Ένωσις Κέντρου

Ένωσις Κέντρου
Αρχείο:Enosis Kentrou.jpg
Ηγέτης	Γεώργιος Παπανδρέου
Ιδρυτής	Γεώργιος Παπανδρέου
Ίδρυση	1961
Διάλυση	1974
Προκάτοχος	Εθνική Πολιτική Ένωσις Κέντρου Προοδευτική Αγροτική Δημοκρατική Ένωσις Δημοκρατική Ένωσις Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας Δημοκρατικό Κόμμα
Διάδοχος	Ένωση Κέντρου-Νέες Δυνάμεις
Ιδεολογία	Φιλελευθερισμός Βενιζελισμός Ρεπουμπλικανισμός
Πολιτικό φάσμα	Κέντρο
Πολιτικό σύστημα Ελλάδας Πολιτικά κόμματα Εκλογές

Η Ένωσις Κέντρου (Ε.Κ.) ήταν το πολιτικό κόμμα με κεντρώο ιδεολογικό προσανατολισμό που ιδρύθηκε από τον Γεώργιο Παπανδρέου με τη συμμετοχή και του Σοφοκλή Βενιζέλου το 1961. Το κόμμα ήρθε στην κυβέρνηση το 1963. Η Ε.Κ. ιδρύθηκε κατόπιν συνασπισμού μικρών κομμάτων του κεντρώου χώρου υπό την ηγεσία του Γεωργίου Παπανδρέου στις 19 Σεπτεμβρίου 1961. Ανήκε μεν στον κεντρώο χώρο, αλλά δεν είχε σαφή ενιαίο ιδεολογικό προσανατολισμό. Εμπεριείχε πολιτικούς από διαφορετικά ρεύματα, από την αριστερά (Ηλίας Τσιριμώκος) ως την αντικαραμανλική δεξιά (Στέφανος Στεφανόπουλος). Βασικός συνεκτικός κρίκος όλων αυτών ήταν η χαρισματική προσωπικότητα του Γεωργίου Παπανδρέου.

Οι δυνάμεις του Κέντρου

Μέχρι το 1961 οι δυνάμεις του Κέντρου ήταν διασπασμένες. Υπήρχε το Φιλελεύθερο Δημοκρατικό Κόμμα του Γεώργιου Παπανδρέου, ενώ το Κόμμα Φιλελευθέρων του Σοφοκλή Βενιζέλου με την ΕΠΕΚ του Σάββα Παπαπολίτη και το Λαϊκό Κοινωνικό Κόμμα του Στέφανου Στεφανόπουλου στήριζαν την ΚΕΑ προβάλλοντας στην ηγεσία τον Γεώργιο Γρίβα. Υπήρχαν ακόμα η Δημοκρατική Ένωσις του Ηλία Τσιριμώκου, το Αγροτικό Κόμμα του Αλέξανδρου Μπαλτατζή κι άλλες προσωπικότητες του Κεντρώου χώρου, όπως ο Γεώργιος Μαύρος, ο Γεώργιος Αθανασιάδης - Νόβας, ο Παυσανίας Κατσώτας κ.α. Η κατάσταση στο χώρο αυτό ήταν πολύ συγκεχυμένη. Ο Γεώργιος Παπανδρέου επεδίωκε να συνεργαστεί με την Ε.Ρ.Ε., ενώ ο Σοφοκλής Βενιζέλος από τις αρχές του 1961 είχε αρχίσει να προσανατολίζεται προς τον τορπιλισμό της κίνησης Γρίβα, διότι είχε πεισθεί ότι ο άλλοτε αρχηγός της "Χ" παρ' όλη την αίγλη που του έδινε ο πρόσφατος τότε αγώνας της Ε.Ο.Κ.Α. στην Κύπρο, δεν συγκινούσε το δημοκρατικό κόσμο στην Ελλάδα ως πολιτικός ηγέτης και δεν συσπείρωνε τους οπαδούς του Κέντρου. Με τη συνήθεια που είχε ο Βενιζέλος να αυτοσχεδιάζει, πρότεινε κάποια στιγμή στον Κωνσταντίνο Καραμανλή να πάρει στην κυβέρνησή του τον στενό του συνεργάτη Σταύρο Κωστόπουλο και δυο-τρεις ακόμα υπουργούς ή υφυπουργούς και αργότερα θα μπορούσαν να συγχωνευτούν Φιλελεύθεροι και Ε.Ρ.Ε. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής απέρριψε την πρότασή του, όπως είχε απορρίψει και πρόταση του Γεωργίου Παπανδρέου. Κατόπιν αυτού ο Σοφοκλής Βενιζέλος άρχισε συνομιλίες με τον Ηλία Τσιριμώκο με σκοπό να του "παραχωρήσει" το Κόμμα των Φιλελευθέρων και λίγο αργότερα το ίδιο έκανε με τον Σπύρο Μαρκεζίνη.

