Χελάνδιον: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Περιεχόμενο που διαγράφηκε Περιεχόμενο που προστέθηκε
Χωρίς σύνοψη επεξεργασίας
Γραμμή 19: Γραμμή 19:
Βλέπουμε λοιπόν ότι από αρχαιοτάτων χρόνων υπήρχε ειδική κατηγορία ιππαγωγών πλοίων, και είναι όχι μόνο αυτονόητο, αλλά ιστορικά αποδεδειγμένο πως μια τέτοια κατηγορία πλοίων εξακολούθησε να υπάρχει τόσο στα Ρωμαϊκά όσο και στα Βυζαντινά χρόνια. Με βάση τις γνώσεις μας για τα Ρωμαϊκά και τα Βυζαντινά πλοία, μόνο το χελάνδιο (chelandium) μπορεί να διεκδικήσει τον τίτλο αυτό.
Βλέπουμε λοιπόν ότι από αρχαιοτάτων χρόνων υπήρχε ειδική κατηγορία ιππαγωγών πλοίων, και είναι όχι μόνο αυτονόητο, αλλά ιστορικά αποδεδειγμένο πως μια τέτοια κατηγορία πλοίων εξακολούθησε να υπάρχει τόσο στα Ρωμαϊκά όσο και στα Βυζαντινά χρόνια. Με βάση τις γνώσεις μας για τα Ρωμαϊκά και τα Βυζαντινά πλοία, μόνο το χελάνδιο (chelandium) μπορεί να διεκδικήσει τον τίτλο αυτό.


Η ανάγκη μεταφοράς ιππικού με ιππαγωγά πλοία δεν ήταν συνεχής στρατιωτική ανάγκη. Έτσι η συνήθης τακτική ήταν, όταν υπήρχε ανάγκη, να ναυπηγούνται ιππαγωγά πλοία, ή να μετασκευάζονται άλλα πλοία για τη μεταφορά των ίππων, και μετά το τέλος της εκστρατείας τα ιππαγωγά πλοία να μετασκευάζονται και πάλι για άλλες χρήσεις, πχ εμπορικά, εφοδιασμού, ή μαχητικά υγρού πυρός. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα μεγάλη σύγχυση σχετικά με τον όρο “χελάνδιον”, γιατί μετά τη μετασκευή του το πλοίο συχνά διατηρούσε το ίδιο όνομα-χαρακτηρισμό, αλλά και γιατί η προέλευση και η ακριβής αρχική σημασία της λέξης ήταν άγνωστη στους πολλούς. Σαν παράδειγμα, μπορούμε να αναφέρουμε την εκστρατεία του [[Νικηφόρος Φωκάς|Νικηφόρου Φωκά]] το 961 μΧ για την απελευθέρηση της Κρήτης από τους Άραβες, όπου κατά τους μετριότερους υπολογισμούς των ιστορικών, μεταξύ των άλλων στρατευμάτων μεταφέρθηκαν και τουλάχιστο 5,000 ιππείς<ref>http://frontoffice-147.dev.edu.uoc.gr/history/arabianperiodcrete.html</ref>.
Η ανάγκη μεταφοράς ιππικού με ιππαγωγά πλοία δεν ήταν συνεχής στρατιωτική ανάγκη. Έτσι η συνήθης τακτική ήταν, όταν υπήρχε ανάγκη, να ναυπηγούνται ιππαγωγά πλοία, ή να μετασκευάζονται άλλα πλοία για τη μεταφορά των ίππων, και μετά το τέλος της εκστρατείας τα ιππαγωγά πλοία να μετασκευάζονται και πάλι για άλλες χρήσεις, πχ εμπορικά, εφοδιασμού, ή μαχητικά υγρού πυρός. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα μεγάλη σύγχυση σχετικά με τον όρο “χελάνδιον”, γιατί μετά τη μετασκευή του το πλοίο συχνά διατηρούσε το ίδιο όνομα-χαρακτηρισμό, αλλά και γιατί η προέλευση και η ακριβής αρχική σημασία της λέξης ήταν άγνωστη στους πολλούς. Σαν παράδειγμα, μπορούμε να αναφέρουμε την εκστρατεία του αυτοκράτορα [[Κωνσταντίνος Ε΄ (αυτοκράτορας του Βυζαντίου)|Κωνσταντίνου Ε΄ του Κοπρώνυμου]] που ανάμεσα στο 763 και το 775 ο έστειλε ένα σύνολο 5,500 χελανδίων που μετέφεραν άλογα και στρατιώτες ενάντια στους Βουλγάρους<ref>Θεοφάνους Χρονογραφία, de Boor, C. (επιμ.), Theophanes Chronographia Ι (Leipzig 1883), σελ. 433, 437, 446-448· Νικηφόρου πατριάρχου, Ιστορία σύντομος, de Boor, C. (επιμ.), Nicephori archiepiscopi Constantinopolitani, Opuscula historica (Leipzig 1880), σελ. 69, 73.</ref>. Επίσης, την εκστρατεία του [[Νικηφόρος Φωκάς|Νικηφόρου Φωκά]] το 961 μΧ για την απελευθέρηση της Κρήτης από τους Άραβες, όπου κατά τους μετριότερους υπολογισμούς των ιστορικών, μεταξύ των άλλων στρατευμάτων μεταφέρθηκαν και τουλάχιστο 5,000 ιππείς<ref>http://frontoffice-147.dev.edu.uoc.gr/history/arabianperiodcrete.html</ref>.


