Σταυραετός

Σταυραετός
Ενήλικος Σταυραετός (σκουρόχρωμη φάση)
Κατάσταση διατήρησης
Ελαχίστης Ανησυχίας (IUCN 3.1)
Συστηματική ταξινόμηση
Βασίλειο: Ζώα (Animalia) Συνομοταξία: Χορδωτά (Chordata) Ομοταξία: Πτηνά (Aves) Τάξη: Αετόμορφα (Accipitriformes) Οικογένεια: Αετίδες (Accipitridae) Υποοικογένεια: Αετίνες (Accipitrinae) Γένος: Αετός (Aquila) (Brisson, 1760) Είδος: A. pennata (Σταυραετός)
Διώνυμο
Aquila pennata J. F. Gmelin, 1788

Ο Σταυραετός είναι είδος αετού που απαντάται στον ελλαδικό χώρο. Η επιστημονική του ονομασία είναι Aquila pennata (παλαιότερη ονομασία και τωρινό συνώνυμο Hieraaetus pennatus) και δεν περιλαμβάνει υποείδη, αλλά, σύμφωνα με τους περισσότερους ορνιθολόγους, δύο χρωματικές φάσεις (colour phases) (βλ. Μορφολογία).

Ονοματολογία

Η λατινική λέξη pennatus-a προέρχεται από την επίσης λατινική λέξη penna ή pinna, που σημαίνει «πτέρυγα, φτερούγα» αλλά και «πτερό» και αναφέρεται στην επικαλυμμένη με πτερά οπίσθια πλευρά των ταρσών του πτηνού.

Η αγγλική ονομασία του είδους Booted Eagle, οφείλεται όπως και η λατινική ονομασία, στα καλυμμένα με πτερά πόδια του είδους, που δίνουν την εντύπωση «μπότας».

Η ελληνική ονομασία παραμένει ακόμη αδιευκρίνιστης προέλευσης.

Συστηματική Ταξινομική

Ο Σταυραετός ανήκε μέχρι πριν λίγα χρόνια στο γένος Hieraaetus (Ιεραετός), που περιελάμβανε 7 είδη, με κατανομή σε όλες τις ηπείρους πλην της αμερικανικής. Όμως, νέα χρωμοσωμικά δεδομένα, οδήγησαν στην ταυτοποίηση τεσσάρων από αυτά τα είδη ως πολυφυλετικών και τη μεταφορά τους στο γένος Aquila, ενώ τα υπόλοιπα τρία παρέμειναν ως είχαν στο γένος Hieraaetus. Έτσι, όμως, προέκυψε ταξινομικό πρόβλημα ονοματολογίας.

Γενικά, η κατάσταση με το γένος Hieraaetus, παραμένει συστηματικά μη ξεκάθαρη. Μερικοί ερευνητές προτείνουν την κατάργησή του και την μεταφορά όλων ανεξαρτήτως των ειδών στο παραδοσιακό γένος Aquila, ενώ άλλοι προτείνουν τη διαμοίρασή τους με εντελώς διαφορετικό τρόπο. Την κατάσταση έρχεται να περιπλέξει περαιτέρω το γεγονός ότι, το είδος Hieraaetus kienerii θεωρείται φυλογενετικά πολύ απομακρυσμένο και, μάλλον θα πρέπει να συστηματοποιηθεί σε νέο γένος.

Από δεδομένα της Συγκριτικής Μορφολογίας και, μαζί με το είδος Aquila morphoides της Αυστραλασίας (παλαιότερα Hieraaetus morphoides), ο Σταυραετός θεωρείται ο κοντινότερος συγγενής του Harpagornis moorei, ενός γιγάντιου αρπακτικού που ενδημούσε στη Νότιο Νήσο της Νέα Ζηλανδίας, μέχρι το 1400 περίπου, οπότε και εξαφανίστηκε, πιθανότατα από το κυνήγι των ντόπιων Μαορί και από την εξαφάνιση του Μόα (Dinornis sp.), που αποτελούσε την κύρια τροφή του.