Μετά την αποτυχία των συνομιλιών που είχε με τους δύο ηγέτες, ο Σοφοκλής Βενιζέλος έφυγε για τις Η.Π.Α. Κατά τις επαφές που είχε με αρμοδίους του Στέιτ Ντιπάρτμεντ για τα ελληνικά πολιτικά πράγματα, όλοι τού τόνισαν ότι θεωρούσαν "αναγκαία την ύπαρξι ενιαίου Κέντρου, το οποίον ν' αποτελή ισχυράν πολιτικήν δύναμιν".

Κατά την επιστροφή του στην Αθήνα, ο Βενιζέλος επεσήμανε στους δημοσιογράφους ότι χρειάζεται συνένωση των δυνάμεων που υπήρχαν ανάμεσα στην Ε.Ρ.Ε. και την Ε.Δ.Α. "για την εξομάλυνση του πολιτικού βίου της χώρας" και πρόσθεσε ότι "χρειάζεται μάλλον να δημιουργηθεί ενιαίο κόμμα, παρά συνασπισμός". Στη διάρκεια του καλοκαιριού του 1961 υπήρξε μεγάλη κινητικότητα μέσα στο χώρο του Κέντρου. Ο Γρίβας, που πίστευε ότι θα διέλυε τα κεντρώα κόμματα και θα τους ανάγκαζε όλους να ακολουθήσουν το κίνημά του, προσγειώθηκε στην πραγματικότητα και άλλαξε τακτική. Άρχισε να στέλνει επιστολές στους Παπανδρέου, Μαρκεζίνη και Τσιριμώκο, ζητώντας να κουβεντιάσουν ενοποίηση. Απ' όλους τους προαναφερόμενους, ο μόνος που υπήρξε από την αρχή αρνητικός για συνεργασία με το Γρίβα, ήταν ο Τσιριμώκος, που τόνιζε με έμφαση ότι ενότητα στο Κέντρο με Γρίβα δεν γινόταν σε καμία περίπτωση. Ο Βενιζέλος, περισσότερο για λόγους διαπραγμευτικούς παρά γιατί πίστευε ότι μπορούσε να επιζήσει η κίνηση Γρίβα, εξακολουθούσε να εμφανίζεται ότι ενίσχυε την ΚΕΑ. Έτσι, ανακοίνωσε στον Τσιριμώκο ότι δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί η συγχώνευση των Φιλελευθέρων με τη Δημοκρατική Ένωση και τον κάλεσε να συνεργαστεί με την ΚΕΑ, πράγμα που ο Ρουμελιώτης πολιτικός απέρριψε.

Ο Τσιριμώκος μετά το ναυάγιο των διαπραγματεύσεών του με το Βενιζέλο, ήλθε σε επαφή με τον Γεώργιο Παπανδρέου και προσχώρησε στο σχηματισμό του τελευταίου που είχε πάρει τον τίτλο ΔΚΑΦΕ (μετά τη σύμπραξη και του Μπαλτατζή). Τον Αύγουστο ο Γεώργιος Παπανδρέου εξαπέλυσε επίθεση κατά του Γρίβα και τον χαρακτήρισε "άνθρωπο της Δεξιάς" για να του απαντήσει εκείνος στον ίδιο τόνο και να τον κατηγορήσει για "πολιτική αστάθεια".

