Σλαβόφωνοι της ελληνικής Μακεδονίας

Παραδοσιακή έκταση της σλαβοφωνίας (μωβ) στην ελληνική Μακεδονία.

Οι Σλαβόφωνοι της ελληνικής Μακεδονίας στις μέρες μας (αρχές του 21^ου αι.) είναι πληθυσμιακή ομάδα δίγλωσσων, όπως οι Αρβανίτες και οι Βλάχοι, όσοι απέμειναν εντός ελλαδικού χώρου μετά τις τρεις ελληνοβουλγαρικές αναταράξεις (1880-1912), το Πρωτόκολλο Πολίτη-Καλφώφ (1924) (περί εθελουσίας ανταλλαγής πληθυσμών) που υπογράφτηκε μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας στα πλαίσια της συνθήκης του Νεϊγύ (1919), την εισβολή των Βουλγάρων κυρίως στη Δυτική Μακεδονία κατά τη διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου ως συμμάχων του άξονα και συνακόλουθα μετά την ήττα το ΔΣΕ (1949) ακολουθώντας τις τύχες του στις ανατολικές χώρες. Υπολογίζονται σήμερα από 10.000 έως 30.000. Αυτού του είδους το εύρος μεταξύ ελαχίστου και μεγίστου πληθυσμού οφείλεται τόσο στην έλλειψη στατιστικών στοιχείων, στις επιμειξίες αλλά και στη μαζική σχεδόν αστυφιλία που παρατηρήθηκε κυρίως στις δεκαετίες του 1950 και 1960.

Γενικά

Οι σλαβόφωνοι της ελληνικής Μακεδονίας βρίσκονται σε μια γεωγραφική ζώνη που άλλοτε διευρύνεται και άλλοτε σμικρύνεται από βορειοδυτικά της λίμνης της Καστοριάς κατά μήκος των συνόρων της ΠΓΔΜ, άλλοτε Γιουγκοσλαβικών, που καταλήγει στο όρος Όρβηλο συνοριακά της Βουλγαρίας, όπως αυτά διαμορφώθηκαν και ισχύουν μέχρι τις μέρες μας μετά τους Βαλκανικούς πολέμους (1912-1908) βάσει της Συνθήκης του Βουκουρεστίου (28 Ιουλίου 1913)

