Καθεστώς της 4ης Αυγούστου

Καθεστώς της 4ης Αυγούστου ονομάστηκε το δικτατορικό καθεστώς που είχε η Ελλάδα από τις 4 Αυγούστου 1936, ημερομηνία στην οποία ανακήρυξε ο Ιωάννης Μεταξάς τη δικτατορία και λειτούργησε μέχρι την κατάληψη της χώρας από τους Γερμανούς τον Απρίλιο του 1941, τρεις μήνες μετά τον θάνατο του Μεταξά. Ο Μεταξάς διετέλεσε πρωθυπουργός από τις 13 Απριλίου του 1936 έως τις 29 Ιανουαρίου του 1941. Στη συνέχεια, πρωθυπουργός ανέλαβε ο Αλέξανδρος Κορυζής.

Πρελούδιο

Η πολιτική αστάθεια της μεσοπολεμικής Ελλάδας

Καθ'όλη τη διάρκεια του μεσοπολέμου, με εξαίρεση την τετραετία 1928-1932 η Ελλάδα υπέφερε από πολιτικά πάθη (πραξικοπήματα, δικτατορίες, χρεοκοπία, παλινόρθωση κλπ.) Στις 26 Ιανουαρίου του 1936 διεξήχθησαν εκλογές, υπό τον εκλογικό νόμο της απλής αναλογικής (Α.Ν. 30/12/1935). Οι εκλογές οδήγησαν σε πολιτικό αδιέξοδο καθ'ότι οι 2 ευρείες παρατάξεις της εποχής, δηλαδή οι βενιζελικοί (Κόμμα Φιλελευθέρων, Δημοκρατικός Συνασπισμός, Παλιοδημοκρατική Ένωση Κρήτης, Αγροτικό Κόμμα Ελλάδος, Αγροτικό Δημοκρατικό Κόμμα) και οι βασιλόφρονες (Λαϊκό Κόμμα, Γενική Λαϊκή Ριζοσπαστική Ένωσις, Κόμμα Ελευθεροφρόνων, Μεταρρυθμιστικό Εθνικό Κόμμα) είχαν συγκεντρώσει 141 και 144 ψήφους αντίστοιχα. Λόγω του Εθνικού Διχασμού που αναζωπυρώθηκε από την κινηματική απόπειρα βενιζελικών αξιωματικών υπό τον Νικόλαο Πλαστήρα το 1935 οι δύο μεγάλες παρατάξεις αδυνατούσαν να έρθουν σε συνεννόηση μεταξύ τους.

Η πορεία προς τη δικτατορία

Το ΚΚΕ έπαιζε πλέον ρυθμιστικό ρόλο, μέσω του εκλογικού του σχήματος, του Παλλαϊκού Μετώπου, που διέθετε 15 έδρες. Με το πέρας των εκλογών, το ΚΚΕ διεξήγαγε διαπραγματεύσεις τόσο με το Λαϊκό κόμμα, όσο και με το κόμμα των Φιλελευθέρων. Τελικά στις 19 Φεβρουαρίου του 1936 υπογράφτηκε το Σύμφωνο Σοφούλη-Σκλάβαινα μεταξύ των Φιλελευθέρων και του Παλλαϊκού Μετώπου. Πρακτικώς, το σύμφωνο αυτό σήμαινε πως το ΚΚΕ και το κόμμα των Φιλελευθέρων δημιουργούσαν ένα λαϊκό δημοκρατικό μέτωπο, όπως όριζε η στρατηγική της Κομιντέρν εκείνη την περίοδο. Στις 2 Μαρτίου,έγινε η πρώτη συνεδρίαση της βουλής και οι βουλευτές έδωσαν τον καθιερωμένη ορκωμοσία. Οι βουλευτές του ΚΚΕ κατέθεσαν έγγραφο έντυπο, που ανέφερε ότι οι βουλευτές του Παλλαϊκού Μετώπου δεν δεσμεύονται από τον τυπικό όρκο, που έδωσαν. Στη δεύτερη συνεδρίαση της βουλής στις 6 Μαρτίου διεξήχθη ψηφοφορία για την ανάδειξη προέδρου της βουλής. Οι βουλευτές του ΚΚΕ, βάση του συμφώνου Σοφούλη-Σκλάβαινα, ψήφισαν για πρόεδρο τον Σοφούλη. Ακολούθησαν έντονοι λεκτικοί διαξιφισμοί μεταξύ των βουλευτών. Στις 5 Μαρτίου του 1936 ο Ιωάννης Μεταξάς διορίζεται υπουργός στρατιωτικών στην κυβέρνηση Κωνσταντίνου Δεμερτζή. Στις 14 Μαρτίου αναλαμβάνει υπουργός αεροπορίας και αντιπρόεδρος της κυβέρνησης. Μετά τον θάνατο του τότε υπηρεσιακού πρωθυπουργού Κων. Δεμερτζή στις 13 Απριλίου, ο βασιλιάς Γεώργιος διόρισε πρωθυπουργό τον Ιωάννη Μεταξά, γνωστό τότε οπαδό της δικτατορικής εκτροπής. Στις 27 Απριλίου μετά τις προγραμματικές δηλώσεις του πρωθυπουργού, η βουλή έδωσε ψήφο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση Μεταξά με 241 ψήφους υπέρ, 16 κατά και 4 αποχές. Κατά ψήφισαν οι βουλευτές του ΚΚΕ και ο Γεώργιος Παπανδρέου. Στις 30 Απριλίου η βουλή διέκοψε τις εργασίες της λόγω του καλοκαιριού έως τις 30 Σεπτεμβρίου, εξουσιοδοτώντας την κυβέρνηση να διοικήσει τη χώρα με νομοθετικά διατάγματα, υπό τον όρο να επιτηρείται από μία 40μελή κοινοβουλευτική επιτροπή. Καίριο ρόλο στην άνοδο του Μεταξά έπαιξε ο θάνατος μεγάλων πολιτικών ηγετών κατά τη διάρκεια του Α' εξαμήνου του 1936 (Γεώργιος Κονδύλης, Ελευθέριος Βενιζέλος, Παναγής Τσαλδάρης, Κωνσταντίνος Δεμερτζής). Ο διορισμός του Μεταξά συνέπεσε με τις αιματηρές κινητοποιήσεις στη Θεσσαλονίκη τον Μάιο του 1936, που είχαν, ως αποτέλεσμα 12 νεκρούς. Οι απεργίες επεκτάθηκαν σε πολλές πόλεις της Ελλάδας.