Στις 4 Σεπτεμβρίου, ο Γεώργιος Γρίβας μίλησε σε συγκέντρωση στο Μαρκόπουλο. Φανερά εκνευρισμένος από τις διαπραγματεύσεις για την ενότητα του Κέντρου, που αποτελούσαν απόδειξη της αποτυχίας του δικού του "κινήματος", εξαπέλυσε επίθεση εναντίον όλων -χωρίς εξαίρεση- των πολιτικών και δήλωσε ότι "αν πρόκειται η ένωση του Κέντρου να καταλήξει στα παλιά σχήματα και να γίνει με τους ίδιους αρχηγούς, καλύτερα να ματαιωθεί...", λέγοντας παράλληλα ότι δέχεται για αρχηγό μόνο τον εαυτό του. Ο Βενιζέλος με τον στενό του φίλο Σταύρο Κωστόπουλο και τους Παπαπολίτη και Στέφανο Στεφανόπουλο, πύκνωσαν τις επαφές τους με τον Γεώργιο Παπανδρέου και εγκατέλειψαν μόνο του τον Γρίβα, ο οποίος από τότε άρχισε να κινείται για να αποκτήσει δυναμικά στηρίγματα μέσα στο Στρατό, εγκαταλείποντας την ιδέα για κάθοδο στις εκλογές. Λίγες μέρες αργότερα και έπειτα από πάμπολλες παλινδρομήσεις, η ίδρυση της Ένωσης Κέντρου ήταν πια γεγονός.

Ίδρυση

Το βράδυ της Τρίτης, 19 Σεπτεμβρίου του 1961, το υπουργικό συμβούλιο συνεδρίασε για να επικυρώσει τυπικά την απόφαση του πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή για διάλυση της Βουλής και πρόωρη προκήρυξη εκλογών. Παρ' όλο που η κίνηση αυτή θεωρήθηκε βέβαιη από καιρό, η πανσπερμία των κομματιδίων και των προσωπικοτήτων του Κέντρου δεν είχε ακόμη κατορθώσει να ολοκληρώσει τις πολύμηνες, αν όχι πολυετείς, διαβουλεύσεις για τη συγκρότηση ενός υποτυπώδους κεντρώου συνασπισμού, με στόχο έστω μόνο την κοινή κάθοδο στις εκλογές. Η πίεση προς την κατεύθυνση αυτή ήταν εντονότατη από όλες τις πλευρές.

Αρχικά υπήρξε απόφαση των νεολαίων των κομμάτων Φιλελευθέρων, του Λαϊκού κοινωνικού κόμματος, του ΔΚΕ, και της ΕΠΕΚ για την δημιουργία ενός κεντρικού οργάνου που στις αποφάσεις του θα υπέκεινταν όλες οι νεολαίες των παραπάνω κομμάτων.

Στις 19 Σεπτεμβρίου 1961 ιδρύθηκε η Ένωσις Κέντρου με την ένωση πολλών κομμάτων του κέντρου και συγκεκριμένα από τα πρώην κόμματα: Κόμμα των Φιλελευθέρων του Σοφοκλή Βενιζέλου, Λαϊκό Κοινωνικό του Στέφανου Στεφανόπουλου, Κόμμα Προοδευτικών του Σπύρου Μαρκεζίνη, Προοδευτικό Εργατοτεχνικό του Παυσανία Κατσώτα, ΕΠΕΚ του Σάββα Παπαπολίτη, Δημοκρατικό Κέντρο-Αγροτική Φιλελευθέρα Ένωσις του Ηλία Τσιριμώκου, Φιλελεύθερο Δημοκρατικό Κόμμα του Γεωργίου Παπανδρέου και ένα μικρό δεξιό κόμμα του Θεόδωρου Τουρκοβασίλη. Η Ένωση Κέντρου διοικούνταν από οκταμελή επιτροπή της οποίας πρόεδρος ανέλαβε ο Γεώργιος Παπανδρέου.

