Ρωσική Αυτοκρατορία

Ο Δικέφαλος αετός της Ρωσικής Αυτοκρατορίας

Σημαία της Ρωσικής Αυτοκρατορίας (1883–1917)

Τμήμα μιας σειράς λημμάτων
Ιστορία της Ρωσίας
Πρώιμοι Σλάβοι / Ρως προ 9ου αιώνα Χαγανάτο των Χαζάρων 7ος–10ος αιώνας Χαγανάτο των Ρως 9ος αιώνας Βουλγαρία του Βόλγα 9ος–13ος αιώνας Ρως του Κιέβου 882–1240 Βλαντίμιρ-Σούζνταλ 1157–1331 Δημοκρατία του Νόβγκοροντ 1136–1478 Ταταρικός ζυγός 1240–1480 Μεγάλο Δουκάτο της Μόσχας 1283–1547 Βασίλειο της Ρωσίας 1547–1721 Ρωσική Αυτοκρατορία 1721–1917 Ρωσική Δημοκρατία 1917 Σοβιετική Ρωσία 1917–1922 Σοβιετική Ένωση 1922–1991 Ρωσική Ομοσπονδία 1991–τώρα
Ιστορία
Ρωσία

Ρωσική Αυτοκρατορία (Российская империя) είναι η επίσημη ονομασία του ρωσικού κράτους από το 1721 (πολιτειακή μεταρρύθμιση του Πέτρου) έως το 1917 (Μεγάλη Οκτωβριανή Επανάσταση). Η εποχή αυτή αναφέρεται επιγραμματικά και ως αυτοκρατορική. Με μέγιστη έκταση περίπου 28.400.000 χμ² στα μέσα του 19ου αιώνα, είναι το τρίτο μεγαλύτερο κράτος στην ιστορία της ανθρωπότητας μετά τη Μεγάλη Βρετανία των αρχών του 20ού αιώνα (η οποία όμως διέθετε αποικίες) και τη μεσαιωνική Μογγολική Αυτοκρατορία του Κουμπλάι Χαν.

Ο επικεφαλής της Ρωσικής Αυτοκρατορίας έφερε τον τίτλο του Αυτοκράτορα, σε αντίθεση με τους προκατόχους του που αποκαλούνταν Τσάροι (Καίσαρες) του Βασιλείου της Ρωσίας. Πάντως στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου, μεταξύ των οποίων και στην ελληνική, ο όρος τσάρος συνέχισε να χρησιμοποιείται. Όλοι οι αυτοκράτορες της συγκεκριμένης περιόδου προέρχονταν από τον Οίκο των Ρομάνοβ.

Η αυτοκρατορική εποχή μπορεί να χωρισθεί σε δύο μεγάλες περιόδους. Η πρώτη (18ος αι.) ξεκινά με το Μέγα Πέτρο και κλείνει με τη Μεγάλη Αικατερίνη - είναι η εποχή που η Ρωσία αποκτά τις δύο πολυπόθητες θαλάσσιες εξόδους στη Βαλτική και στη Μαύρη Θάλασσα αντίστοιχα, αλλά έχει και μία μεγάλη περίοδο εσωστρέφειας στο κέντρο της. Η δεύτερη (19ος αι.) είναι η περίοδος της πολιτικής σταθερότητας, της εκβιομηχάνισης και της ανάδειξης σε παγκόσμια υπερδύναμη, αλλά συνάμα και της επιμονής σε παρωχημένες κοινωνικοπολιτικές δομές. Αυτή η επιμονή θα δημιουργήσει τις συνθήκες για δύο επαναστάσεις στις αρχές του 20ού αιώνα (1905, 1917) και τη δημιουργία του πρώτου κομμουνιστικού κράτους στον κόσμο.