Το ξέσπασμα της δικτατορίας

Το βράδυ (22:00) της 4ης Αυγούστου ο Μεταξάς πηγαίνει στα Ανάκτορα για να συναντήσει τον Βασιλιά Γεώργιο. Μαζί του είχε έτοιμα τα διατάγματα για την αναστολή ορισμένων διατάξεων του συντάγματος και η διάλυση της βουλής, με αφορμή τη γενική απεργία που είχαν κηρύξει για τις 5 Αυγούστου του '36 τα συνδικάτα, με πρόταση του ΚΚΕ. Το ίδιο βράδυ στο υπουργείο εξωτερικών ο Μεταξάς συγκάλεσε έκτακτο υπουργικό συμβούλιο. Παρά τις αντιδράσεις και παραιτήσεις κάποιων υπουργών ο Μεταξάς κατάφερε την αναστολή σημαντικών άρθρων του Συντάγματος και με τη στήριξη του βασιλιά εγκαθίδρυσε τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου. Ο Μεταξάς γράφει στο ημερολόγιό του:

"Η Ελλάς έγινε από της 4ης Αυγούστου Κράτος αντικομμουνιστικό, Κράτος αντικοινοβουλευτικό, Κράτος ολοκληρωτικό. Κράτος με βάση αγροτική και εργατική, και κατά συνέπεια αντιπλουτοκρατικό. Δεν είχε βέβαια κόμμα ιδιαίτερο να κυβερνά. Αλλά κόμμα ήτανε όλος ο Λαός, εκτός από τους αδιόρθωτους κομμουνιστάς και τους αντιδραστικούς παλαιοκομματικούς.

Ο χαρακτήρας και η ιδεολογία του καθεστώτος

Δείτε επίσης: Κυβέρνηση Ιωάννη Μεταξά 1936

Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου μπορεί να χαρακτηριστεί ως δεξιό αυταρχικό και ως πατερναλιστικό. Παρά τις επιρροές του από τον φασισμό και τον ναζισμό, η 4η Αυγούστου δεν ταυτίζεται πλήρως με τα καθεστώτα της ναζιστικής Γερμανίας και της φασιστικής Ιταλίας. Εξάλλου, δεν υιοθετούσε τις φυλετικές-ρατσιστικές διακρίσεις του ναζισμού (χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι επιτρεπόταν στους Έλληνες Εβραίους η συμμετοχή στην ΕΟΝ). Επιπλέον, σε αντίθεση με τον φασισμό και τον ναζισμό, η δικτατορία του Μεταξά δεν απέκτησε ευρεία λαϊκή βάση, παρά τις προσπάθειες της, ούτε είχε ριζοσπαστική-κινηματική βάση. Μια προσπάθεια να αναγνωριστεί η μεταξική δικτατορία ως λαϊκά αποδεκτή ήταν η ίδρυση της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας. Ως σύμβολο της Νεολαίας επιλέχθηκε ο μινωικός διπλός πέλεκυς στη λογική του "πρώτου συμβόλου όλων των ελληνικών πολιτισμών". Η ένταξη, ωστόσο, στους κόλπους της δεν υπήρξε υποχρεωτική. Αρχηγός της ΕΟΝ τοποθετήθηκε ο διάδοχος Παύλος.