Είναι προφανές ότι οι όροι “χελάνδιον”, “chelandium” και τα παράγωγά τους, τόσο στο Βυζάντιο, όσο και στη Δύση, στη διάρκεια των 25 αιώνων που μεσολάβησαν από τον Ηρόδοτο μέχρι σήμερα, χρησιμοποιήθηκαν επανειλημμένα σε λανθασμένες χρήσεις και δόθηκαν κατά καιρούς ορισμοί, ερμηνείες και παρετυμολογίες τελείως εκτός πραγματικότητας. Για παράδειγμα, το χελάνδιο δεν είναι “δίκροτο”, γιατί ο όρος σημαίνει “με δύο σειρές πυροβόλα – κανόνια”, αφού το χελάνδιο υπήρχε σε εποχές που τα πυροβόλα όπλα (με χρήση [[πυρίτιδα]]ς) ήταν άγνωστα. Η λέξη “χελάνδιον” δεν έχει καμιά σχέση με το “χέλι” (έγχελυς στην αρχαία ελληνική γλώσσα), όπως ισχυρίζονται μερικοί. Είναι βασικό λοιπόν, όταν αναφερόμαστε στο “χελάνδιο”, να διευκρινίζουμε για ποιά εποχή μιλάμε, για ποιά γεωγραφική περιοχή και για ποιό συγκεκριμένο πολιτισμό (της Δύσης ή της Ανατολής), και αν είναι δυνατόν, να γίνεται σαφής αναφορά στις ιστορικές πηγές.
Είναι προφανές ότι οι όροι “χελάνδιον”, “chelandium” και τα παράγωγά τους, τόσο στο Βυζάντιο, όσο και στη Δύση, στη διάρκεια των 25 αιώνων που μεσολάβησαν από τον Ηρόδοτο μέχρι σήμερα, χρησιμοποιήθηκαν επανειλημμένα σε λανθασμένες χρήσεις και δόθηκαν κατά καιρούς ορισμοί, ερμηνείες και παρετυμολογίες τελείως εκτός πραγματικότητας. Για παράδειγμα, το χελάνδιο δεν είναι “δίκροτο”, γιατί ο όρος σημαίνει “με δύο σειρές πυροβόλα – κανόνια”, αφού το χελάνδιο υπήρχε σε εποχές που τα πυροβόλα όπλα (με χρήση [[πυρίτιδα]]ς) ήταν άγνωστα. Η λέξη “χελάνδιον” δεν έχει καμιά σχέση με το “χέλι” (έγχελυς στην αρχαία ελληνική γλώσσα), όπως ισχυρίζονται μερικοί. Είναι βασικό λοιπόν, όταν αναφερόμαστε στο “χελάνδιο”, να διευκρινίζουμε για ποιά εποχή μιλάμε, για ποιά γεωγραφική περιοχή και για ποιό συγκεκριμένο πολιτισμό (της Δύσης ή της Ανατολής), και αν είναι δυνατόν, να γίνεται σαφής αναφορά στις ιστορικές πηγές.

Έκδοση από την 17:56, 22 Ιουνίου 2014

Το Χελάνδιον ήταν συνδυασμός βυζαντινού πολεμικού πλοίου με μεταφορικό. Δημιουργήθηκε από την ανάγκη να υπάρχει ένα πλοίο που να μπορεί να μάχεται αλλά και να μεταφέρει φορτία. Παραλλαγή του δρόμωνα, ήταν και αυτό μια διήρης ή δίκροτο, δηλ. είχε δύο σειρές κουπιών σε κάθε πλευρά, καθώς και έναν ή δύο ιστούς με τετράγωνα πανιά που χρησιμοποιούνταν βοηθητικά εκτός πολεμικής εμπλοκής.

