτσι από το δηλητήριό του, πέθανε. Τότε λοιπόν, ο Ηρακλής τον έθαψε μεγαλοπρεπώς στην περιοχή που σκοτώθηκε και για να τον τιμήσει έδωσε στο δάσος και στην περιοχή το όνομα Φολόη. Ο τάφος στο Αντρώνι Ηλείας κοντά στην θέση Κροϋφίκου λέγεται ότι είναι του Κένταυρου Φόλου, όπου αναπτύχθηκε η πόλη της αρχαιότητας Λασιών. Κατόπιν, ο ήρωας έφυγε να κυνηγήσει τον Ερυμάνθιο Κάπρο.

Πηγές

• Ρισπέν, Ζ. (1963) Ελληνική Μυθολογία. Αθήναι: Αυλός