Στις 9 μ.μ. της 19ης Σεπτεμβρίου ο Γεώργιος Παπανδρέου προέβη στη δήλωση: "Χαίρω δια την επελθούσαν ένωσιν των πολιτικών δυνάμεων του Κέντρου, η οποία απετέλει καθολικόν αίτημα του λαού. Και τώρα βαδίζομεν προς την νίκην". Ακολούθησε αμέσως η πρώτη ανακοίνωση του νεοσύστατου κομματικού οργανισμού: "Ανεκοινώθη υπό του κ. Γ. Παπανδρέου ότι επήλθε σήμερον η ενότης των πολιτικών δυνάμεων του Κέντρου υπό την επωνυμίαν "Ένωσις Κέντρου". Η ένωσις θα διοικείται υπό οκταμελούς διοικούσης επιτροπής υπό την προεδρίαν του κ. Γ. Παπανδρέου. Την επιτροπήν απαρτίζουν οι κ. Γ. Αθανασιάδης-Νόβας, Π. Κατσώτας, Σ. Κωστόπουλος, Α. Μπαλτατζής, Σ. Παπαπολίτης, Σ. Στεφανόπουλος και ο πρόεδρος της "Δημοκρατικής Ενώσεως" κ. Η. Τσιριμώκος".

"Χαιρετίζω την ένωσιν ταύτην ως αποτελούσαν την μόνην λύσιν αποκαταστάσεως της πολιτικής ομαλότητος και της δημοκρατίας εις την χώραν μας", έσπευσε να δηλώσει και ο αρχηγός των Φιλελευθέρων Σοφοκλής Βενιζέλος.

Αλλά και ο ίδιος ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής ενίσχυσε την Ένωση Κέντρου με μια άκρως ασυνήθιστη πολιτική κίνηση. "Όσοι εξ υμών, λόγω προκαταλήψεων ή και αντιθέσεων προσωπικών, δεν θέλετε να ψηφίσετε την ΕΡΕ, ψηφίσατε τα κόμματα του Κέντρου. Ουδείς όμως την ΕΔΑ", είπε προς τις δεκάδες χιλιάδες οπαδών του, που παρακολουθούσαν την πρώτη μεγάλη προεκλογική του συγκέντρωση στη Θεσσαλονίκη, την Κυριακή 1 Οκτωβρίου.

Στο πρόσφατα δημοσιευμένο αρχείο της Ένωσης Κέντρου από την Ε.ΔΗ.Κ. βρίσκουμε Σχέδιο Καταστατικού του νέου κόμματος με τις ιδιόχειρες σημειώσεις του Ιωάννη Ζίγδη, πρώην Υπουργού  Βιομηχανίας των Κεντρώων Κυβερνήσεων της περιόδου 1950-1952 και Βουλευτή Δωδεκανήσου από το 1950, με ημερομηνία Δεκεμβρίου 1961, λίγους μήνες μετά την ίδρυση του Κόμματος στις 19 Σεπτεμβρίου 1961.

Ενόψει της συγγραφής του Καταστατικού της Ένωσης Κέντρου ο Χ. Βασματίδης εισηγείται το τμήμα του καταστατικού που αφορά στην περιφερειακή οργάνωση του Κόμματος.

Η διακλάδωση ξεκινά από την Κοινοτική Ένωση της Ένωσης Κέντρου και συνεχίζει προς ευρύτερες ομαδοποιήσεις με την Επαρχιακή Ένωση Ε.Κ, την Νομαρχιακή Ένωση Ε.Κ. και τέλος την Περιφερειακή Ένωση Ε.Κ. Μέχρι την πλήρη λειτουργία του σχεδίου διάρθρωσης, προτείνει τον ορισμό επιτροπών από την ηγεσία του Κόμματος.