Το χελάνδιον αποτελούσε τον βασικό τύπο πολεμικού πλοίου του Βυζαντίου, κατά τους 9ο-11ο αιώνες. Υπήρχαν δύο βασικές παραλλαγές: το «ουσιακόν χελάνδιον» με πλήρωμα περίπου 110 ατόμων (δηλαδή μία «ουσία»), και το μεγαλύτερο «πάμφυλον χελάνδιον» με πλήρωμα 120 έως 160 ατόμων (το όνομα δηλώνει είτε προέλευση από την Παμφυλία είτε επάνδρωση με διαλεχτά πληρώματα, από το πᾶν+φῦλον). Όπως και όλα τα μεσαιωνικά πλοία, δεν έφερε έμβολο, αλλά ήταν συχνά εξοπλισμένο με έναν ή περισσότερους σίφωνες για την εκτόξευση υγρού πυρός.

Ο τύπος του χελανδίου, ή κάποιος αρκετά παρόμοιος, φαίνεται πως υπήρχε και στα ισλαμικά ναυτικά της Μεσογείου, με την αραβική ονομασία shalandī (πληθ. shalandiyyāt), ενώ στις δυτικές λατινικές πηγές εμφανίζεται ως chelandium ή scelandrium.

Η λέξη “χελάνδιον” από πολλούς μελετητές θεωρείται ως προερχόμενη από την ελληνική λέξη “κέλης” (=πολεμικός ίππος) και το ρήμα “αντέω”, και σημαίνει “ιππαγωγό πλοίο”. Οι Λατίνοι την μετέτρεψαν σε “chelandium”, και η λέξη επανήλθε στην ελληνική γλώσσα ως αντιδάνειο εκ της Λατινικής, μέσα από τη Ρωμαϊκή στρατιωτική ορολογία που κληροδοτήθηκε και χρησιμοποιήθηκε στο Βυζάντιο.

Ο Θουκυδίδης στην Ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου, στα "Κερκυραϊκά", και συγκεκριμένα στο (1.53.1), γράφει: “ἔδοξεν οὖν αὐτοῖς ἄνδρας ἐς κελήτιον ἐσβιβάσαντας ἄνευ κηρυκείου προσπέμψαι τοῖς Ἀθηναίοις...” Και στα συνήθη σχόλια επί του Θουκυδίδη διαβάζουμε : Κελήτιον: μικρὸν πλοιάριον ὑπὸ ἑνὸς ἐρεττώμενον, ἀπὸ μεταφορᾶς τοῦ κέλητος ἵππου, ᾧ εἷς ἀνήρ ἐπικάθηται.” Το “κελήτιον” του Θουκυδίδη είναι λοιπόν ιππαγωγό σκάφος, “μικρόν πλοιάριον” - όπως δηλώνει άλλωστε η κατάληξή του “-ιον”, με ένα κωπηλάτη, δηλαδή μια βάρκα ειδικής κατασκευής για τη μεταφορά ενός ίππου. Στη συγκεκριμένη εξιστόρηση του Θουκυδίδη ένα τέτοιο σκάφος χρησιμοποιήθηκε για διαφορετική αποστολή.[1]

Τα συνήθη ιππαγωγά πλοία των αρχαίων Ελλήνων ήταν σίγουρα πολύ μεγαλύτερα, και σχετικές πληροφορίες αντλούνται από άλλους αρχαίους συγγραφείς, όπως πχ κατά τους Περσικούς πολέμους από τον Ηρόδοτο και τον Διόδωρο Σικελιώτη : “παρεγένοντο δὲ καὶ αἱ ἱππαγωγοὶ νέες, τὰς τῷ προτέρῳ ἔτεϊ προεῖπε τοῖσι ἑωυτοῦ δασμοφόροισι Δαρεῖος ἑτοιμάζειν. ἐσβαλόμενοι δὲ τοὺς ἵππους ἐς ταύτας καὶ τὸν πεζὸν στρατὸν ἐσβιβάσαντες ἐς τὰς νέας, ἔπλεον ἑξακοσίῃσι τριήρεσι ἐς τὴν Ἰωνίην”. (Herod. 6.95.2) “Τριήρεις μὲν οὖν τοσαῦται τὸ πλῆθος ὑπῆρχον, ἱππαγωγοὶ δὲ ὀκτακόσιαι πεντήκοντα, αἱ δὲ τριηκόντοροι τρισχίλιαι. Ὁ μὲν οὖν Ξέρξης περὶ τὸν ἐξετασμὸν τῶν δυνάμεων διέτριβε περὶ τὸν Δορίσκον.” (Diod. Sic. 11.3.9).

