Χετταίοι

Χάρτης της Αυτοκρατορίας των Χετταίων

Οι Χετταίοι λεγόμενοι και Χιττίτες ήταν ένας αρχαίος ιστορικός λαός που αναφέρεται και στην Αγία Γραφή. Μιλούσαν μια «ινδοευρωπαϊκή γλώσσα» του ανατολικού κλάδου, καλούμενη χεττιτική γλώσσα. Οι Χετταίοι ίδρυσαν αυτοκρατορία και πολιτισμό στη κεντρική Μικρά Ασία, σημερινή Τουρκία περί το 1500 π.Χ. Στους επόμενους δύο αιώνες φαίνεται πως κυβερνούσαν και μέρος της σημερινής Συρίας. Η Αυτοκρατορία των Χετταίων καταστράφηκε από βόρειους κυρίως επιδρομείς περί το 1200 π.Χ.. Πολλοί από τους Χετταίους που αναφέρονται στη Παλαιά Διαθήκη ήταν Νέο ή Συρο-Χετταίοι.

Μετά τη καταστροφή της αυτοκρατορίας τους στη Μικρά Ασία ένα μέρος του λαού μετανάστευσε στη βόρεια Συρία όπου και κυριάρχησαν σε πολλές πόλεις μεταξύ των οποίων ήταν η Χαρχεμίς στη Κιλικία. Οι λαοί αυτοί καλούμενοι πλέον ως «Νεοχετταίοι» ή «Συροχετταίοι» είναι εκείνοι που αναφέρονται στη περίοδο των Βασιλέων του Ισραήλ.

Οι Χετταίοι στην Παλιά Διαθήκη

Η Παλαιά Διαθήκη αναφέρει συχνά τόσο την φυλή των Χετταίων, όσο και συγκεκριμένα πρόσωπα, π.χ. τον Εφρών. Αναφορές βρίσκουμε συγκεκριμένα σε τέσσερα από τα πέντε βιβλία του Πεντάτευχου καθώς επίσης στο βιβλίο Ιησού του Ναυή και στο Βιβλίο των κριτών.

Ο Ουρίας, σύζυγος της Βηθσαβεέ, με την οποία ο βασιλιάς Δαβίδ είχε σχέση, ήταν Χετταίος. Η Παλαιά Διαθήκη τον αναφέρει στο βιβλίο Β' Βασιλειών, ψαλμός 11, 1-26.

Η ανακάλυψη των Χετταίων

Μέχρι τον 19ο αιώνα οι Χετταίοι ήταν άγνωστοι. Μόνο από μερικές αναφορές στην Παλαιά Διαθήκη τους ξέραμε. Ακόμα και οι αρχαίοι Έλληνες τους είχαν ήδη ξεχάσει, αφού δεν τους ανέφεραν ούτε στα αρχαία κείμενα. Τα ερείπια του πολιτισμού τους νομίζαμε ότι είναι Αιγυπτιακής προέλευσης. Ο Ηρόδοτος, ο μόνος που αναφέρει κάτι, υποθέτει ότι το ανάγλυφο της Karabel απεικονίζει τον αιγύπτιο Φαραώ Σέσωστρις Γ'. Σήμερα ξέρουμε ότι η απεικόνιση αυτή παριστάνει τον Ταρκασνάβα, βασιλιά του κράτους Μίρα στο βασίλειο των Χετταίων.

Η αρχαιότερη αρχαιολογική αναφορά περί των Χετταίων βρίσκεται στην Ασσυριακή εμπορική αποικία Κανές, όπου αναφέρεται μια εμπορική σχέση των Ασσυρίων με την «Χαττούσα», πρωτεύουσα των Χετταίων. Μερικά όμως από τα ονόματα που αναφέρονταν προφανώς δεν ήταν ούτε ανατολικής ούτε ασσυριακής προέλευσης, αλλά ινδοευρωπαϊκής.