Οι σπουδαιότεροι λόγοι που συνετέλεσαν στη διαμόρφωση του σλαβικού ιδιώματος (φωνητικά) ανάγονται στη βυζαντινή περίοδο και τη Τουρκοκρατία που ακολούθησε, όταν αριθμός Βουλγάρων αιχμαλώτων αναζήτησε εργασία στα μεγάλα αγροκτήματα των βυζαντινών τιμαριούχων. Ο Απόστολος Βακαλόπουλος αναφέρει ότι συναντούμε σλαβόφωνους ως εποχιακούς εργάτες συλλογής βαμβακιού και στην περιοχή των Τρικάλων. Η έλλειψη ουσιαστικών συνόρων στην ελληνική χερσόνησο έκανε εύκολο το συγχρωτισμό με τους άλλους λαούς και οι μετακινήσεις για εργασία πολλών φτωχών Σλάβων προς τις εύφορες βόρειες περιοχές του ελληνικού χώρου, ήταν συνηθισμένο φαινόμενο. Αντιμετώπιζαν όμως πρόβλημα συνεννόησης καθώς το χαμηλό πνευματικό τους επίπεδο δεν τους επέτρεπε να μάθουν την τουρκική ή την ελληνική γλώσσα και έτσι περιορίζονταν μόνο να χρησιμοποιούν πολλές λέξεις από τις γλώσσες αυτές σε συνδυασμό με τη δική τους. Έτσι προέκυψε το σλαβικό ιδίωμα, ιδιαίτερα εύκολο στην εκμάθησή του^α[›] κι αποτέλεσε μέσο κοινής συνεννόησης Τούρκων, Ελλήνων και Σλάβων εποίκων για να εξυπηρετούνται εμπορικοί και άλλοι σκοποί. Σε πολλές περιπτώσεις, οι περιστάσεις ανάγκαζαν τον ελληνικό πληθυσμό να προτιμά να μαθαίνει το προφορικό ιδίωμα αυτό και να προσποιείται πρόσκαιρα ότι είναι σλαβικός ώστε να αποφεύγει το παιδομάζωμα, τις σφαγές και το μίσος των Τούρκων έπειτα από κάθε επανάσταση του ελληνισμού.Το σλαβoφωνικό γλωσσικό ιδίωμα αποτέλεσε αργότερα τη βάση της βουλγαρικής προπαγάνδας με την ίδρυση βουλγαρικών Εξαρχικών σχολείων και καταλήψεις ελληνικών εκκλησιών, σύμφωνα με σουλτανικό φιρμάνι του 1870,^β[›] που όριζε εφόσον οι εξαρχικοί αποτελούσαν το ένα τρίτο του εκκλησιάσματος να λειτουργούν εκ περιτροπής σε εκκλησίες που ποτέ δεν έκτισαν και να δημιουργούν μητροπόλεις αν ήσαν οι μισοί. Κατά την περίοδο των ελληνοβουλγαρικών αναταράξεων με αιχμή του δόρατος τη σλαβοφωνική χροιά του ιδιώματος αυτού οι σλαβόφωνοι διχάστηκαν σε Πατριαρχικούς και εξαρχικούς στα συνοριακά όμως εδάφη της βόρειας σημερινής ελληνικής Μακεδονίας (1895 - 1908) και κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου (1946-49) τη σκυτάλη παρέλαβε ο Τίτο που ήδη είχε συστήσει από 2 Αυγ. 1944 τη «Λαϊκή Δημοκρατία]] της Μακεδονίας». Μετά όμως τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας τη σκυτάλη την παρέλαβε η ΠΓΔΜ που ήδη την περίοδο του εμφυλίου πολέμου ο ΔΣΕ είχε ονομάσει σύμπαντες τους σλαβόφωνους σλαβομακεδόνες.^γ[›] Πρέπει, όμως, να επισημανθεί ότι κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων πολέμησαν οι Σέρβοι και όχι οι πρόγονοι των σημερινών Φυρομιτών.

Η ιδιαιτερότητα της γλώσσας

Σλαβόφωνοι της ελληνικής Μακεδονίας

«ΠΡΕΠΙΣΑΝΟ Η ΔΙΩΡΤΩΣΑΝΩ ΟΤ ΜΕΝΕ» Ευαγγέλιο του Κονικόβου) σημ. Δυτικό Πέλλας
Συγγραφέας	Ιερομόναχος Πάβελ {1852)
Τίτλος	Ευαγγέλιο του Κονικόβου
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα ()

«Έκαμα ένα γλωσσάριο που το πλουτίζω, το συμπληρώνω μέρα με τη μέρα. Μιλάνε μια γλώσσα πούναι παρακλάδι σλαβικό, με πολλά τούρκικα και ελληνικά στοιχεία. Η αντρίκεια της φτογγολογία μου δίνει ένα τονωτικό συναίστημα Τα φωνήεντα είναι σπάνια. Η μαλακιά θηλυκάδα τους πνίγεται σ΄ένα κατακρύλισμα από φωνές αδρές και σκληρές. Σας μιλάν ακούς να δρομίζουν τον κατήφορο βότσαλα και χαλίκια στρογγυλεμένα στ΄ ορμητικό ρέμα του Δραγόρα. Μερικές λέξεις έχουν την παρθένα παραστατικότητα των πρωτογέννητων γλωσσών, που δεν ήταν παρά ηχητική μίμηση των κρότων και των θορύβων της ζωντανής ζωής. Για να πούνε πως το πουλί ((πέταξε)) λένε ((π΄ρρλιτς)). Σε καμιά γλώσσα δεν άκουσα τόσο ηχητικά το πέταγμα του πουλιού. Στρατής Μυριβήλης, Η ζωή εν τάφω,