Γεωγραφική κατανομή

Χάρτης εξάπλωσης του Σταυραετού. Κίτρινο: Καλοκαιρινές περιοχές αναπαραγωγής, Μπλέ: Mόνιμος κάτοικος, Πράσινο: Περιοχές διαχείμασης

Ο Σταυραετός απαντάται στον ευρασιατικό χώρο, κατά μήκος μίας, σχετικά στενής, ζώνης, που έχει τα δυτικά της όρια στην περιοχή της Ιβηρικής και στη ΒΔ. Αφρική, ενώ τα ανατολικά της φθάνουν μέχρι τη Β. Μογγολία και τη Σιβηρία. Ενδιάμεσα περνάει από τη Γαλλία, διακόπτεται στην Ιταλία, συνεχίζεται στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια, γενικότερα, στη Μικρά Ασία και στον Καύκασο και, μέσω των υψηλών οροσειρών της Κεντρικής Ασίας, καταλήγει στην Κίνα. Προς βοράν φθάνει μέχρι την Λευκορωσία την Ουκρανία και την ευρωπαϊκή Ρωσία. Σε όλη αυτή τη ζώνη, ο Σταυραετός αναπαράγεται, είτε ως καλοκαιρινός επισκέπτης, είτε ως επιδημητικός, όπως λ.χ. στο Πακιστάν και το Αφγανιστάν.

Ξεχειμωνιάζει στην Κ. και Ν. Αφρική, σε μιά ευρύτατη ζώνη γύρω από τον ισημερινό και τις χώρες που βρίσκονται νότια από αυτόν, ενώ οι ανατολικοί πληθυσμοί διαχειμάζουν στην ινδική υποήπειρο. Όλο το έτος βρίσκεται, επίσης, στη Νότια Αφρική και σε κάποιες μικρές περιοχές της Αγκόλα και της Ναμίμπια.

Στην Ελλάδα είναι καλοκαιρινός αναπαραγόμενος επισκέπτης.

Βιότοπος

Ο Σταυραετός ανευρίσκεται σε λοφώδεις ή ορεινές περιοχές χαμηλού υψομέτρου, όπου οι δασώδεις εκτάσεις εναλλάσσονται με ξέφωτα. Προτιμάει τα φυλλοβόλα ή μικτά δάση με κωνοφόρα.

Μορφολογία

Το βασικό χαρακτηριστικό του Σταυραετού είναι το μικρό του μέγεθος. Είναι ο μικρότερος ευρωπαϊκός αετός και μοιάζει -λόγω μεγέθους- με τις γερακίνες., αλλά είναι εξαιρετικά ταχύς και ευέλικτος.

Ραχιαία όψη ενήλικου Σταυραετού

Διακρίνονται δύο χρωματικές φάσεις (colour phases), μία κοινότερη ανοιχτόχρωμη και μία σπανιότερη σκούρα. Και στις δύο φάσεις, η άνω επιφάνεια έχει γκρί-καφέ χρώμα, με πιο ανοιχτόχρωμο κεφάλι, και γκρίζα-καφετί ουρά. Επίσης, ιδιαίτερα στη σκούρα φάση, το ιδιαίτερο διαγνωστικό στοιχείο είναι τα πιο ανοιχτόχρωμα φτερά της ωμοπλάτης (scapulars), που σχηματίζουν ένα χαρακτηριστικό «V», ορατό κατά τη ραχιαία όψη του πτηνού.

Η κάτω επιφάνεια είναι λευκοκίτρινη στην ανοιχτόχρωμη φάση, οπότε έρχεται σε ισχυρή αντίθεση με τις σχεδόν μαύρες πτέρυγες (πρωτεύοντα και δευτερεύοντα ερετικά). Στη σκουρόχρωμη φάση, η κάτω επιφάνεια ποικίλλει από σκούρο καφέ μέχρι ανοικτό καφεκόκκινο ή καστανό χρώμα.

Ενήλικος Σταυραετός σε πτήση (σκουρόχρωμη φάση)

Το κήρωμα και τα πόδια είναι και στις δύο φάσεις κίτρινα ενώ ο ταρσός είναι ελάχιστα μακρύτερος από τον μεσαίο δάκτυλο (ευκρινώς μακρύτερος στον Σπιζαετό).

