Etymologiae

Μία από τις σελίδες του έργου Etymologiae

Το έργο Etymologiae, το οποίο συνέγραψε στα λατινικά ο Ισίδωρος της Σεβίλλης αποτελεί μια συστηματική έρευνα του Κόσμου της εποχής που γράφτηκε. Είναι ένας τεράστιος "θησαυρός γνώσεων" του λατινικού λεξιλογίου, με παράλληλη - αποδεκτή ή ευφάνταστη - ετυμολογία κάθε όρου Ο Ισίδωρος το συνέγραψε κατά την περίοδο περίπου από το 615 ως τις αρχές της δεκαετίας του 630 και του έδωσε την μορφή εγκυκλοπαίδειας, με τα λήμματα να κατατάσσονται ανάλογα με το θέμα τους.. Ήταν ένα από τα έργα που άσκησαν τη μεγαλύτερη επιρροή στον ευρωπαϊκό πολιτισμό καθ' όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα. Ο τίτλος του προέρχεται από την - κοινή κατά την μεσαιωνική περίοδο - αντίληψη ότι οι λέξεις είναι αναπόσπαστα δεμένες με τα αντικείμενα που περιγράφουν. Συνεπώς, η πρακτική της ετυμολόγησης αποτελεί τον καλύτερο τρόπο για να ανακαλυφθεί "η πραγματική φύση των πραγμάτων" αλλά και για να οργανωθούν καλύτερα τα επεξηγηματικά σχόλια.

Ο δημιουργός

Ο Ισίδωρος της Σεβίλλης γεννήθηκε στην Ισπανία (δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία σχετικά με τον τόπο και την χρονολογία γέννησής του) γύρω στο 560 και απεβίωσε στην Σεβίλλη στις 4 Απριλίου του 636. Την μόρφωσή του είχε αναλάβει ο μεγαλύτερος αδελφός του Λέανδρος (Leander), που συνδεόταν με φιλία με τον Γρηγόριο τον Μεγάλο και ο οποίος τον έστειλε να φοιτήσει σε μοναστικές σχολές. Μετά τον θάνατο του αδελφού του, ο οποίος είχε λάβει το αξίωμα του Επισκόπου Σεβίλλης και του Πριμάτου της Καθολικής Εκκλησίας, το 599, ο Ισίδωρος τον διαδέχθηκε. Ασχολήθηκε επισταμένα με την αναμόρφωση της εκκλησιαστικής μάθησης ιδρύοντας σχολεία, ενώ παράλληλα, μέσω των γραπτών του, άσκησε μεγάλη επιρροή στην επιστήμη της εποχής του. Το ενδιαφέρον του Ισιδώρου για την εκπαίδευση του κλήρου εμφαίνεται από τα πρακτικά του Συμβουλίου του Τολέδο, στο οποίο προήδρευε το 633 και ένα από τα διατάγματα που αυτό το Συμβούλιο εξέδωσε έδινε εντολή στον επίσκοπο να ιδρύσει μορφωτικά κέντρα σε κάθε πόλη της Ισπανίας που διέθετε καθεδρικό ναό.