Πρόκειται για γλωσσικό προφορικό, απλό κι ευκολομάθητο ^α[›] ιδίωμα, χωρίς επιστημονικούς όρους με λέξεις καθημερινότητας, που ομιλείται σήμερα ως δεύτερη γλώσσα από τους σλαβόφωνους της ελληνικής Μακεδονίας, όπως ομιλούνταν στο ευρύτερο βιλαέτι του Μπίτολα (Μοναστηρίου) μέσα σ΄ ένα πολυεθνικό περιβάλλον με Έλληνες, Τούρκους, Βουλγάρους, Σέρβους, Αλβανούς, Εβραίους, Βλάχους κ.α. επί Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το κοινό της σημείο με τη βουλγαρική και τη σημερινή «Σλαβομακεδονική» είναι η φωνητική σλαβική της χροιά και ένα μέρος λέξεων καθημερινής χρήσης που στο σύνολό της μαζί με τις ελληνικές και τουρκικές δεν υπερβαίνει τις 1.500 περ. λέξεις για έναν καλό γνώστη. Η κύρια διαφοροποίηση της συνίσταται στο ότι η κατάληξη όλων των ρημάτων είναι -αμ,^{Ίμαμ βιντένο} η προφορά του καθαρού βήτα αντί του -μπ βίνταμ αντί videti, βίνο αντί bino, αλλά κυρίως στο γράμμα «J» που και σήμερα ακόμα είναι ιδιαίτερο γνώρισμα της σλαβομακεδονικής «Mitropolija» αντί μιτροπόλια, metanija αντί μετάνοια, syntelija (σιντέλγια) αντί σιντέλια.

Η πολιτική των ελληνικών κυβερνήσεων

Από την απελευθέρωση (1912) μέχρι τη μεταπολίτευση (1974) οι εκάστοτε ελληνικές κυβερνήσεις δεν κατέβαλαν ούτε την ελάχιστη προσπάθεια αφομοίωσης των σλαβοφώνων αλλά αντίθετα συμπεριφέρθηκαν σε πολλές περιπτώσεις ακόμα και εχθρικά, γεγονός που οφείλεται στις τότε κοινωνικοπολιτικές συνθήκες και στον υπερβάλλοντα ζήλο κατωτέρων κυρίως κρατικών οργάνων, με αποκορύφωμα την απαγόρευση της χρήσης του γλωσσικού ιδιώματος στα χρόνια της δικτατορίας του Μεταξά παραπέμποντας ακόμα και γριούλες στα δικαστήρια και ακόμα χειρότερα παιδιά σλαβοφώνων που, αν και οι πατεράδες τους συμμετείχαν στο αλβανικό έπος και στο εθνικό στρατό 1946-49 πλην ελαχίστων εξαιρέσεων (θύματα πολέμου), αποκλείονταν από τις στρατιωτικές σχολές και τις δημόσιες θέσεις, ενώ πολλοί επιλέγονταν να υπηρετήσουν στο στρατό ως ημιονηγοί στο Σώμα Εφοδιασμού μεταφορών (ΣΕΜ) ή σκαπανείς στο μηχανικό. Συντρεχόντων και οικονομικών λόγων, τις δεκαετίες του ΄50 και ΄60, αρκετοί μετανάστευσαν σε υπερατλαντικές χώρες και ιδιαίτερα στο Τορόντο του Καναδά, στη Μελβούρνη και στο Περθ της Αυστραλίας ^δ[›].