Σε κάθε άτομο της σκούρας φάσης αντιστοιχούν 7 με 8 άτομα της ανοιχτόχρωμης, εκτός από την περιοχή της ευρωπαϊκής Ρωσίας, όπου τα 3 στα 4 άτομα ανήκουν στην σκουρόχρωμη φάση.

• Μήκος σώματος: (42)-46 έως 51-(54) εκατοστά.
• Άνοιγμα πτερύγων: (109)-113 έως 132-(135) εκατοστά.
• Βάρος: 700-900 γραμμάρια,

Κυνήγι

Ενήλικος Σταυραετός σε πτήση (ανοιχτόχρωμη φάση)

Ο Σταυραετός, λόγω κυρίως του μικρού του μεγέθους, διαθέτει μεγάλη ταχύτητα και ευελιξία, χωρίς να έχει τη δύναμη του Σπιζαετού. Πετάει συνήθως για πολλές ώρες πάνω από τις κορυφές των δέντρων ή και μέσα από αυτά, ψάχνοντας για θηράματα. Δεν γυροπετάει (soaring) τόσο συχνά όσο οι γερακίνες. Φαινομενικά κυνηγάει μοναχικά, αλλά κάπου εκεί κοντά υπάρχει και το ταίρι του. Επιτίθεται στο θήραμα με εντυπωσιακό τρόπο, πολλές φορές με εφορμήσεις από μεγάλο ύψος (stoop).

Τροφή

Η διατροφή του Σταυραετού αποτελείται από μικρά θηλαστικά (λαγούς, κρικητούς, επίμυς, τυφλοπόντικες, νυφίτσες), πτηνά (κορυδαλούς, τσίχλες, περιστέρια ), ερπετά (σαύρες) και, σπανιότερα έντομα. Από δειγματοληπτική έρευνα στην Ισπανία, σαύρες, λαγοί και πέρδικες είναι τα συνηθέστερα θηράματα.

Αναπαραγωγή

Η αναπαραγωγική περίοδος αρχίζει από τα μέσα Απριλίου και διαρκεί μέχρι τις αρχές Μαΐου. Φωλιάζει συνήθως σε δάση με βελανιδιές και κωνοφόρα, πολύ πιο σπάνια σε βράχια. H φωλιά είναι μία σχετικά μεγάλη κατασκευή από κλαδιά που επαναχρησιμοποιείται και, με τα χρόνια, μπορεί να πάρει ακόμη μεγαλύτερες διαστάσεις , επιστρωμένη με φρέκα φύλλα και πευκοβελόνες. Συνήθως κατασκευάζεται σε ύψος 6 έως 16 μέτρων από το έδαφος.

Νεαρά άτομα στη φωλιά τους

Η γέννα αποτελείται από 2 αυγά, -κάποιες φορές μόνο 1- που εναποτίθενται με διαφορά αρκετών ημερών μεταξύ τους, με αποτέλεσμα να επιβιώνει μόνο το μεγαλύτερο, τις περισσότερες φορές. Η επώαση γίνεται μόνον από το θηλυκό, το αρσενικό εφοδιάζει με τροφή και η εκκόλαψη επιτυγχάνεται στις 30 ημέρες, περίπου. Τα νεαρά πετάνε στους δύο μήνες, αλλά μένουν με τους γονείς τους για αρκετό διάστημα επί πλέον.

Κατάσταση πληθυσμού

Δεν υπάρχουν ακριβή δεδομένα που να δείχνουν διαφορές στους ιστορικούς πληθυσμούς από τους σημερινούς. Κάποτε φώλιαζε στις δασώδεις περιοχές γύρω από τη Θεσσαλονίκη Σήμερα απαντάται κυρίως στη Β. Ελλάδα, κυρίως στη Θράκη. Ο πληθυσμός του εμφανίζει μείωση, πιθανόν λόγω επεμβάσεων στις περιοχές φωλιάσματος (διάνοιξη δρόμων, υλοτομία, κοκ). Άλλο πρόβλημα είναι η λαθροθηρία, ιδιαίτερα κατά τις μεταναστευτικές περιόδους.

Γι’αυτό, το είδος στην Ελλάδα μέχρι να συγκεντρωθούν νέα στοιχεία, κατατάσσεται στα Τρωτά (Vulnerable, VU).

Παγκοσμίως, ο Σταυραετός κατατάσσεται από την IUCN στα είδη Ελαχίστης Ανησυχίας (Least Concern, LC).