Βλέπουμε λοιπόν ότι από αρχαιοτάτων χρόνων υπήρχε ειδική κατηγορία ιππαγωγών πλοίων, και είναι όχι μόνο αυτονόητο, αλλά ιστορικά αποδεδειγμένο πως μια τέτοια κατηγορία πλοίων εξακολούθησε να υπάρχει τόσο στα Ρωμαϊκά όσο και στα Βυζαντινά χρόνια. Με βάση τις γνώσεις μας για τα Ρωμαϊκά και τα Βυζαντινά πλοία, μόνο το χελάνδιο (chelandium) μπορεί να διεκδικήσει τον τίτλο αυτό.

Η ανάγκη μεταφοράς ιππικού με ιππαγωγά πλοία δεν ήταν συνεχής στρατιωτική ανάγκη. Έτσι η συνήθης τακτική ήταν, όταν υπήρχε ανάγκη, να ναυπηγούνται ιππαγωγά πλοία, ή να μετασκευάζονται άλλα πλοία για τη μεταφορά των ίππων, και μετά το τέλος της εκστρατείας τα ιππαγωγά πλοία να μετασκευάζονται και πάλι για άλλες χρήσεις, πχ εμπορικά, εφοδιασμού, ή μαχητικά υγρού πυρός. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα μεγάλη σύγχυση σχετικά με τον όρο “χελάνδιον”, γιατί μετά τη μετασκευή του το πλοίο συχνά διατηρούσε το ίδιο όνομα-χαρακτηρισμό, αλλά και γιατί η προέλευση και η ακριβής αρχική σημασία της λέξης ήταν άγνωστη στους πολλούς. Σαν παράδειγμα, μπορούμε να αναφέρουμε την εκστρατεία του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ε΄ του Κοπρώνυμου που ανάμεσα στο 763 και το 775 ο έστειλε ένα σύνολο 5,500 χελανδίων που μετέφεραν άλογα και στρατιώτες ενάντια στους Βουλγάρους[2]. Επίσης, την εκστρατεία του Νικηφόρου Φωκά το 961 μΧ για την απελευθέρηση της Κρήτης από τους Άραβες, όπου κατά τους μετριότερους υπολογισμούς των ιστορικών, μεταξύ των άλλων στρατευμάτων μεταφέρθηκαν και τουλάχιστο 5,000 ιππείς[3].

Είναι προφανές ότι οι όροι “χελάνδιον”, “chelandium” και τα παράγωγά τους, τόσο στο Βυζάντιο, όσο και στη Δύση, στη διάρκεια των 25 αιώνων που μεσολάβησαν από τον Ηρόδοτο μέχρι σήμερα, χρησιμοποιήθηκαν επανειλημμένα σε λανθασμένες χρήσεις και δόθηκαν κατά καιρούς ορισμοί, ερμηνείες και παρετυμολογίες τελείως εκτός πραγματικότητας. Για παράδειγμα, το χελάνδιο δεν είναι “δίκροτο”, γιατί ο όρος σημαίνει “με δύο σειρές πυροβόλα – κανόνια”, αφού το χελάνδιο υπήρχε σε εποχές που τα πυροβόλα όπλα (με χρήση πυρίτιδας) ήταν άγνωστα. Η λέξη “χελάνδιον” δεν έχει καμιά σχέση με το “χέλι” (έγχελυς στην αρχαία ελληνική γλώσσα), όπως ισχυρίζονται μερικοί. Είναι βασικό λοιπόν, όταν αναφερόμαστε στο “χελάνδιο”, να διευκρινίζουμε για ποιά εποχή μιλάμε, για ποιά γεωγραφική περιοχή και για ποιό συγκεκριμένο πολιτισμό (της Δύσης ή της Ανατολής), και αν είναι δυνατόν, να γίνεται σαφής αναφορά στις ιστορικές πηγές.

Το χελάνδιο λοιπόν δεν ήταν ένας συγκεκριμένος τύπος πλοίου από ναυπηγική-μορφολογική άποψη, αλλά τύπος πλοίου για συγκεκριμένη χρήση, και υπήρχαν σημαντικές διαφορές[4] για τους εξής λόγους:

