Θεόφιλος Κεφαλάς - Χατζημιχαήλ

Ο Θεόφιλος Χατζημιχαήλ ή Θεόφιλος Κεφαλάς ή Κεφάλας, όπως ήταν το πραγματικό του όνομα (Βαρειά Λέσβου, 1870; – Βαρειά Λέσβου, 24 Μαρτίου; 1934), γνωστός απλά και ως Θεόφιλος, ήταν μείζων λαϊκός ζωγράφος της νεοελληνικής τέχνης. Κυρίαρχο στοιχείο του έργου του είναι η ελληνικότητά του και η εικονογράφηση της ελληνικής λαϊκής παράδοσης και ιστορίας.

Βιογραφία

Ο Περικλής από της Πνυκός Δικαιολογών χάριν της Ακροπόλεως δαπάνας, Μουσείο Θεόφιλου, Μυτιλήνη.

Η ακριβής χρονολογία γέννησης του Θεόφιλου δεν είναι γνωστή. Ωστόσο θεωρείται πως γεννήθηκε κατά το διάστημα 1867–1870 στην Βαρειά της Μυτιλήνης. Ο πατέρας του, Γαβριήλ Κεφαλάς (ή Κεφάλας), ήταν τσαγκάρης ενώ η μητέρα του, Πηνελόπη Χατζημιχαήλ, ήταν κόρη αγιογράφου. Σε νεαρή ηλικία επέδειξε μέτριες σχολικές επιδόσεις, αλλά και ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ζωγραφική, πάνω στην οποία απέκτησε βασικές γνώσεις δίπλα στον παππού του.

Η ζωή του ήταν πολύ δύσκολη εξαιτίας του κόσμου που τον χλεύαζε, επειδή κυκλοφορούσε φορώντας την παραδοσιακή φουστανέλα. Σε ηλικία περίπου δεκαοκτώ ετών εγκατέλειψε το οικογενειακό του περιβάλλον και εργάστηκε ως θυροφύλακας («Καβάσης») στο Ελληνικό Προξενείο της Σμύρνης. Εκεί έμεινε για μερικά χρόνια, πριν εγκατασταθεί στην πόλη του Βόλου, περίπου το 1897, αναζητώντας ευκαιριακές δουλειές και ζωγραφίζοντας σε σπίτια και μαγαζιά της περιοχής ενώ σήμερα σώζονται τοιχογραφίες που πραγματοποίησε εκεί. Τα περισσότερα χρόνια της ζωής του τα πέρασε στο Πήλιο. Προστάτης του εκείνη την περίοδο, στάθηκε ο κτηματίας Γιάννης Κοντός, για λογαριασμό του οποίου, ο Θεόφιλος πραγματοποίησε αρκετά έργα. Η οικία Κοντού αποτελεί σήμερα το Μουσείο Θεόφιλου. Εκτός από την ζωγραφική του δραστηριότητα, ο Θεόφιλος συμμετείχε στην διοργάνωση λαϊκών θεατρικών παραστάσεων στις εθνικές γιορτές και την περίοδο της Αποκριάς, όπου κρατούσε τον πρωταγωνιστικό ρόλο, άλλοτε ντυμένος σαν Μεγαλέξανδρος, με τους μαθητές σε παράταξη μακεδονικής φάλαγγας, και άλλοτε σαν ήρωας της Ελληνικής Επανάστασης, με εξοπλισμό και κουστού­μια που έφτιαχνε ο ίδιος.

Το 1927 επέστρεψε στη Μυτιλήνη. Εικάζεται πως αφορ­μή για την αναχώρηση του από τον Βόλο, ήταν ένα επεισόδιο σε ένα καφενείο, όταν κάποιος — για να διασκε­δάσει τους παρευρισκόμενους — έριξε τον Θεόφιλο από μία σκάλα όπου ήταν ανεβασμένος και ζωγράφιζε.