Αρχείο:11. Διάρθρωσις περιφερειακής οργανώσεως.jpg

Εκλογές

Η Ε.Κ. συμμετείχε για πρώτη φορά στις εκλογές της 29ης Οκτωβρίου 1961, στις οποίες συγκέντρωσε ποσοστό 33,66 % και 100 έδρες έναντι 50,81% και 176 εδρών της Εθνικής Ριζοσπαστικής Ενώσεως (Ε.Ρ.Ε) του Κ. Καραμανλή. Κατά κοινή ομολογία αυτές οι εκλογές στιγματίστηκαν από βία και νοθεία και το αποτέλεσμά τους επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από την τρομοκρατία που άσκησαν παρακρατικές κυρίως ομάδες σε αντιφρονούντες. Ο Γ. Παπανδρέου με αφορμή αυτή την κατάσταση εγκαινίασε τον «ανένδοτο αγώνα» για την αποκατάσταση της δημοκρατίας. Στο πλαίσιο της προσπάθειάς της να τεκμηριώσει τις καταγγελίες της, η Ένωσις Κέντρου εξέδωσε σε έναν τόμο το σύνολο των στοιχείων που αποδείκνυαν τις κατηγορίες της. Ο τόμος αυτός παρουσιάζεται εδώ και είχε τίτλο “Η δημοκρατία θα νικήσει – Μαύρη Βίβλος του εκλογικού πραξικοπήματος της 29^ης Οκτωβρίου 1961” και είχε εκδότη την ίδια την Ένωση Κέντρου. Αντίστοιχη Μαύρη Βίβλο εξέδωσε και η ΕΔΑ.

Οι δεύτερες εκλογές που συμμετείχε η Ε.Κ. ήταν αυτές της 3ης Νοεμβρίου 1963. Η Ε.Κ. σ' αυτές τις εκλογές συγκέντρωσε ποσοστό 42,04% και 138 έδρες έναντι 39,37% και 128 έδρες της Ε.Ρ.Ε. Μετά την ήττα που υπέστη ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, έφυγε στο Παρίσι αφήνοντας την ηγεσία του κόμματος στον Παναγιώτη Κανελλόπουλο. Παρόλο που η κυβέρνηση του Γ. Παπανδρέου έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή με τη στήριξη της αριστερής ΕΔΑ, προτίμησε να διεξαγάγει νέες εκλογές είτε γιατί δεν ήθελε να συνεργαστεί με την ελεγχόμενη από το ΚΚΕ ΕΔΑ είτε γιατί μια τέτοια συνεργασία θα έδινε αφορμή στην ΕΡΕ και στους παρακρατικούς να επικαλεσθούν τον «κομμουνιστικό κίνδυνο» και να δυναμιτίσουν την ήδη εύθραυστη πολιτική ομαλότητα. Η κυβέρνηση αυτή έμεινε γνωστή ως «κυβέρνηση των 50 ημερών».

Οι τρίτες εκλογές που συμμετείχε η Ε.Κ. ήταν αυτές της 16ης Φεβρουαρίου 1964, όπου συγκέντρωσε ποσοστό 52,72% και 171 έδρες έναντι 35,26% και 107 έδρες της Ε.Ρ.Ε. υπό τον Π. Κανελλόπουλο. Ο Γ. Παπανδρέου σχημάτισε αυτοδύναμη κυβέρνηση.

Αποστασία

Η έλλειψη συνοχής μεταξύ των στελεχών της Ε.Κ. δεν άργησε να φανεί. Ο Γ. Παπανδρέου ήλθε σε ρήξη με τα ανάκτορα και αναγκάστηκε να παρατηθεί στις 15 Ιουλίου 1965. Ο τότε Βασιλιάς Κωνσταντίνος B΄ έδωσε εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Γεώργιο Αθανασιάδη-Νόβα, ο οποίος υποστηρίχτηκε από μερικές δεκάδες περίπου αποστάτες βουλευτές της Ε.Κ. Η κυβέρνηση Αθανασιάδη-Νόβα δεν έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή και αναγκάστηκε να παραιτηθεί. Τη νέα εντολή σχηματισμού κυβέρνησης έλαβε αυτή τη φορά ο Ηλίας Τσιριμώκος, ο οποίος απέτυχε επίσης. Τελευταίος στη σειρά που έλαβε εντολή υπήρξε ο Στέφανος Στεφανόπουλος ο οποίος πέτυχε να λάβει ψήφο εμπιστοσύνης.