Ο Μεταξάς δημιούργησε και διέδωσε την ιδεολογία του «Γ΄ Ελληνικού Πολιτισμού», στην οποία στηρίχτηκε το κράτος της 4ης Αυγούστου. Οι οπαδοί του καθεστώτος θεωρούσαν ότι οι σύγχρονοι Έλληνες οφείλουν να είναι οι συνεχιστές του Αρχαίου (Α΄) και Βυζαντινού (Β΄) Πολιτισμού και ότι να έχουν ως σκοπό τη φυλετική ενότητα του έθνους, καθώς και τη διατήρηση των παραδόσεων. Το ιδανικό πολίτευμα κατά τον Μεταξά δεν ήταν η Αθηναϊκή Δημοκρατία, αλλά η στρατοκρατική Σπάρτη και η αρχαία Μακεδονία η οποία ενοποίησε πολιτικά την αρχαία Ελλάδα. Ο Μεταξάς προσπαθούσε να προβάλει τον εαυτό του ως τη μοναδική ελπίδα σωτηρίας σε ένα διαιρεμένο έθνος, ενώ στρεφόταν εχθρικά απέναντι στον "παλαιοκομματισμό" και τις κοινοβουλευτικές τακτικές του παρελθόντος. Οι βασικές διαφορές με το Γ΄ Ράιχ έγκεινται στο ότι δεν εφάρμοσε και δεν πίστευε σε μια ιμπεριαλιστική πολιτική, σε αντίθεση με τη Γερμανία, η οποία προκάλεσε τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, καθώς και στο ότι η ιδεολογία περί «Γ΄ Ελληνικού Πολιτισμού» δε βρήκε τόσο πλατιά απήχηση στις μάζες όσο βρήκε η εθνικοσοσιαλιστική ιδεολογία στη Γερμανία. Στη λογική του κοινωνικού ελέγχου, το καθεστώς προχώρησε στην επιβολή λογοκρισίας στον Τύπο, ενώ απαγόρευσε την ηχογράφηση και διακίνηση ρεμπέτικων τραγουδιών που περιείχαν ή βασίζονταν σε «ανατολίτικους» δρόμους αλλά και τραγούδια με χασικλίδικη θεματολογία όπως και κάποια σατιρικά.

Ύμνος της 4ης Αυγούστου

Είναι ευρύτατα διαδεδομένη η αντίληψη ότι το γνωστό ποίημα «Γιατί χαίρεται ο κόσμος και χαμογελάει πατέρα;» γράφτηκε από τον λογοτέχνη Τίμο Μωραϊτίνη με σκοπό να εξυμνηθεί το καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Σύμφωνα όμως με αφήγηση του γιου του Μωραϊτίνη, Γιώργου, επρόκειτο για ποίημα αφιερωμένο στην επέτειο της 25ης Μαρτίου το οποίο η εφημερίδα Διαδοσίας, όργανο του καθεστώτος, παρουσίασε, εν αγνοία του συγγραφέα, ως ύμνο για την 4η Αυγούστου. Στη συνέχεια, γράφτηκε και μουσική για τον ύμνο, από τον αρχιμουσικό των Ενόπλων Δυνάμεων Γεράσιμο Φρεν. Ο ύμνος έχει ως εξής:

'Γιατί χαίρεται ο κόσμος και χαμογελάει, πατέρα,'

'γιατί λάμπει ο ήλιος έτσι γιατί φέγγει έτσι η μέρα; 

Γιατί σαν αυτή, παιδί μου, την ημέρα τη χρυσή''''

'που τη χαίρεσαι και συ '

'στέρεψε το μαύρο δάκρυ '

'κλείσανε πολλές πληγές, '

'αψηλώσανε τα στάχυα '

'κι ένα γύρω όλα τα βράχια '

'εγινήκαν ανθοβούνια και χρυσοπηγές. 

Μιαν ημέρα σαν ετούτη ''''

'την ολόφωτη κι ωραία '

'ξεδιπλώθηκε και πάλι η γαλάζια μας Σημαία '

'που 'χει τ' ουρανού το χρώμα '

'και σκεπάζει τ' άγιο χώμα '

'που ελεύθερος πατάς.

Κι έτσι με χαρά κι ελπίδα ''''

'για μιαν ένδοξη Πατρίδα '

'η Σημαία κυματίζει μ' ένα Ταν ή επί Τας!'