Στην Μυτιλήνη, παρά τις κοροϊδίες και τα πειράγματα του κόσμου, συνεχίζει να ζωγραφίζει, πραγματοποιώντας αρκετές τοιχογραφίες σε χωριά, έναντι ευτελούς αμοιβής, συνήθως για ένα πιάτο φαγητό και λίγο κρασί. Πολλά από τα έργα του αυτής της περιόδου έχουν χαθεί, είτε από φυσική φθορά είτε εξαιτίας καταστροφής τους από κατόχους τους. Στην Μυτιλήνη, τον συνάντησε ο καταξιωμένος τεχνοκριτικός και εκδότης Στρατής Ελευθεριάδης (Tériade), ο οποίος διέμενε στο Παρίσι. Στον Ελευθεριάδη οφείλεται σε μεγάλο βαθμό η αναγνώριση της αξίας του έργου του Θεόφιλου αλλά και η διεθνής προβολή του, που ωστόσο σημειώθηκε μετά το θάνατό του. Με έξοδα του Ελευθεριάδη ανεγέρθηκε επίσης το 1964 το Μουσείο Θεοφίλου στην Βαρειά. Τα έργα του υπέγραφε συνήθως χρησιμοποιώντας το επώνυμο της μητέρας του, ενώ το μοναδικό έργο που φέρει το κατά κόσμον όνομά του, έχει υπογραφή «Έργο Θεόφιλου Γαβριήλ Κεφαλά» και είναι μια εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στο σκευοφυλάκιο του Ιερού Ναού Ταξιαρχών στις Μηλιές Πηλίου

Ο Θεόφιλος πέθανε τον Μάρτιο του 1934, παραμονές του Ευαγγελισμού, πιθανότατα από τροφική δηλητηρίαση, στη Μυτιλήνη.

Τον Ιούνιο του 1961 εγκαινιάστηκε μεγάλη έκθεση με έργα του Θεόφιλου στο Μουσείο του Λούβρου. Ήταν ο θρίαμβος του φουστανελά που κάποτε τον έλεγαν "σοβατζή". Το κοσμοπολίτικο Παρίσι υποδέχθηκε τον Έλληνα αυτοδίδακτο καλλιτέχνη, τον "παρθένο μαθητή των αισθήσεων", ο οποίος, κατά τον Οδυσσέα Ελύτη "έδωσε έκφραση πλαστική στο αληθινό μας πρόσωπο". Η έκθεση οφείλετο στον Τεριάντ, βαθύ πατριώτη και εμπνευστή κορυφαίων δημιουργών του 20ου αιώνα, που ανακάλυψε τον Θεόφιλο και προσέδωσε κύρος στο έργο του, κινώντας το ενδιαφέρον της Ευρώπης, των διανοουμένων της εποχής. Ο "εν ξιφήρεις" φουστανελάς μπήκε στις αίθουσες του πιο λαμπρού μουσείου και οι Λουδοβίκοι συναντήθηκαν με τον Αντώνη Κατσαντώνη, τον Αθανάσιο Διάκο, τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, τον Μέγα Αλέξανδρο, την Αρετούσα. Έργα απλά, ελεύθερα, γεμάτα φως, σοφία και γλαφυρότητα, ενθουσίασαν τους επισκέπτες της έκθεσης "οι οποίοι εξεφράζοντο μετά θαυμασμού δια την πρωτοτυπίαν του ζωγράφου Θεόφιλου, που θεωρείται ως ο πρωτοπόρος της λαϊκής αυτής τεχνοτροπίας".

Πίνακες (Συλλογή)

• 
  Ο Καπετάν Ανδρούτσος το 1795.
• 
  Ο Μέγας Αλέξανδρος
• 
  Ερωτόκριτος και Αρετούσα
• 
  Κολοκοτρώνης παρατηρώντας
• 
  Ευδοκία
• 
  Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος
• 
  Θησέας
• 
  Αρτοποιείο
• 
  Ιχθυοπώλη
• 
  Αθανάσιος Διάκος
• 
  Η μονομαχία του Αχιλλέα
• 
  Η Αθηνά και η Άρτεμη
• 
  Η Άρτεμη, κυνηγώντας
• Καραϊσκάκης κυνηγώντας τους Τούρκους
  Καραϊσκάκης κυνηγώντας τους Τούρκους
• 
  Ο θάνατος του Μπότσαρη
• 
• 
  Λυρικοί
• 
  Ο ατρόμητος Κατσανίοτης
• 
  Ο Παύλος Μελάς
• 
  Ο Νταβέλης