Παραδοσιακή μουσική

Στίχοι σλαβόγλωσσων τραγουδιών από την περιοχή της ελληνικής Μακεδονίας είχαν καταγραφεί το 19ο αιώνα σε συλλογές βουλγαρικών παραδοσιακών τραγουδιών από τη Μακεδονία και τον 20ο αι. από καταγόμενους από την Ελλάδα που ζούσαν στη Γιουγκοσλαβία. Η μουσική παράδοση της ανατολικής Μακεδονίας μοιάζει με εκείνη της Θράκης, των νοτιοδυτικών τμημάτων της περιοχής με εκείνη της Ηπείρου, ενώ των βορείων τμημάτων της με εκείνη των όμορων κρατών. Εξαιτίας της πολιτικής φόρτισης της σλαβογλωσσίας οι Έλληνες ερευνητές είτε δεν ασχολήθηκαν με τη σλαβόγλωσση μουσική παράδοση της περιοχής είτε συναντούσαν ως τη δεκαετία του '90 την απροθυμία συνεργασίας των ντόπιων μουσικών. Στις 200 περίπου καταγραφές παραδοσιακής μουσικής της ελληνικής Μακεδονίας που κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα από το 1959 κ.ε. γινόταν προσπάθεια να υπογραμμιστει ο ελληνικός της χαρακτήρας. Έτσι, τα σλαβόγλωσσα τραγούδια παραλείπονταν, αναφέρονταν με ελληνικούς τίτλους ή, αν και (από τη δεκαετία του 1980) αναφερόταν το σλαβικό τους όνομα, πάντοτε εκτελούνταν ορχηστρικά, χωρίς λόγια. Την περίοδο της όξυνσης του Μακεδονικού τη δεκαετία του '90 ένας οδοντίατρος από τα Κουφάλια, ο Κώστας Νοβάκης, ξεκίνησε να συλλέγει παραδοσιακά τραγούδια και το 2002-3 εξέδωσε τρία CD με σλαβόφωνα τραγούδια κυρίως από τη δυτική αλλά και την κεντρική Μακεδονία. Αυτή ήταν η πρώτη κυκλοφορία τραγουδιών με λόγια στις σλαβικές διαλέκτους της ελληνικής Μακεδονίας. Εξαιτίας της διακοπής της συνέχειας της σλαβόγλωσσης μουσικής παράδοσης και καθώς η καθημερινή χρήση των σλαβικών διαλέκτων στην ελληνική Μακεδονία έχει πλέον ατονήσει, όσοι ασχολούνται ενεργά με την παραδοσιακή σλαβομακεδονική μουσική επηρεάζονται περισσότερο από τη φολκλορική παραγωγή της πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας και λιγότερο από τη ντόπια μουσική παράδοση.

Δείτε επίσης

• Μακεδονικό ζήτημα
• Σλαβόφωνοι της Μακεδονίας
• Ευαγγέλιο της Κουλακιάς
• Γκραικομάνοι
• Abecedar

Σημειώσεις

^ α: Ο Ιωάννης Ξηροτύρης, όταν ήταν Γυμνασιάρχης στη Βέροια, αναφέρει στο βιβλίο του: Μνήμες και Παρατηρήσεις ότι στα Γιαννιτσά άκουσε και κάποιους Πόντιους να μιλούν σλαφοφωνικά.

^ β: Ο Σουλτάνος τελικά έδινε δικαίωμα στην νέα Εκκλησία, εφόσον είχε στο εκκλησίασμα την πλειοψηφία των 2/3 να ιδρύσει Μητρόπολη και αν είχε το 1/3 τουλάχιστον να κατέχει μια εκκλησία.... «Ἀν αὐτό ληφθῇ ὡς πρόσχημα διά τήν ἐνσπορᾶ διχόνοιας καί ἀναταραχής μεταξύ τὢν κατοίκων, οἱ ἔνοχοι τέτοιων ἐνεργειών θά τιμωρηθούν, σύμφωνα μέ τό νόμο».ΑΡΘΡΟ Χ (10ον) του φιρμανιού της 10ης Μαρτίου 1870 που υπέγραψε ο σουλτάνος για τη σύσταση της βουλγαρική εξαρχίας»

^ γ: Κατά τη διάρκεια των ελληνοβουλγαρικών αναταράξεων (1880 - 1908) οι μεταναστεύσαντες στη Βουλγαρία υιοθέτησαν το κυριλλικό αλφάβητο και κατά τη διάρκεια και μετά τη λήξη του εμφύλιου (1946- 49) οι αυτοεξόριστοι και οι απελαθέντες διδάχθηκαν τα σερβοκροατικά και μέρος των αγγλικών. Πουθενά δε θα συναντήσεις οι δίγλωσσοι σλαβόφωνοι να γνωρίζουν λέξεις, όπως auftenican, expirience, oroskop,planeta (αντιδάνεια από την ελληνική), absulatio, kontinent (Ήπειρος), inspect (έντομο), negativan (αρνητικό), balance (ισολογισμός) limit (όριο ) product ( προϊόν), polyklinica, verticalan (κάθετος), solaram (ηλιακό).