Περίοδος Α': Επέκταση και ωρίμανση

Στην τελευταία δεκαετία του 18ου αιώνα και στις δύο πρώτες του 19ου κυριαρχεί η προσωπικότητα του τσάρου Πέτρου Α'. Περιορίζοντας την ισχύ των ευγενών (βογιάρων) και της εκκλησίας, εκσυγχρονίζοντας την εκπαίδευση με την εισαγωγή ευρωπαϊκών προτύπων, καθώς και ανακτώντας τα εδάφη στη Βαλτική που είχαν χάσει οι προκάτοχοί του, ο Πέτρος μετατρέπει τη χώρα του από περιφερειακό βασίλειο σε υπερδύναμη της ΒΑ Ευρώπης μέσα σε λιγότερο από τριάντα χρόνια. Η ίδρυση της Αγίας Πετρούπολης (1703) και η μεταφορά σε αυτήν της πρωτεύουσας του κράτους (1712) δείχνουν ανάγλυφα ότι πια βασική προτεραιότητα είναι η καλλιέργεια εμπορικών / πολιτιστικών δεσμών με τη Δύση, αλλά και η είσοδος στο διπλωματικό παιχνίδι των μεγάλων ευρωπαϊκών μοναρχιών.

Στα τέλη του 1721 ο Πέτρος ανακηρύσσει επίσημα τη χώρα του ως Αυτοκρατορία. Την επόμενη χρονιά αλλάζει τα Πρωτόκολλα που καθόριζαν τους τίτλους ευγενείας, σε μία προσπάθεια να περιστείλει ακόμη περισσότερο τα προνόμια των βογιάρων και να παραχωρήσει τίτλους σε δικούς του ανθρώπους που δεν είχαν αριστοκρατική καταγωγή. Παράλληλα αλλάζει τους κανόνες διαδοχής: εντάσσει σε αυτήν τις γυναίκες (πράγμα απαραίτητο, αφού ο μοναχογιός του Αλέξιος είχε εκτελεσθεί το 1718 ως συνωμότης κατά του πατέρα του), ενώ υπό προϋποθέσεις δίνει στον αυτοκράτορα το δικαίωμα να ορίσει ο ίδιος το διάδοχό του.

Τα πρώτα χρόνια μετά τον Πέτρο (1725 - 1741)

Ο Πέτρος πεθαίνει απρόσμενα το 1725 και ακολουθεί μία περίοδος χάους, ακατάπαυστων συνωμοσιών και ακυβερνησίας. Αρχικά τον διαδέχεται η σύζυγός του Αικατερίνη Α', η οποία όμως θα αποβιώσει δύο χρόνια αργότερα. Για άλλα δύο χρόνια (1728 - 1730) θα βασιλέψει τυπικά ο ανήλικος Πέτρος Β', γιος του εκτελεσθέντος Αλεξίου, μέχρι που θα πεθάνει από ευλογιά και θα προκύψει κενό διαδοχής.

Μετά από διαβουλεύσεις το στέμμα δίνεται στην Άννα Ιβάνοβνα, ανηψιά του Μεγάλου Πέτρου. Η Άννα ήταν κόρη του Ιβάν Ε', ετεροθαλούς αδελφού και συμβασιλέως του Πέτρου έως το 1696. Μετά το θάνατο του πατέρα της είχε παντρευθεί ένα γερμανό ευγενή της Βαλτικής και είχε γίνει Δούκισσα της Κουρλάνδης (γερμανική κτήση στη σημερινή Λετονία). Όταν το ανακτοβούλιο την κάλεσε να αναλάβει τις τύχες της Ρωσίας (1730), η νέα αυτοκράτειρα ανέλαβε συγκεκριμένες δεσμεύσεις, οι οποίες αργά ή γρήγορα θα φιλελευθεροποιούσαν το καθεστώς μετατρέποντάς το σε συνταγματική μοναρχία. Γρήγορα όμως θα πετύχει να απεμπλακεί: υποστηριζόμενη από παραδοσιακούς ευγενείς και την Αυτοκρατορική Φρουρά, διαλύει το ανακτοβούλιο και εξορίζει τα μέλη του στη Σιβηρία. Η δεκαετής παραμονή της στο θρόνο της χαρακτηρίζεται από την πλήρη ανεπάρκειά της για ένα τόσο σημαντικό αξίωμα, την αθρόα εισαγωγή γερμανών συμβούλων στα καίρια πόστα της διοίκησης και τις εκτελέσεις όσων ενοχλούνταν από τον εκγερμανισμό της Ρωσίας.