Διώξεις

Κύριο γνώρισμα της Δικτατορίας της 4ης Αυγούστου ήταν ο σφοδρός αντικομμουνισμός. Εξάλλου η επιβολή της στηρίχθηκε στην "κομμουνιστική απειλή". Η δίωξη του κομμουνισμού υπήρξε συστηματική και απέβλεπε στην εξαφάνιση του. Την εξόντωση των κομμουνιστών ανέλαβε το νεοϊδρυθέν Υφυπουργείο Ασφαλείας, επικεφαλής του οποίου ήταν ο Κωνσταντίνος Μανιαδάκης. Η δικτατορία καταδίωξε το ΚΚΕ, βασανίζοντας τα μέλη του με πρωτόγνωρες μεθόδους (ρετσινόλαδο, καυτερή πιπεριά, πάγο, φάλαγγα, ευνουχισμός ακόμα και πετάλωμα) και δολοφονώντας άλλα ακόμα και με εκπαραθυρώσεις. Δολοφονήθηκαν από τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου οι κομμουνιστές Χρήστος Μαλτέζος, Νίκος Βαλιανάτος, Μήτσος Μαρουκάκης, Λύσανδρος Μηλιαρέσης, Στέφανος Λασκαρίδης, Παύλος Σταυρίδης και άλλοι. Ο Μήτσος Μαρουκάκης, αρχισυντάκτης του Ριζοσπάστη, πετάχτηκε από την ταράτσα της Γενικής Ασφάλειας Πειραιά στις 13 Οκτώβρη 1936, ο γηραιός συνδικαλιστής Νίκος Βαλιανάτος εκπαραθυρώθηκε από την Ειδική Ασφάλεια Αθηνών στις 9 Αυγούστου 1938 και ο τσαγκάρης Στέφανος Λασκαρίδης εκπαραθυρώθηκε επίσης από την Ειδική Ασφάλεια Θεσσαλονίκης στις 31 Γενάρη 1938 και οι δολοφονίες τους αποδόθηκαν από την Ασφάλεια σε αυτοκτονία. Πάντως δεν υπήρχε κάποιος οργανωμένος σχεδιασμός για μαζικές εκτελέσεις των κομμουνιστών όπως για παράδειγμα συνέβαινε στην Ισπανία του Φράνκο. Το καθεστώς συνέλαβε σχεδόν όλη την ηγεσία του ΚΚΕ και φυλάκισε τον Νίκο Ζαχαριάδη στην Κέρκυρα στην περιβόητη Ακτίνα Θ'. Στις φυλακές της Ακροναυπλίας που λειτούργησαν από την άνοιξη του 1937 φυλάκισε την μεγαλύτερη ομάδα κομμουνιστών, περίπου 600 άτομα. Επίσης εκτόπισε στα μικρά νησιά Αη Στράτη, Ανάφη, Φολέγανδρο, Κίμωλο, Γαύδο και αλλού πολλά στελέχη και μέλη του ΚΚΕ.

Ο Μεταξάς, ο ίδιος φανατικός αντικομμουνιστής, είχε συσπειρώσει γύρω του μερικούς από τους πιο ακραίους αντικομμουνιστές, όπως τον Κωνσταντίνο Μανιαδάκη, απότακτο ταγματάρχη του 1923, τον Θεόδωρο Σκυλακάκη, επίσης απότακτο ταγματάρχη του 1923, τον Κώστα Κοτζιά, τον Ι. Διάκο και άλλους. Επιπλέον, η δικτατορία είχε στείλει ορισμένα κορυφαία στελέχη της Ασφάλειας (μεταξύ άλλων τον Σπύρο Παξινό) στη Γκεστάπο στη ναζιστική Γερμανία για εκπαίδευση στη δίωξη και αντιμετώπιση του Κομμουνισμού.

Το καθεστώς προχώρησε ακόμα σε διώξεις και μη κομμουνιστών, πολιτικών αντιπάλων του, διαφωνούντων και δημοκρατικών πολιτών, προχωρώντας συχνά στο μέτρο της εκτόπισης σε νησιά του Αιγαίου, κάνοντας χρήση του βενιζελικού νόμου του 1929 "περί Ιδιωνύμου Αδικήματος". Οι διώξεις πήραν τεράστιες διαστάσεις, παλιοί συνδικαλιστές, εκπαιδευτικοί και δημόσιοι υπάλληλοι απολύθηκαν και διώχθηκαν. Καλλιεργήθηκε το πνεύμα της καταδόσεως υπόπτων και καθιερώθηκε τότε για πρόσληψη σε δημόσιες υπηρεσίες και για είσοδο σε στρατιωτικές σχολές το "πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων". Επίσης το καθεστώς ενίσχυσε το νομικό του οπλοστάσιο με νέους νόμους όπως το νόμο 117/1936 "περί μέτρων προς καταπολέμησιν του Κομμουνισμού".

Σύμφωνα με τα στοιχεία του Υφυπουργείου Ασφαλείας 47000 κομμουνιστές υπέβαλαν "δηλώσεις μετανοίας και αποκήρυξης του κομμουνισμού" μέχρι το 1940, ενώ οι συλληφθέντες ανέρχονταν σε 50.000 περίπου.

Ένα από τα μελανότερα σημεία της Δικτατορίας της 4ης Αυγούστου, τρεις μήνες μετά τον θάνατο του Ι. Μεταξά, ήταν η παράδοση όλων των πολιτικών κρατουμένων στους κατακτητές Γερμανούς και Ιταλούς, με αποτέλεσμα πολλοί από αυτούς να εκτελεστούν αργότερα από τους κατακτητές κατά τη διάρκεια της κατοχής.

Επίσης, στον τομέα των μειονοτήτων, το καθεστώς προσπάθησε να επιβάλλει τη χρήση της ελληνικής γλώσσας σε δημόσιους αλλά και ιδιωτικούς χώρους, με κυριότερα θύματά του τους σλαβόφωνους πληθυσμούς και τους Σλαβομακεδόνες. Δεν υιοθετήθηκε όμως κάποιο σχέδιο μαζικής εξόντωσης ή εκτοπισμού, όπως συνέβη με ανάλογα καθεστώτα στην Ευρώπη.