Μέτρα προστασίας

Για την προστασία του είδους απαιτείται η οικολογικότερη διαχείρηση και προστασία ικανού αριθμού δασικών εκτάσεων, ενημέρωση των κυνηγών και λεπτομερής απογραφή του αναπαραγομένου ελληνικού πληθυσμού.

Άλλες ονομασίες

Στον ελλαδικό χώρο, ο Σταυραετός απαντάται και με τις ονομασίες Μικρός αετός, Κράχτης, Νησσαετός, Ζαγάνι και Ζάγανος (Άνδρος), Μπουφογέρακο (Πελοπ.), Αβτζής.

Σημειώσεις

i. ^{^} Στα τελευταία χρόνια, άρχισε να υιοθετείται η ονομασία Γερακαετός για το είδος και, μάλιστα, από την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία. Για λόγους καθαρά «παραδοσιακούς» και, επειδή η ελληνική βιβλιογραφία (αναδρομή σε πηγές, κοκ) χρησιμοποιεί αποκλειστικά την ονομασία Σταυραετός, τηρείται ακόμη η συγκεκριμένη ονομασία στο λήμμα.

ii. ^{^} Το παλαιό είδος Hieraaetus pennatus (Σταυραετός), υπήρξε ο τύπος (ή ολότυπος) για τη δημιουργία του γένους Hieraaetus, πάνω στον οποίο στηρίχτηκε η συστηματική όλων των ειδών του συγκεκριμένου γένους. Μετά τη μεταφορά στο γένος Aquila, το όνομα Hieraaetus, έγινε αυτομάτως -σύμφωνα με τους κανόνες ονοματολογίας της Συστηματικής Ταξινομικής- συνώνυμο του Aquila, οπότε, με τα νέα δεδομένα και, εφόσον πρέπει πάντοτε για την ονοματοδοσία ενός γένους, να υπάρχει ο αρχικός (ολό)τυπος, θα πρέπει να δοθεί άλλη επιστημονική ονομασία στα τρία εναπομείναντα είδη, δηλαδή κατ’ουσίαν να συστηματοποιηθούν σε καινούργιο γένος και όχι στο Hieraaetus.

iii. ^{^} Στο είδος συμπεριλαμβάνονται και τα υποείδη milvoides και harterti.

Παραπομπές

Πηγές

• Howard and Moore, Checklist of the Birds of the World, 2001.
• Collin Harrison, Nests, Eggs and Nestlings Of British and European Birds, Collins, 1988.
• Christopher Perrins, Birds of Britain and Europe, Collins 1987.
• Bertel Bruun, Birds of Britain and Europe, Hamlyn 1980.
• Πάπυρος Λαρούς-Μπριτάνικα, τόμος 3 , λήμμα «Αετός»
• Ιωάννη Όντρια, Πανίδα της Ελλάδας, τόμος Πτηνά.
• Γ. Χανδρινού-Α. Δημητρόπουλου, Αρπακτικά Πουλιά της Ελλάδας, εκδόσεις Ευσταθιάδη, Αθήνα, 1982.
• Ντίνου Απαλοδήμου, Λεξικό των ονομάτων των πουλιών της Ελλάδας, 1988.
• «Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλουμένων Σπονδυλοζώων της Ελλάδας, Αθήνα 1992»
• Makatsch, W. (1950); Die Vogelwelt Macedoniens, Leipzig
• T. Mebs & D. Schmidt: Die Greifvögel Europas, Nordafrikas und Vorderasiens. Franckh-Kosmos, Stuttgart 2006. ISBN 3-440-09585-1
• Mullarney,K.; Svensson, L.; Zetterström, D; y Grant, P.J. (2003). Guía de Campo de las Aves de España y de Europa. Editorial Omega. ISBN 84-282-1218-X.
• Reiser, O. (1905): Ornis Balcanica, III: Griechenland und die Griechischen Inseln, Wien.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Oiseaux Photos
• Ageing and sexing (PDF) by Javier Blasco-Zumeta
• Splitting headaches? Recent taxonomic changes affecting the British and Western Palaearctic lists - Martin Collinson, British Birds vol 99 (June 2006), 306-323