^ δ: Μετά το πέρας της τελετής των εγκαινίων, εξ αιτίας των απειλητικών διαθέσεων των συγκεντρωθέντων Σκοπιανών [Σλαβομακεδόνων], ζητήθηκε από τον κ. Σαρτζετάκη (Πρόεδρος της ελληνικής δημοκρατίας), για λόγους ασφαλείας, να βγει από την πίσω πόρτα του Μουσείου της Βικτωρίας. Ο Πρόεδρος απέρριψε ασυζητητί την προσβλητική πρόταση ανταπαντώντας: Δεν θα φύγω ως διαρρήκτης και αποχώρισε κανονικά από την κύρια είσοδο. Προκληθείς μάλιστα από το αναρτημένο ΠΑΝΟ των Σκοπιανών που έγραφε: Σαρτζετάκη η μάνα σου δεν ήταν Ελληνίδα αλλά Μακεδόνισσα παίρνοντας το μικρόφωνο τους απάντησε: Η μητέρα μου ήταν Ελληνίδα γιατί ήταν Μακεδόνισσα.

Βιβλιογραφία

• Κωνσταντίνος Οικονόμου ο εξ Οικονόμων, Δοκίμιον περί της πληρέστατης συγγενείας της σλαβωνορωσσικής γλώσης προς την ελληνική, 3 τόμοι, 1828
• Ίων Δραγούμης, Τα τετράδια του Ίλιντεν, εκδ. Πετσίβα, 2000
• Νικόλαος Ανδριώτης, Το ομόσπονδο κράτος των Σκοπίων και η γλώσσα του, 1957
• Γεώργιος Μίντσης, Εθνολογική σύνθεση της Μακεδονίας, αρχαιότητα, μεσαίωνας, νέοι χρόνοι, εκδόσεις Ηρόδοτος, 1997
• Kahl, Thede (2010). «"Singing without words". Language and Identity Shift among Slav Macedonian Musicians in Greece». Die Welt der Slaven: Internationale Halbjahresschrift für Slavistik LV (2): 384-401. 
• Στίλπων Κυριακίδης, Τα Βόρεια Εθνολογικά Όρια του Ελληνισμού, Θεσσαλονίκη 1946
• Ιωάννης Κολιόπουλος, Λεηλασία φρονημάτων, εκδόσεις Βάνιας, 1995
• Σπυρίδων Σφέτας, Ελληνοβουλγαρικές αναταράξεις 1880-1908, Εκδόσεις Περιζήτητο, 2007 ISBN 960-90010-3-3
• Dakin Douglas, The Greek Struggle in Macedonia 1897- 1913, IMXA, Θεσσαλονίκη 1965, Εκδοτική Αθηνών, 1993

Διαβάστε επίσης

• Βασίλης Κ.Γούναρης (1994). «Οι Σλαβόφωνοι της Μακεδονίας: Η πορεία της ενσωμάτωσης στο ελληνικό εθνικό κράτος, 1870 - 1940». Μακεδονικά 29: 209-237. http://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/makedonika/article/download/5756/5495.pdf. 
• Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης (2003). Μετακινήσεις Σλαβόφωνων πληθυσμών 1912-1930: Ο πόλεμος των στατιστικών. Αθήνα: Κριτική / ΚΕΜΟ. 
• Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, επιμ. (2001). «Οι σλαβικές διάλεκτοι της Μακεδονίας». Γλωσσική Ετερότητα στην Ελλάδα. Αθήνα: Κέντρο Ερευνών Μειονοτικών Ομάδων / εκδόσεις Αλεξάνδρεια. σελίδες 141–280. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• εφημ. ΕΘΝΟΣ 18/11/2006 και Ιός Ελευθεροτυπίας: Η «προφανής γλωσσική ιδιαιτερότητα»
• Στο περιπλοκάδι των συγκρούσεων 1900-1903)
• Η απαγορευμένη γλώσσα
• Από τι Ίλιντεν στο Αετόζι 1903-1949
• η κατάληψη των εκκλησιών από την Εξαρχία