Μία από τις πρώτες πράξεις της δικτατορίας ήταν το κάψιμο των προοδευτικών βιβλίων που κατασχέθηκαν από τα βιβλιοπωλεία, πρακτορεία και σπίτια συλληφθέντων. Τα βιβλία που κάηκαν σε δημόσιους χώρους από μέλη φασιστικών οργανώσεων, στελέχη του καθεστώτος και πληρωμένων ατόμων ήταν Ελλήνων και ξένων συγγραφέων. Εκτός από τα έργα των Μαρξ, Ένγκελς, Λένιν, Πλεχάνωφ και άλλων κλασικών του μαρξισμού κάηκαν και έργα των Γκόρκυ, Ντοστογιέφσκι, Τολστόι, Γκαίτε, Δαρβίνου, Φρόυντ, Ανατόλ Φράνς, Μπέρναρ Σω, Παπαδιαμάντη, Καρκαβίτσα, Κορδάτου και άλλων. Σε εφημερίδες της 16ης Αυγούστου 1936 διαβάζουμε:

"Η Εθνική Φοιτητική Νεολαία Πειραιώς προβαίνουσα εις την εξαφάνισιν δια πυράς ολοκλήρου σειράς κομμουνιστικών εντύπων την προσεχή Κυριακήν και ώραν 8μμ και εν τη πλατεία Πασαλιμανίου Πειραιώς προσκαλεί άπαντας τους εθνικόφρονας νέους, όπως προσέλθουν εν τη πλατεία Τερψιθέας 7μμ ίνα εν σώματι μεταβούν και συμμετέχουν εις την τελετήν'".

Η έννοια του κομμουνιστικού εντύπου ήταν πολύ πλατιά και ερμηνευόταν από το καθεστώς κατά το δοκούν. Συμπεριλαμβάνονταν σε αυτά ακόμα και σχολικά βιβλία όπως "Τα Ψηλά Βουνά" του Ζαχαρία Παπαντωνίου. Στο κάψιμο των βιβλίων και στη δίωξη των ιδεών το καθεστώς της 4ης Αυγούστου αντέγραφε επακριβώς τα χιτλερικά πρότυπα.

Έργο

Οικονομία

Δημοσιονομικά

• Ο Μεταξάς κατάφερε να σταθεροποιήσει τη δραχμή από την κατάρρευση και να επιτύχει την κάλυψη της Τράπεζης της Ελλάδος σε χρυσό και συνάλλαγμα.
• Το 1936 το έλλειμμα του κρατικού προϋπολογισμού ήταν 569.000.000 δραχμές, ενώ το 1938 το έλλειμμα ήταν 175.000.000 δραχμές. Το έλλειμμα διατηρήθηκε μέχρι το 1940.
• Ο πληθωρισμός παρέμεινε σε ανεκτά όρια.
• Το δημόσιο χρέος κυρίως προς τη Μ. Βρετανία ρυθμίστηκε τον Ιανουάριο του 1940 με συμφωνημένη πληρωμή του 41,5% των τόκων αντί για 65%, που ήθελαν οι Βρετανοί.
• Τη δεκαετία του 1920 η αναλογία εισαγωγών-εξαγωγών ήταν 45%, το 1939 έφτασαν το 75%.

Γεωργία

• Κορυφαίο επίτευγμα του καθεστώτος ήταν η ρύθμιση των αγροτικών χρεών (Α.Ν. 677/37). Συνεπώς, οι αγρότες πλήρωναν χρέη, που δεν ξεπερνούσαν το 60% της περιουσίας του και διαγράφονταν οι μέχρι τότε τόκοι. Επιπλέον το επιτόκιο μειωνόταν από 13% στο 3% και η προθεσμία αποπληρωμής ανερχόταν στα 12 χρόνια.
• Έως τον Αύγουστο του 1939 είχαν παραδοθεί 276.009 νέα στρέμματα προς καλλιέργεια, έγινε άρδευση 470.000 στρεμμάτων και είχαν γίνει αντιπλημμυρικά έργα σε 1.000.000 στρέμματα.
• Με τον Α.Ν. 1462/38 καταργήθηκε η φορολογία παραγωγής ελαίου.
• Η Αγροτική Τράπεζα αύξησε σημαντικά τη δανειοδότηση των αγροτών, διένειμε κριθάρι, αραβόσιτο, βασικά δενδρύλλια και σπόρους.
• Μέτρα υπέρ των σταφιδοπαραγωγών.
• Με νόμο απαγορεύτηκε η διατήρηση από τους κτηνοτρόφους των αιγοειδών.