  • λόγω της προέλευσης και του τόπου ναυπήγησης. Συχνά η παραγγελία ναυπήγησης δινόταν σε μακρυνές πόλεις που διέθεταν ναυπηγική γνώση και πείρα, αλλά με δική τους τεχνολογία και παράδοση. Επίσης συχνά εχθρικά πλοία αιχμαλωτίζονταν ή πλοία υποτελών πόλεων επιτάσσονταν για τις ανάγκες του στόλου, έτσι στις πολεμικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν “ό,τι ήταν διαθέσιμο”.
  • λόγω της εξέλιξης της ναυτιλίας και της ναυπηγικής δια μέσου των αιώνων. Τα εργαλεία, τα υλικά, η τεχνολογία και οι απαιτήσεις εξελίσσονται συνεχώς. Για παράδειγμα, χελάνδια υπήρχαν και πριν από την ανακάλυψη του υγρού πυρός, επομένως η ύπαρξη "πυροσωλήνα" δεν μπορεί να αποτελεί κανόνα.
  • λόγω της συχνής μετασκευής των πλοίων, που αλλάζει μεν τη χρήση τους, αλλά τα βασικά χαρακτηριστικά κάθε σκάφους παραμένουν, πχ η ύπαρξη ή όχι εμβόλου.
  • λόγω της “λήθης”. Συχνά, κάποιες κατασκευασικές λύσεις και τεχνικές στα ειδικά προβλήματα του ιππαγωγού πλοίου “ξεχάστηκαν”, γιατί δεν ξαναχρησιμοποιήθηκαν, εφ' όσον δεν υπήρχε ανάγκη για τέτοια πλοία, και όταν παρουσιαζόταν ανάγκη, χρειαζόταν να βρεθούν και να εφαρμοστούν νέες λύσεις.
  • λόγω της λαθεμένης χρήσης του όρου, μπορεί κάποια πλοία να χαρακτηρίστηκαν ως “χελάνδια”, ενώ στην πραγματικότητα ανήκαν σε διαφορετικό τύπο πλοίων.

Ωστόσο, τα χελάνδια ως ιππαγωγά διατηρούσαν κάποια κοινά χαρακτηριστικά, λόγω της συγκεκριμένης αποστολής τους. Κάποια τέτοια χαρακτηριστικά είναι τα παρακάτω:

  • Είναι βοηθητικά πλοία του στόλου, όχι μαχητικά.
  • Πρέπει να παρέχουν τη δυνατότητα εύκολης επιβίβασης των αλόγων.
  • Πρέπει να μπορούν να προσεγγίσουν σε ακτές που δεν διαθέτουν λιμάνι ή προβλήτα για την εύκολη και γρήγορη αποβίβαση του ιππικού (πρβλ τα σημερινά αρματαγωγά και αποβατικά σκάφη).
  • Πρέπει να διαθέτουν κατάλληλους χώρους σταβλισμού για τη μεταφορά, και αποθήκες τροφής και νερού για τη διατροφή των αλόγων.
  • Πρέπει να διαθέτουν τις ανάλογες διευκολύνσεις για τους ιππείς και τους ιπποκόμους που συνοδεύουν το κάθε ζώο.
  • Το φορτίο τους είναι μεγάλο, το κέντρο βάρους τους πολύ χαμηλά, και το δάπεδο των ίππων ιδιαίτερα ενισχυμένο, αναγκαστικά λοιπόν, είναι βαρειά και αργοκίνητα πλοία, αλλά με όσο το δυνατό μικρότερο βάθος εκτοπίσματος.
  • Ο αριθμός και η διάταξη ιστίων και κωπηλατών δεν είναι σημαντικό χαρακτηριστικό για τα ιππαγωγά πλοία. Υπάρχουν Βυζαντινά ιχνογραφήματα και παραστάσεις “χελάνδιων” με ένα, με δύο ή με τρία κατάρτια.
  • Τα ιππαγωγά πλοία είναι πιθανό να έφεραν και κάποιο ελαφρύ οπλισμό, για ανάγκες άμυνας.

Παραπομπές

  1. http://www.greek-language.gr/greekLang/ancient_greek/tools/corpora/anthology/content.html?t=172
  2. Θεοφάνους Χρονογραφία, de Boor, C. (επιμ.), Theophanes Chronographia Ι (Leipzig 1883), σελ. 433, 437, 446-448· Νικηφόρου πατριάρχου, Ιστορία σύντομος, de Boor, C. (επιμ.), Nicephori archiepiscopi Constantinopolitani, Opuscula historica (Leipzig 1880), σελ. 69, 73.
  3. http://frontoffice-147.dev.edu.uoc.gr/history/arabianperiodcrete.html
  4. Σήμερα ένα αντίστοιχο παράδειγμα είναι το "οχηματαγωγό" (ferry boat). Τα πολιτικά οχηματαγωγά έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά, όμως η μορφολογία τους και το μέγεθός τους μπορεί να διαφέρει σημαντικά.

Πηγές

Εξωτερικοί σύνδεσμοι