Το 1884 ο Γουίλιαμ Ράιτ ανακάλυψε μια επιγραφή στη Boğazkale της Τουρκίας που είχε ιερογλυφικά όμοια με αυτά στις πόλεις Χαλέπιο ή Αλέπο, και Hamath στη βόρεια Συρία. Το 1887 βρέθηκαν αρχεία στο Τελ-ελ-Αμαρνά που περιείχαν την διπλωματική αλληλογραφία του Φαραώ Αμενχοτέπ Γ' και του γιου του, του Ακενατόν. Δύο από τις επιστολές προέρχονταν από το «Βασίλειο Χέτα» που βρισκόταν στην Χαττούσα και ήταν γραμμένα στην ακκαδική σφηνοειδή γραφή μεν, αλλά σε γλώσσα άγνωστη. Οι αρχαιολόγοι διάβαζαν τα γράμματα αλλά δεν καταλάβαιναν τις λέξεις. Ο Archibald Sayce, αρχαιολόγος και ασσυριολόγος της Οξφόρδης πρότεινε τότε να ταυτίσουν τον αρχαίο πολιτισμό στην Χαττούσα με την φυλή των Χετταίων που ανέφερε η Παλαιά Διαθήκη. Η πρότασή του αυτή έγινε αποδεκτή στις αρχές του 20ού αιώνα.

Ανασκαφές που άρχισαν το 1905 έφεραν στο φως ένα βασιλικό αρχείο με περίπου 10.000 πλάκες με σφηνοειδή γραφή της ίδιας άγνωστης γλώσσας. Η άγνωστη γλώσσα τελικά αποκρυπτογραφήθηκε από τον Τσέχο γλωσσολόγο Bedřich Hrozný (1879–1952), ο οποίος παρουσίασε την εργασία του το 1915. Η γλώσσα των Χετταίων είναι η αρχαιότερη γνωστή και τεκμηριωμένη ινδοευρωπαϊκή γλώσσα.

Ιστορική σύνοψη

Χρονολόγηση

Οι εποχές κυριαρχίας των Χετταίων βασιλιάδων δεν είναι εύκολο να προσδιοριστούν με τα λίγα στοιχεία που έχουμε σήμερα. Λίγα κείμενα που υπάρχουν, ιδίως επιστολές Βασιλέων δίνουν μια πολύ αποσπασματική εικόνα. Ο Βασιλιάς Μουρσίλι Β' αναφέρει μια έκλειψη ηλίου στο 10. έτος της κυριαρχίας του. Δεν ξέρουμε όμως ποια από τις τρεις εκλείψεις ηλίου που χρονολογικά συμπίπτουν με την εποχή εκείνη είναι αυτή που αναφέρει.

• στις 13 Αυγούστου του 1315 π.Χ., έκλειψη 95%, ώρα 15:00 - 17:23, διάρκεια, 16:12 ώρες, σχεδόν πλήρης έκλειψη
• στις 11 Ιουνίου του 1312 π.Χ., έκλειψη 12%, ώρα 11:36 - 14:30, διάρκεια 13:06 ώρες σχεδόν καθόλου παρατηρήσιμη
• στις 31 Μαρτίου του 1308 π.Χ., έκλειψη 10%, ώρα 05:34 - 07:22, διάρκεια 06:31 ώρες, σχεδόν καθόλου παρατηρήσιμη

Προϊστορία

Την 3η χιλιετία π.Χ. η φυλή των Πρωτοχετταίων εγκαταστάθηκε στην κεντρική Μικρά Ασία. Η φυλή αυτή ήταν μάλλον αυτόχθονη. Το δεύτερο ήμισυ της 3ης χιλιετίας π.Χ. οι Πρωτοχετταίοι αναμείχθηκαν με τους Χετταίους που μάλλον ήρθαν από τον Καύκασο και έφεραν μαζί τους την γλώσσα τους. Τόσο η κάθοδος όσο και η ανάμειξη πρέπει να έγιναν αφενός μεν ειρηνικά και χωρίς επιδρομές και πράξεις βίας, αφετέρου δε σταδιακά έτσι ώστε η ακριβής χρονολογία δεν είναι δυνατόν να εξακριβωθεί, αφού η κάθοδος αυτή δεν άφησε σημάδια. Την ίδια εποχή σημειώνεται η κάθοδος και άλλων ινδοευρωπαϊκών φύλλων, οι Λούβιοι στα νότια και δυτικά, και οι Παλαϊοί στα βόρια και τα βορειοδυτικά της Μικράς Ασίας. Οι Χετταίοι αφού ανέλαβαν την κυριαρχία άκμασαν την 2η χιλιετία π.Χ. χτίζοντας το μεγάλο βασίλειο των Χετταίων. Η χώρα ονομάστηκε Χαττούσα ή Χάτι όπως έλεγαν και τους Πρωτοχετταίους. Την γλώσσα τους όμως την ονόμαζαν Νεσίλι κατά την πόλη Kaneš ή Νέσα. Ο πρώτος Βασιλιάς των Χετταίων με παλάτι στην Χαττούσα καταγόταν από την πόλη Κουσάρ της οποίας η τοποθεσία παραμένει ακόμα άγνωστη. Ο δεύτερος Βασιλιάς είχε το όνομα Ανίτας και καταγόταν επίσης από την άγνωστη πόλη Κουσάρ.