Λίγο πριν πεθάνει άτεκνη από νεφροπάθεια (1740), η Άννα προλαβαίνει να ορίσει ως διάδοχό της το γερμανό Ιβάν ΣΤ', γιο μιας ανηψιάς της και ηλικίας μόλις ενός έτους! Η επιλογή αυτή γίνεται με την προφανή σκοπιμότητα ο θρόνος να παραμείνει στους απογόνους των Μιλοσλάβσκι (η οικογένεια της μητέρας του Ιβάν Ε') και να αποκλεισθούν οι Ναρίσκιν (η οικογένεια της μητέρας του Πέτρου). Το σχέδιο θα αποτύχει - δεκατρείς μήνες αργότερα ο Ιβάν καθαιρείται και θα περάσει 23 χρόνια έγκλειστος σε διάφορες φυλακές έως τη μυστική εκτέλεσή του στο Σλισελμπούργκ (1764).

Παρά την αστάθεια που επικρατεί στο εσωτερικό καθ' όλην την περίοδο 1725 - 1741, στη διεθνή σκηνή ο ρόλος της αυτοκρατορίας αναβαθμίζεται. Στον Πόλεμο της Πολωνικής Διαδοχής (1733 - 1735) η ρωσική διπλωματία συνεργάζεται με τους αυστριακούς και επιβάλλει τον εκλεκτό της στον πολωνικό θρόνο, εις βάρος των γάλλων. Επίσης το 1739 προσαρτάται στη Ρωσία η πόλη Αζόφ στα παράλια της Μαύρης Θάλασσας - αυτή είναι η απαρχή της προσπάθειας για έξοδο στη Μεσόγειο εις βάρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που θα ολοκληρωθεί λίγες δεκαετίες αργότερα.

Η ανάκαμψη (1741 - 1762)

Το 1741 ο θρόνος ξαναπερνά στους απογόνους του Μεγάλου Πέτρου με την κόρη του Ελισάβετ και ξεκινά μια περίοδος σταθερότητας και προόδου. Η Ελισάβετ θυμίζει πολλά από τα ηγετικά προτερήματα του Πέτρου και επιπλέον είναι αρκετά ώριμη όταν αναλαμβάνει καθήκοντα (32 ετών). Συνεχίζοντας το φιλεκπαιδευτικό έργο του πατέρα της, ιδρύει το Πανεπιστήμιο Μόσχας (1755) και την Ακαδημία Καλών Τεχνών της Αγίας Πετρούπολης (1757). Επίσης μετακαλεί ξένους αρχιτέκτονες που κτίζουν πολλά από τα κτήρια - σύμβολα της Αγίας Πετρούπολης: Χειμερινά Ανάκτορα (Ερμιτάζ), Μονή Σμόλνι κτλ.

Πολιτικά η Ελισάβετ δείχνει αξιοθαύμαστη οξυδέρκεια. Αποκαθιστά τους θεσμούς που είχε εισαγάγει ο πατέρας της, εκδιώκει τους γερμανούς συμβούλους από την Αυλή και τους αντικαθιστά με μορφωμένους ρώσους. Αναγνωρίζοντας την ευφυΐα του Αλεξέι Μπεστούζεβ - Ριούμιν, τού αναθέτει το ρόλο του Αντικαγκελαρίου (υπουργού Εξωτερικών) αν και σε προσωπικό επίπεδο τον αντιπαθεί σφόδρα. Οι δυο τους καθιερώνουν τη Ρωσία ως μεγάλη δύναμη στην ευρωπαϊκή διπλωματική κονίστρα. Το 1743 επιλύουν τα χρονίζοντα συνοριακά προβλήματα με τη Σουηδία, αποσπώντας τη νότια Φινλανδία διά διαπραγματεύσεων (Συνθήκη του Άμπο ή του Τούρκου). Το 1748 επιτυγχάνουν δεύτερο θρίαμβο στη Συνθήκη του Άαχεν (ή Ε-λα-Σαπέλ), με την οποία λήγει ο Πόλεμος για την Αυστριακή Διαδοχή (η Ρωσία συμμετείχε με ένα επικουρικό σώμα 30.000 ανδρών). Αν και με μια πρώτη ανάγνωση της συνθήκης δεν προκύπτει άμεσο όφελος, τα έμμεσα κέρδη είναι πολλαπλά και μακροπρόθεσμα:

• Η ρωσική αυτοκρατορία συσφίγγει τους δεσμούς της με δύο πανίσχυρες χώρες (Αγγλία και Αυστρία).

• Απομονώνεται η Πρωσία, μόνιμη αντίπαλος των ρώσων στην ανατολική Βαλτική.

• Για πρώτη φορά η Ρωσία ερωτάται για κάτι που συμβαίνει χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά.

Η μεγαλύτερη όμως επιτυχία θα ήταν η κατάκτηση του Βερολίνου κατά τον Επταετή Πόλεμο, εάν δεν την προλάβαινε ο θάνατος τη στιγμή που ο ρωσικός στρατός βρισκόταν προ των πυλών της πρωσικής πρωτεύουσας (Ιανουάριος 1762. Ευτυχώς για τους πρώσους, τη διαδέχεται ο γερμανοτραφής ανηψιός της Πέτρος Γ' που αποσύρει τα στρατεύματα και συνάπτει ειρήνη. Δε θα κυβερνήσει όμως τη χώρα για πολύ - η δαιμόνια σύζυγός του Αικατερίνη θα τον εξαναγκάσει σε παραίτηση μόλις έξι μήνες από την ενθρόνισή του και θα αναλάβει η ίδια τις τύχες της αυτοκρατορίας.

Μεγάλη Αικατερίνη: Η έξοδος στη Μαύρη Θάλασσα (1762 - 1796)

Η γερμανίδα Αικατερίνη φορά το στέμμα τον Ιούλιο του 1762 ως Αικατερίνη Β'. Τρεις μέρες αργότερα ο Πέτρος βρίσκεται νεκρός από στραγγαλισμό στη Ρόψα. Αν και μεγάλο τμήμα της αριστοκρατίας τη θεωρεί σφετερίστρια, δε θα αντιμετωπίσει ιδιαίτερες αντιστάσεις. Σε προσωπικό επίπεδο η Αικατερίνη θαυμάζει το Διαφωτισμό, δεν τολμά όμως να προβεί σε αντίστοιχες φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις.

Υπό την ηγεσία της εκπληρώνεται ένα όνειρο αιώνων, η έξοδος στη Μαύρη Θάλασσα μέσω της Κριμαίας. Στην κριμαϊκή χερσόνησο εκτεινόταν για τρεισήμισυ αιώνες το ταταρικό Χανάτο της Κριμαίας. Αν και το χανάτο ήταν διαρκώς στο στόχαστρο των ρώσων, επιβίωνε πάντα χάρη στην κηδεμονία των Οθωμανών που επ' ουδενί θα ήθελαν να δουν το ρωσικό στόλο να πλέει κοντά στην Κωνσταντινούπολη.

Η κατάκτηση της Κριμαίας είναι αποτέλεσμα του ρωσοτουρκικού πολέμου του 1768-1774 και της Συνθήκης Κιουτσούκ - Καϊναρτζή, με την οποία:

• Λήγει η οθωμανική προστασία στην Κριμαία και τής παραχωρείται ανεξαρτησία. Η ανεξαρτησία θα αποδειχθεί απλά τυπική - στην ουσία τίθεται υπό τον έλεγχο της Ρωσίας που θα την προσαρτήσει μονομερώς εννέα χρόνια αργότερα (1783).

• Παραχωρείται στα εμπορικά πλοία υπό ρωσική σημαία το δικαίωμα ελεύθερης διέλευσης από τα Δαρδανέλια και το Αιγαίο, βγάζοντας το ρωσικό στόλο στη Μεσόγειο!