Βιβλιογραφία

1. Ο. Ελύτης, Ο ζωγράφος Θεόφιλος, εκδ. Ύψιλον, Αθήνα 1996. ISBN 960-17-0011-0.
2. Κ. Μακρής, Ο ζωγράφος Θεόφιλος στο Πήλιο, γ΄ έκδοση, εκδ. Δημοτικού Κέντρου Ιστορικών Ερευνών, Αρχείων και Εκθεμάτων Βόλου, Βόλος 1998. ISBN 960-85703-1-X.
3. Ε. Ζάχος Παπαζαχαρίου, Ο άλλος Θεόφιλος, εκδ. Κάκτος, Αθήνα 1997.
4. Ντ. Παπασπύρου, Θεόφιλος Γ.Χ. Μιχαήλ, εκδ. Ιανός, Θεσσαλονίκη 1998. ISBN 960-7771-16-8.
5. Αννας Χατζηγιαννάκη, «Θεόφιλος» , εκδ. Κ.Αδάμ Εκδοτική, Αθήνα 2007. ISBN 960-6689-LL-5
6. Νίκος Δασκαλοθανάσης, «Ένας ‘μισοαγράμματος’ καλλιτέχνης στις αρχές του 20ού αιώνα: η ‘φορητή συλλογή’ του Θεόφιλου Χατζημιχαήλ» στο Μύθοι και ιδεολογήματα στη σύγχρονη Ελλάδα (επιστημονικό συμπόσιο), Αθήνα, Εταιρεία σπουδών νεοελληνικού πολιτισμού και γενικής παιδείας (ιδρυτής: Σχολή Μωραΐτη), 2007, σσ.69-86.
7. Λεύκωμα Έκθεση Λέσβιων Ζωγράφων, Βιογραφίες Καλλιτεχνών Έκδοση του Επιμελητηρίου Λέσβου και του Φιλοτεχνικού Ομίλου Μυτιλήνης «Ο ΘΕΟΦΙΛΟΣ», Μυτιλήνη 2002
8. Επίσημη Ιστοσελίδα του Φιλοτεχνικού Ομίλου Μυτιλήνης "Ο Θεόφιλος" με ψηφιοποιημένο όλο το αρχειακό υλικό του από το 1977

Φιλμογραφία

• Θεόφιλος στο πρώην Cine.gr (αρχειοθετημένο στο Wayback Machine)
• The Internet Movie Database, Theofilos (1987)

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Μουσείο Θεόφιλου (Μυτιλήνη)
• Μουσείο - Βιβλιοθήκη Στρατή Ελευθεριάδη - Tériade, Θεόφιλος Χατζημιχαήλ
• Πολιτιστικός Όμιλος «Στέγη Θεόφιλου»
• Τα 10 χρόνια γιόρτασε η «Στέγη Θεόφιλου»
• Μουσείο Θεόφιλου - Οικία Κοντού (Βόλος)
• Πήλιο Μουσεία - Τι δεν πρέπει να χάσετε (Βόλος)
• Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, Μουσείο Έργων Θεόφιλου (Μυτιλήνη)
• Λαογραφικό Κέντρο Κίτσου Μακρή (Βόλος)
• Περί...γραφής, Θεόφιλος
• eikastikon, Θεόφιλος (Χατζημιχαήλ)
• Σαν Σήμερα .gr, Θεόφιλος
• Η κοίμηση του Θεόφιλου (Ιστορία Εικονογραφημένη, Αύγ. 2002)
• Χατζημιχαήλ Θεόφιλος – Theofilos Chatzimichail [1868-1934]-paletaart.wordpress.com]

Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ

• ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ, 2003 Θεόφιλος Ξανά; (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• ΜΙΝΙΑΤΟΥΡΕΣ ΣΥΝΕΙΚΟΝΕΣ, Μυτιλήνη Μουσείο Θεόφιλου (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• Ταξιδεύοντας στην Ελλάδα, Η Πόλη της Μυτιλήνης - Μουσείο Θεόφιλου και Μουσείο Tériade (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ, Ο Θεόφιλος στο Βόλο - Αποκάλυψη στην Άλλη Μεριά (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• Έλληνες λαϊκοί ζωγράφοι (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)