Οι Χετταίοι έφεραν μαζί τους και κάτι άλλο: Την τέχνη επεξεργασίας του σιδήρου. Ήταν οι πρώτοι και οι μοναδικοί στην εποχή τους που ήξεραν να επεξεργάζονται τον σίδηρο. Αυτό τους έδινε μια ισχυρή υπεροχή, αφού οι άλλες σύγχρονες τους φυλές πολιτισμικά βρίσκονταν ακόμα στην εποχή του χαλκού στην καλύτερη περίπτωση. Οι Χετταίοι μπόρεσαν και κράτησαν την τέχνη της επεξεργασίας του σιδήρου για εύλογους λόγους μυστική και γιαυτό είχαν το μονοπώλιο της τέχνης και των προϊόντων του σιδήρου.

Το Μέγα Βασίλειο των Χετταίων

Χάρτης της περιοχής των Χετταίων (γαλάζιο) το 1400 π.Χ.

Το Μέγα Βασίλειο των Χετταίων είχε μεγάλη έκταση και περιελάμβανε μεγάλες εκτάσεις της Μικράς Ασίας, κατά καιρούς δε και την μισή σημερινή Συρία. Πρωτεύουσα ήταν η Χαττούσα στον βορά, κάπου 150 χλμ. ανατολικά της σημερινής Άγκυρας. Σήμερα η Χαττούσα είναι γνωστή από τα αρχαιολογικά ευρήματα των 30.000 πλίνθων σφηνοειδούς γραφής που ανακαλύφτηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα. Οι Χετταίοι βασιλιάδες είχαν μεγάλη φήμη, αφού οι Φαραώ της Αιγύπτου και οι αυτοκράτορες της Βαβυλωνίας τους αναγνώριζαν ως ισάξιούς τους και έτρεφαν διπλωματικές αλλά και εμπορικές σχέσεις μαζί τους.

Κατά καιρούς έκαναν όμως και εκστρατείες εναντίον τους. Η Μάχη του Καντές (1274 π.Χ.) μεταξύ Αιγύπτου και Χετταίων είναι η δεύτερη γνωστή μάχη στην ιστορία της ανθρωπότητας (η πρώτη είναι η Μάχη της Μεγιδδώ) και έληξε με την υπογραφή της συνθήκης ειρήνης μεταξύ Αιγύπτου και Χετταίων. Η συνθήκη αυτή μεταξύ του Ραμσή Β' και του Χατουσίλι Γ' είναι η πρώτη γνωστή συνθήκη ειρήνης στην ιστορία της ανθρωπότητας, αντίγραφό της οποίας βρίσκεται σήμερα ως σύμβολο στο κτίριο του ΟΗΕ στην Νέα Υόρκη.

Το Μέγα Βασίλειο των Χετταίων περιελάμβανε και μια σειρά μικρότερων υποταγμένων και συνορευόντων φιλικών κρατών, π.χ. το Ταρχουντασσά και την Καρκεμισίδα. Η σχέσεις των Χετταίων με την Τροία και τις Μυκήνες, καθώς και με τα άλλα κράτη (Άρζαβα, Μίλητος) δεν έχουν ακόμα εξερευνηθεί. Υπάρχουν όμως ευρήματα Μυκηναϊκών αμφορέων στην σημερινή ανατολική Καππαδοκία που τότε ήταν Χετταιϊκή επαρχιακή πρωτεύουσα.