Βιομηχανία

• Από πλευράς επενδύσεων η περίοδος της 4ης Αυγούστου μπορεί να θεωρηθεί ευνοϊκή, αφού την περίοδο 1936-1938 ιδρύθηκαν 567 εργοστάσια.
• Η βιομηχανική ανάπτυξη διατηρήθηκε σε πολύ υψηλά επίπεδα που σημείωνε από το 1930. Το 1938 ήταν 9,23% και το 1939 ήταν 9%.
• Αναπτύχθηκαν βιοτεχνίες, που ασχολούνταν με προϊόντα, όπως νήματα βάμβακος, κλωστοϋφαντουργίας, χαρτιού, δέρματος, χημικών λιπασμάτων και αλυκών.
• Το 1928 η εγχώρια βιομηχανία κάλυπτε το 60% των αναγκών της χώρας σε βιομηχανικά προϊόντα. Το 1937 η κάλυψη ήταν 74,4%, το 1938 ήταν 78,4% και το 1939 έφτασε το 82%.

Ηλεκτροδότηση και Ενέργεια

• Η παραγωγή λιγνίτη σημείωσε εντυπωσιακή αύξηση, η οποία από 80.000 τόνους έφθασε τους 400.000 τόνους το 1939. Έτσι, εξασφαλίστηκε αυτάρκεια στον ενεργειακό τομέα, καθώς αντικατέστησε τον γαιάνθρακα, ο οποίος ήταν εισαγόμενος. Οι εισαγωγές άνθρακα από 20.000 τόνους έπεσαν στους 1.000.

• To 1938, ξεκίνησαν οι πρώτες γεωτρήσεις για άντληση πετρελαίου στο Κατάκολο Ηλείας.

Ναυτιλία

• Τα πλοία υπό ελληνική σημαία ήταν 510 και χωρητικότητας 1.760.000 τόνων το 1936. Το 1938 αυξήθηκαν σε 600 και είχαν χωρητικότητα 1.874.175 τόνους. Η Ελλάδα κατατασσόταν στην 9η θέση παγκοσμίως σε μέγεθος εμπορικού στόλου.
• Συνδέθηκε η Ελλάδα με την Αμερική με το πλοίο «ΝΕΑ ΕΛΛΑΣ».
• Εγκαινιάστηκαν τα ναυπηγεία Σκαραμαγκά.

Τραπεζικός Τομέας

• Το σύνολο των καταθέσεων των Τραπέζων Εθνικής, Αθηνών, Αγροτικής, Λαϊκής, Ιονικής, Εμπορικής και ταχυδρομικών ταμιευτηρίων στις 31 Δεκεμβρίου του 1938 ανέρχονται σε 22.886,6 εκ. δραχμές, έναντι 21.077,3 εκ. δραχμές στις 31 Δεκεμβρίου του 1937. Δηλαδή αύξηση 1.809,3 εκ. δραχμές.

Τηλεπικοινωνίες

• Ιδρύθηκε ο πρώτος ραδιοφωνικός σταθμός της Ελλάδας to 1938. Η ισχύς του ήταν αρχικώς 15 κιλοβάτ και κατόπιν έγινε 40 κιλοβάτ.
• Μέχρι το 1940 υπήρχαν στην Ελλάδα 61.000 ραδιόφωνα.

Υποδομές

• Τα χρηματικά ποσά, στο πλαίσιο του κρατικού προϋπολογισμού, που δαπανήθηκαν για τα παραγωγικά έργα, δρόμους, λιμάνια, αντιπλυμμηρικά έργα, αποξυράνσεις και γέφυρες έφτασαν τα 1.345.000.000 δραχμές.
• Κατασκευάστηκαν 2.251 χλμ. οδικού δικτύου.
• Εγκαινιάστηκαν τα υδραυλικά έργα της Θεσσαλίας.
• Κατασκευάστηκαν οι υπόνομοι Αθηνών-Πειραιώς.
• Αναγέρθηκε το κτήριο του σιδηροδρομικού σταθμού στη Θεσσαλονίκη.
• Δημιουργήθηκαν νέα σιλό στον λιμένα του Πειραιά.
• Κατασκευάστηκε το νέο υπουργείο οικονομικών.
• Ολοκληρώθηκε ο ηλεκτροφωτισμός της Αθήνας και η ύδρευση του συνοικισμού Ν. Σμύρνης.
• Κατασκευάστηκαν τα αεροδρόμια Θεσσαλονίκης και Κρήτης.
• Εγιναν λιμενικά έργα στην Θεσσαλονίκη.
• Ξεκίνησε η κατασκευή του αεροδρομίου Ελληνικού το 1938.
• Εγκαινιάστηκε η σιδηροδρομική γραμμή Ν. Ζίχνη-Αμφίπολη.

Φορολογία

• Η οικονομική αστυνομία κατάφερε να πατάξει το λαθρεμπόριο και την φοροδιαφυγή.

Κοινωνική πολιτική

Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου προώθησε μία σειρά φιλολαϊκών μέτρων.

Εργατική πολιτική

Το καθεστώς, προκειμένου να προωθήσει τα φιλεργατικά μέτρα του ίδρυσε το Υφυπουργείο Εργασίας με υφυπουργό τον Αριστείδη Δημητράτο, ο οποίος ήταν σοσιαλιστής συνδικαλιστής.