Η νέα κυβέρνηση όμως υπό τις πιέσεις του Γ. Παπανδρέου που εν τω μεταξύ είχε εγκαινιάσει τον δεύτερο «ανένδοτο αγώνα», αναγκάζεται να κηρύξει νέες εκλογές για τον Μάιο του 1967. Προλαβαίνει όμως η Απριλιανή δικτατορία του Παπαδόπουλου. Ο Γ. Παπανδρέου πεθαίνει τον Νοέμβριο του 1968 εφόσον έχει υποστεί ταλαιπωρίες από το καθεστώς των Συνταγματαρχών.

Η Ε.Κ. θα επαναδραστηριοποιηθεί κατά την Μεταπολίτευση υπό την ηγεσία του Γεωργίου Μαύρου και θα συνασπιστεί στις πρώτες εκλογές (17 Νοεμβρίου 1974) μετά την χούντα με τις Νέες Δυνάμεις, υπό το όνομα Ένωση Κέντρου-Νέες Δυνάμεις.

Υποεπιτροπή Λαϊκής Στέγης

Λίγο πριν τις Εκλογές της 3^ης Νοεμβρίου του 1963 η Επιτροπή Προγραμματισμού της Ένωσης Κέντρου υποβάλλει στον Γεώργιο Παπανδρέου τα πορίσματα των επιμέρους Υποεπιτροπών αποτελούμενων από προσωπικότητες και ειδικούς στο κάθε αντικείμενο. Πρόεδρος της Επιτροπής Προγραμματισμού ήταν ο Ιωάννης Ζίγδης πρώην Υπουργός Βιομηχανίας των Κεντρώων Κυβερνήσεων της περιόδου 1950-1952 και Βουλευτής Δωδεκανήσου από το 1950. Τον Σεπτέμβριο του 1963 η Υποεπιτροπή Λαϊκής Στέγης υποβάλλει την Εισήγηση Χ. Λιβιεράτου. Κλείνει το κείμενο με την εξής φράση «Για κάθε ελληνικό νοικοκυριό ένα άξιο σπίτι»

Επιτροπή Προγραμματισμού Υποεπιτροπή Παιδείας

Λίγο πριν τις Εκλογές της 3^ης Νοεμβρίου του 1963 η Επιτροπή Προγραμματισμού της Ένωσης Κέντρου υποβάλλει στον Γεώργιο Παπανδρέου τα πορίσματα των επιμέρους Υποεπιτροπών αποτελούμενων από προσωπικότητες και ειδικούς στο κάθε αντικείμενο. Πρόεδρος της Επιτροπής Προγραμματισμού ήταν ο Ιωάννης Ζίγδης πρώην Υπουργός Βιομηχανίας των Κεντρώων Κυβερνήσεων της περιόδου 1950-1952 και Βουλευτής Δωδεκανήσου από το 1950.

Στην Υποεπιτροπή Παιδείας είναι μέλη ο μετέπειτα Ακαδημαϊκός και Βουλευτής της Ε.ΔΗ.Κ. Ευάγγελος Παπανούτσος, ο Α. Παππάς και ο διάσημος Λογοτέχνης Γεώργιος Θεοτοκάς.

Η Υποεπιτροπή υποβάλλει το πόρισμά της τον Σεπτέμβριο του 1963 με τίτλο «Η αναμόρφωση του Εκπαιδευτικού μας Συστήματος».

Η πρόταση εισηγείται την διάθεση του 4% του Εθνικού Εισοδήματος (σημερινό ΑΕΠ), από 1,7 που ήταν τότε, δηλαδή το 15% του Προϋπολογισμού. Επίσης εισηγείται μεταξύ άλλων, την καθιέρωση της Δωρεάν Παιδείας.

Κλείνει το κείμενο με την εξής φράση «Η αδιαφορία για την εκπαίδευση του λαού μας είναι, σήμερα, έγκλημα κατά του Έθνους».