Το τέλος του Μεγάλου Βασιλείου των Χετταίων ήρθε στις αρχές του 12ου π.Χ. αιώνα. Οι μεγαλύτερες πόλεις καταστράφηκαν από εμπρησμούς ή εγκαταλείφθηκαν. Αιτία πιθανώς να είναι οι καταστρεπτικές επιδρομές των Λαών της Θάλασσας. Μετά από αυτό, τα μέρη ξέπεσαν, δεν ξανάνθισαν και έπεσαν τελικά στην κυριαρχία των Ασσυρίων.

Το τέλος του Βασιλείου των Χετταίων σημαδεύει και τον τερματισμό του μονοπωλίου της επεξεργασίας του Σιδήρου, το οποίο οι Χετταίοι κατείχαν από τον 17ο π.Χ. αιώνα. Από τον 12ο π.Χ. αιώνα και μετά η τέχνη αυτή διαδόθηκε σε όλη την Ανατολή και στην Μεσόγειο.

Βιβλιογραφία

• Ekrem Akurgal: Die Kunst der Hethiter. München: Hirmer 1976. ISBN 3-7774-2770-5.
• Kurt Bittel: Die Hethiter. München: Beck 1976. ISBN 3-406-03024-6.
• Birgit Brandau, Hartmut Schickert: Hethiter. Die unbekannte Weltmacht. München: Piper 2001. ISBN 3-492-04338-0.
• Trevor Bryce: The Kingdom of the Hittites. Clarendon Press, Oxford 1998. ISBN 0-19-814095-9.
• Trevor Bryce: Life and Society in the Hettite World. Oxford University Press. Oxford 2002.
• Volkert Haas: Geschichte der hethitischen Religion (HdO I/XV). Leiden, New York, Köln: Brill 1994. ISBN 90-04-09799-6.
• Volkert Haas: Die hethitische Literatur. Texte, Stilistik, Motive. Berlin: de Gruyter 2006. ISBN 3-11-018877-5.
• Bedrich Hrozny: Die Sprache der Hethiter, ihr Bau und ihre Zugehörigkeit zum indogermanischen Sprachstamm. Ein Entzifferungsversuch von Friedrich Hrozny. Dresden 2002. ISBN 3-86005-319-1 (Nachdruck der Ausgabe Leipzig: Hinrichs 1917).
• Horst Klengel: Geschichte des hethitischen Reiches (HdO I/XXXIV). Leiden, Boston, Köln: Brill 1999. ISBN 90-04-10201-9.
• Johannes Lehmann: Die Hethiter. Volk der tausend Götter. Herrsching: Pawlak 1986. ISBN 3-88199-269-3.
• Peter Neve: Hattusa. Stadt der Götter und Tempel. Mainz: Philipp von Zabern 1993. ISBN 3-8053-1478-7.
• Kaspar K. Riemschneider, Hethitische Fragmente historischen Inhalts aus der Zeit HattuSHilis III. Journal of Cuneiform Studies 16/ 4, 1962, 110-121.
• Die Hethiter und ihr Reich. Stuttgart: Theiss 2002. ISBN 3-8062-1676-2.

Φιλμ

• Versunkene Metropolen: Brennpunkt Hattusa. Dokumentation, 45 Min., Produktion: ZDF, Erstsendung: 1. Juli 2007, Dossier mit Videos

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Informationen zum Hethiterreich mit 3 großen historischen Karten
• Berichte zu den aktuellen Ausgrabungen und Forschungen des DAI in Hattuscha
• Zur Fachgeschichte und Kurzbiographien bekannter Hethitologen
• Sonnenfinsternisse 1400-1301 v. Chr.
• Sonnenfinsternisse: Verlauf und Uhrzeiten für 1400-1301 v. Chr. für Hatti (Ort Ankara)
• KUSAKLI-Sarissa: Ausgrabungen einer hethitischen Stadtruine
• Verzeichnis und Beschreibungen der hethitischen Monumente (engl.)