• Καθιερώθηκε το 8ωρο ημερησίως και το 48ωρο εβδομαδιαίως σε όλο τον τομέα της βιομηχανίας (Α.Ν. 547/37).
• Καθορίσθηκαν κατώτατα όρια μισθών και ημερομισθίων – το λεγόμενο «ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα».

• Υπογράφηκαν οι πρώτες συλλογικές συμβάσεις εργασίας.
• Καθιερώθηκε η υποχρεωτική αργία της Κυριακής.
• Καθιερώθηκε η Πρωτομαγιά ως εθνική εορτή εργασίας και επίσημη αργεία του κράτους.
• Καθιερώθηκαν οι άδειες των εργαζομένων (15 ημέρες μετ’ αποδοχών).
• Ιδρύθηκε ο θεσμός της Εργατικής Εστίας, με στόχο να προσφέρει ψυχαγωγία, μαθήματα γραφής και ανάγνωσης, εκδρομές και θεατρικές παραστάσεις. 
• Καθιερώθηκε η υποχρεωτική διαιτησία μεταξύ εργοδοτών και εργαζομένων για την ειρηνική διευθέτηση των διαφορών τους (Α.Ν. 866/37).
• Απαγορεύθηκε αυστηρώς και δια ροπάλου η παιδική εργασία.
• Προστατεύτηκαν οι εργαζόμενοι σε περίπτωση εργατικών ατυχημάτων.
• Ιδρύθηκαν τα Γραφεία Ευρέσεως Εργασίας.
• Η ανεργεία σχεδόν εξαλείφθηκε.

Στέγαση

• Στην Αττική, οικοδομήθηκαν 5.500 νέες κατοικίες και στην υπόλοιπη επικράτεια άλλες 1.700 στην υπόλοιπη χώρα.
• Παραχωρήθηκαν 900 οικόπεδα σε άστεγες οικογένειες.
• Δανειοδοτήθηκαν οι άστεγες οικογένειες με άτοκα δάνεια 15.000 δραχμών για την αυτοστέγαση τους.
• Από τα 37.000 παραπήγματα, καταδεφίστηκαν 8.000 μετά την αποκατάσταση των κατοίκων τους.
• Ιδρύθηκαν "Λαϊκά Υπνωτήρια" σε αρκετές πόλεις για τη διανυκτέρευση των αστέγων.

Υγεία

• Θεσπίστηκαν τα κέντρα υγείας.
• Ανεγέρθηκαν Νοσοκομεία στην Θεσσαλονίκη 500 κλινών για συνήθεις παθήσεις, και 700 κλινών για ψυχοπαθείς.
• Αναγέρθηκε το Νοσοκομείο Σωτηρία στην Αθήνα.
• Πάρθηκαν ανθελονοσιακά μέτρα. Διετέθησαν συνολικά 46.680.000 δραχμές. Έγιναν ανθελονοσιακά σε 95 περιοχές και 900 ανθελονοσιακά ιατρεία στην Ελλάδα. Θεμελιώθηκαν 8 επιθεωρήσεις ελονοσίας, 5 πειραματικοίκαι 89 ανθελονοσιακοί σταθμοί.
• Πάρθηκαν μέτρα κατά της φυματίωσης: Δημιουργήθηκαν 28 Σανατόρια, 6 περίπτερα φυματικών και 41 φυματικά ιατρεία.
• Πάρθηκαν μέτρα κατά του τραχώματος. Δημιουργήθηκαν 24 ιατρεία.

Κοινωνική Ασφάλιση - Πρόνοια

• Λειτούργησε το ΙΚΑ τον νοέμβριο του 1937 στην Αθήνα, τον Πειραιά και τη Θεσσαλονίκη. Σε άλλες πόλεις άρχισε να εγκαινιάζονται τα τέλη του 1938.
• Οργανώθηκαν τα "Λαϊκά Συσσίτια" με 100.000 μερίδες ημηρεσίως σε 48 πόλεις της Ελλάδας.

Ένοπλες Δυνάμεις

Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου ξέκινησε εξ'αρχής τον εκσυγχρονισμό των ενόπλων δυνάμεων της Ελλάδας.

Πολιτισμός

Παιδεία

• Ιδρύθηκε η Εθνική Οργάνωση Νεολαίας (ΕΟΝ).
• Ανεγέρθηκαν Σχολεία 329 δημοτικά σχολεία.
• Ιδρύθηκαν 63 κρατικοί παιδικοί σταθμοί και 93 νηπιαγωγεία.
• Οικοδομήθηκαν 1.739 νέες σχολικές αίθουσες και συμπληρώθηκαν με το διορισμό 3.288 εκπαιδευτικών.
• Θεμελιώθηκε ο θεσμός των σχολικών συσσιτίων, στα οποία συμμετείχαν 50.000 μαθητές.