• Αναγνωρίζεται η Ρωσία ως προστάτης των χριστιανικών πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Εκτός των προφανών ρωσικών κερδών, η συνθήκη του Κιουτσούκ - Καϊναρτζή αποφέρει ωφέλεια και στον υπόδουλο ελληνισμό. Μη διαθέτοντας στόλο στη Μεσόγειο, οι ρωσικές αρχές εντέλλονται να συνεργασθούν στενά με τους έλληνες πλοιοκτήτες που θα δουν τα κέρδη τους να εκτινάσσονται και το στόλο τους να γιγαντώνεται. Επίσης προσκαλούνται έλληνες έμποροι να δημιουργήσουν παροικίες στα νεοπροσαρτηθέντα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας - σε ένα από αυτά, την Οδησσό, θα ιδρυθεί η Φιλική Εταιρεία που θα προετοιμάσει την Επανάσταση του 1821.

Η νέα αυτή πραγματικότητα δεν αρέσει καθόλου στην Αγγλία και τη Γαλλία, οι οποίες βλέπουν τη Ρωσία ως βασικό ανταγωνιστή τους στην ευρωπαϊκή ήπειρο και παρακινούν την Υψηλή Πύλη να ανακαταλάβει τις περιοχές που έχασε στον πόλεμο του 1768-1774. Ξεκινά έτσι ένας νέος ρωσοτουρκικός πόλεμος (1787-1792), όπου η Αικατερίνη θριαμβεύει ξανά: με τη Συνθήκη του Ιασίου (Ιανουάριος 1792) η Υψηλή Πύλη όχι μόνο αποδέχεται την προσάρτηση της Κριμαίας στη Ρωσία, αλλά αναγνωρίζει και την κυριαρχία της τελευταίας στην Ουκρανία δυτικά του Δνείπερου (τα εδάφη ανατολικά του Δνείπερου είχαν προσαρτηθεί το 17ο αι. επί Αλεξίου εις βάρος της Πολωνίας).

Περίοδος Β': Παγκόσμια Υπερδύναμη

Όταν η Μεγάλη Αικατερίνη πεθαίνει το 1796, η Ρωσική Αυτοκρατορία δεν είναι απλά το δυνατότερο και μεγαλύτερο κράτος της ΒΑ Ευρώπης αλλά μία από τις υπερδυνάμεις ολόκληρης της ηπείρου. Νέος αυτοκράτορας θα αναλάβει ο γιος της Παύλος (Παύλος Α') που θα κυβερνήσει μόλις πέντε έτη.

Κατά τη διακυβέρνησή του θα ιδρυθεί με αυτοκρατορικό διάταγμα η Ρωσική-Αμερικανική Εταιρεία, η οποία θα υλοποιήσει την επέκταση της Ρωσίας στην Αλάσκα τις τρεις επόμενες δεκαετίες. Επίσης ο Παύλος δε μπορεί να μείνει αμέτοχος στο νέο σκηνικό που διαμορφώνουν οι νίκες του Ναπολέοντα στη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη - συνεργάζεται με την Αγγλία και την Αυστρία εναντίον του γάλλου αυτοκράτορα και το 1798-1799 ρωσικά εκστρατευτικά σώματα θριαμβεύουν στην Ιταλία και την Ελβετία. Το 1800 προσαρτά μονομερώς το Κάτρλι-Καχέτι, δηλ. το βασικό κορμό της Γεωργία, αν και παλαιότερα η μητέρα του είχε δεσμευθεί για την ανεξαρτησία του. Στο εσωτερικό επίπεδο προσπαθεί να χαλαρώσει την καταπίεση των δουλοπαροίκων και να καταπολεμήσει τη διαφθορά της υψηλόβαθμων στελεχών του παλατιού. Αυτές οι επιδιώξεις θα προκαλέσουν την οργή της αριστοκρατίας και θα οδηγήσουν στη δολοφονία του στις 23 Μαρτίου 1801.