Υποεπιτροπή Διοικητικής Αναδιοργανώσεως

Λίγο πριν τις Εκλογές της 3ης Νοεμβρίου του 1963, η Επιτροπή Προγραμματισμού της Ένωσης Κέντρου υποβάλλει στον Γεώργιο Παπανδρέου τα πορίσματα των επιμέρους Υποεπιτροπών αποτελούμενων από προσωπικότητες και ειδικούς στο κάθε αντικείμενο. Πρόεδρος της Επιτροπής Προγραμματισμού ήταν ο Ιωάννης Ζίγδης πρώην Υπουργός Βιομηχανίας των Κεντρώων Κυβερνήσεων της περιόδου 1950-1952 και Βουλευτής Δωδεκανήσου από το 1950. 

Ο τίτλος της εισήγησης της Υποεπιτροπής Διοικητικής Αναδιοργανώσεων είναι “Η Διοικητική Ανασυγκρότηση της Ελλάδας” και υποβάλλεται τον Σεπτέμβριο του 1963.

Μεταξύ πολλών άλλων το κείμενο κλείνει με την σημείωση ότι θα πρέπει να αναθεωρηθεί το σύστημα περί ευθύνης υπουργών.

Βιβλιογραφία

• Γιώργου Κασιμάτη, Παύλου Πετρίδη, Άγγελου Σιδεράτου, Γεώργιος Παπανδρέου (1888 - 1968) κορυφαίες στιγμές της νεότερης πολιτικής μας ιστορίας, Εκδόσεις Νέα Σύνορα-Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 1988, ISBN 960-236-586-2
• Richard Clogg, «Η Ένωση Κέντρου. Οι φιλελεύθεροι στην εξουσία;», στο: Φιλελευθερισμός στην Ελλάδα. Φιλελεύθερη θεωρία και πρακτική στην πολιτική και στην κοινωνία της Ελλάδος, εκδ.Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 1991, σελ.119-130
• Θανάσης Διαμαντόπουλος, «Η Ένωση Κέντρου: Κόμμα αρχών ή ομάδα εξουσίας;», στο: Φιλελευθερισμός στην Ελλάδα. Φιλελεύθερη θεωρία και πρακτική στην πολιτική και στην κοινωνία της Ελλάδος, εκδ.Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 1991, σελ.131-150
• Ευάγγελος Αραμπατζής, «Η εξέλιξη των Κομμάτων του Κέντρου στην Ελλάδα», στο: Φιλελευθερισμός στην Ελλάδα. Φιλελεύθερη θεωρία και πρακτική στην πολιτική και στην κοινωνία της Ελλάδος, εκδ.Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 1991, σελ.151-157
• Η ίδρυση της Ένωσης Κέντρου, Ιστορικό Λεύκωμα 1961, σελ. 44-47, Καθημερινή (1997)
• «Ένωσις Κέντρου: Επιτροπή Προγραμματισμού»,http://repository.edik-archives.gr/content/documentfiles/1/00191/003_ocr.pdf
• «Ένωσις Κέντρου: Επιτροπή Προγραμματισμού, Υποεπιτροπή Παιδείας: Η αναμόρφωση του εκπαιδευτικού μας συστήματος»,http://repository.edik-archives.gr/content/documentfiles/1/00190/002_ocr.pdf
• «Ένωσις Κέντρου: Επιτροπή Προγραμματισμού, Υποεπιτροπή Διοικητικής Αναδιοργανώσεως: Η Διοικητική Ανασυγκρότηση της Ελλάδος»,http://repository.edik-archives.gr/content/documentfiles/1/00189/001_ocr.pdf
• Σχέδιον Καταστατικού Ένωσις Κέντρου
• Η δημοκρατία θα νικήσει-Μαύρη Βίβλος του εκλογικού πραξικοπήματος της 29ης Οκτωβρίου 1961 (http://repository.edik-archives.gr/content/documentfiles/39/03972/h%20dhmokratia%20tha%20nikhsh%20-%20mayrh%20biblos_ocr.pdf)