Εξωτερική πολιτική

Στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής, ο Μεταξάς προσπάθησε να ισορροπήσει μεταξύ της Αγγλίας, η οποία ήταν η κυρίαρχη ναυτική δύναμη της Μεσογείου και προς την οποία άλλωστε στρέφονταν οι συμπάθειες του βασιλιά, και της Γερμανίας, με το ολοκληρωτικό καθεστώς της οποίας υπήρχε ιδεολογική συνάφεια, αλλά και στενότατοι οικονομικοί δεσμοί. Όμως, όπως αποδεικνύει η «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» της Εκδοτικής Αθηνών, ήδη από το 1939 η Ελλάδα είχε ευθυγραμμιστεί απόλυτα με τους Βρετανούς, οι οποίοι αποδέχονταν την ουδέτερη στάση της Ελλάδας εξαιτίας της αδυναμίας τους να της παράσχουν ουσιαστική στρατιωτική υποστήριξη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των στενών σχέσεων που υπήρχαν μεταξύ των δύο κυβερνήσεων είναι το γεγονός ότι ο Μεταξάς πρότεινε το 1938 στην αγγλική κυβέρνηση τη σύναψη αμυντικής συμμαχίας, την οποία η αγγλική κυβέρνηση αρνήθηκε διπλωματικά αφού δεν είχε λόγο να αμφιβάλλει σχετικά με την στάση της Ελλάδας σε επικείμενο πόλεμο. Αντίθετα, με τη γερμανική κυβέρνηση οι σχέσεις ήταν τυπικές, αφού η Ελλάδα είχε πολλά οφέλη από τις οικονομικές επενδύσεις των Γερμανών. Σημαντικό ρόλο στις διπλωματικές σχέσεις των δύο χωρών διαδραμάτισε και η στάση της Ιταλίας, λόγω των συνεχών προκλήσεων. Το γεγονός της βύθισης της Έλλης σηματοδότησε το τέλος των φιλικών σχέσεων με τις δυνάμεις του Άξονα.

Επίσης, σημαντική παράμετρος της εξωτερικής πολιτικής του καθεστώτος υπήρξε και η συνέχιση των καλών σχέσεων και της προσέγγισης με την Τουρκία, η οποία είχε αρχίσει από τα έτη πρωθυπουργίας του Ελευθερίου Βενιζέλου. Ένας πρόσθετος λόγος που συνέβαλλε σε αυτήν την πολιτική ήταν και η ιταλική παρουσία στα Δωδεκάνησα και το Αιγαίο.

Βιβλιογραφία

• 4η Αυγούστου: Ο Μεταξάς και η «αυτοκτονία» της δημοκρατίας, Ε΄ Ιστορικά, Αθήνα 2000
• Clogg, Richard. A Concise History of Greece; 1992
• Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΕ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1978
• Ιστορία της Αντίστασης 1940-45, τόμος 1ος , Εκδοσεις Αυλός, Αθήνα 1979
• Βασίλης Νεφελούδης "Ακτίνα Θ'", Εκδόσεις της Εστίας, Αθήνα 2007
• Σπύρος Λιναρδάτος "Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου", Αθήνα 1967
• Μάνος Χατζιδάκης "4η Αυγούστου – 21η Απριλίου: Συγκριτική μελέτη", Αθήνα 2011
• Κωνσταντίνος Πλεύρης "Ιωάννης Μεταξάς - Βιογραφία" Αθήνα 1975

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

• Παναγιώτης Νούτσος, "Iδεολογικές συνιστώσες του καθεστώτος της 4ης Aυγούστου", Tα Iστορικά, 5 (1986), 139-150.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Λιάκος, Αντώνης (28/10/2007). «Η «κοινωνική πολιτική» της 4ης Αυγούστου». Γνώμες (Νέες Εποχές). Το Βήμα. Ανακτήθηκε στις 2009-09-28. 
• Σφήκας, Θανάσης (04/08/2006). «Η ιδεολογία της 4ης Αυγούστου». Βιβλιοθήκη. Ελευθεροτυπία. Ανακτήθηκε στις 2009-09-28. 
• «Ο φασισμός στην Ελλάδα». Ριζοσπάστης. 19/5/2005. Ανακτήθηκε στις 2009-09-28. 
• Κονιδάρης, Ι.Μ. (4/8/1996). «Κατάλοιπα της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου». Γνώμες (Νέες Εποχές). Το Βήμα. Ανακτήθηκε στις 2009-09-28. 

Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ

• Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936-1940 (μέρος 1ο) (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936-1940 (μέρος 2ο) (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• 21η Απριλίου-4η Αυγούστου-Σχέσεις στοργής (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• Αποκαλυπτήρια προτομής του Ιωάννη Μεταξά από τον Υπουργό Δημοσίας Τάξης Παναγιώτη Τζεβελέκο στη Νίκαια (Ταινία Επκαίρων από το Ε.O.A.)
• Ο Υπουργός Κοινωνικών Υπηρεσιών Ιωάννης Λαδάς αποκαλύπτει ανδριάντα του Ιωάννη Μεταξά στην Κηφισιά όπου και καταθέτει στεφάνι (Ταινία Επκαίρων από το Ε.O.A.)