Πηγές για το έργο

Ο Ισίδωρος χρησιμοποίησε ως βασικές του πηγές την Αγία Γραφή, τα σχόλια του Σέρβιου στον Βιργίλιο (Servius Maurus Honoratus Grammaticus. Servii Grammatici qui feruntur in Vergilii carmina commentarii), συλλογές επεξηγηματικών κειμένων, γραμματικές, βιβλία οδηγιών και τεχνικά εγχειρίδια. Από πλευράς συγγραφέων περιλαμβάνονται οι Αμβρόσιος, Αυγουστίνος, Βοήθιος, μια επιτομή του Κέλιου Αυρηλιανού, Κασσιόδωρος, Κικέρων, Διοσκορίδης, Δονάτος, Γαληνός (από λατινική μετάφραση), Γρηγόριος ο Μέγας, Ηγίσιππος, Ιερώνυμος, Λακτάτιος, Λουκανός, Μακρόβιος, Ορόσιος, Οβίδιος, Παλλάδιος, Πλίνιος ο Νεότερος, Ψευδο-Κλήμης, Σενέκας, Σουητώνιος, Τερτυλλιανός, Βιργίλιος, Βάρωνας, Φλάκκος, Βικτωρίνος αλλά και άλλοι συγγραφείς σε πρωτότυπο ή σε αναφορές. Συνολικά, ο Ισίδωρος μνημονεύει 154 συγγραφείς, Χριστιανούς και "ειδωλολάτρες". Φαίνεται ότι τους Χριστιανούς συγγραφείς τους ανέγνωσε από το πρωτότυπο, αλλά τους ειδωλολάτρες τους προσέγγισε μέσω των μεταφράσεών τους στα λατινικά.

Ωστόσο, πλήρης κατάλογος των πηγών και των συγγραφένω που χρησιμοποιήθηκαν από τον Ισίδωρο δεν έχει ακόμη καταρτιστεί, καθώς αναμένεται η ολοκλήρωση της νέας έκδοσης του έργου που ετοιμάζεται από τον οίκο Belles Lettres.

Το έργο

Η μορφή του έργου δείχνει τις προθέσεις του δημιουργού του. Είναι γραμμένο σε απλά και εύκολα λατινικά, και με σαφές χρηστικό ύφος.

Ο Ισίδωρος καθ' υπόδειξη του επισκόπου της Σαραγόσα Βραούλιου (Braulio Caesaraugustanus), ο οποίος τον εμψύχωσε για να ολοκληρώσει το έργο του, έκανε διορθώσεις σε αυτό και ο Ισίδωρος του το αφιέρωσε, διαίρεσε το έργο σε είκοσι "βιβλία":

• Βιβλίο I: de grammatica (περί γραμματικής)
• Βιβλίο II: de rhetorica et dialectica (περί ρητορικής και διαλεκτικής)
• Βιβλίο III: de mathematica (περί μαθηματικών, γεωμετρίας, μουσικής και αστρονομίας
• Βιβλίο IV: de medicina (περί ιατρικής)
• Βιβλίο V: de legibus et temporibus (περί νόμων και χρονολόγησης)
• Βιβλίο VI: de libris et officiis ecclesiasticis (περί εκκλησιαστικών βιβλίων και αξιωμάτων)
• Βιβλίο VII: de deo, angelis et sanctis (περί Θεού, αγγέλων και αγίων)
• Βιβλίο VIII: de ecclesia et sectis (περί Εκκλησίας και αιρέσεων)
• Βιβλίο IX: de linguis, gentibus, regnis, militia, civibus, affinitatibus (περί γλωσσών, λαών, βασιλείων, στρατών, πόλεων και τίτλων)
• Βιβλίο X: de vocabulis (Ετυμολογικό λεξικό)
• Βιβλίο XI: de homines et portentis (περί ανθρωπίνου γένους και οιωνών)
• Βιβλίο XII: de animalibus (περί ζώων)
• Βιβλίο XIII: de mundo et partibus (περί του Φυσικού κόσμου)
• Βιβλίο XIV: de terra et partibus (περί Γης και των τμημάτων της)
• Βιβλίο XV: de aedificiis et agris (περί κτισμάτων και δημοσίων έργων)
• Βιβλίο XVI: de lapidibus et metallis (περί ορυκτών και μετάλλων)
• Βιβλίο XVII: de rebus rusticis (περί γεωργίας)
• Βιβλίο XVIII: de bello et ludis (περί πολέμου και των αιτίων του)
• Βιβλίο XIX: de navibus, aedificiis et vestibus (περί πλοίων, σπιτιών και ενδυμάτων)
• Βιβλίο XX: de domo et instrumentis domesticis (περί τροφής και οικιακών εργαλείων)

Το "Σύμπαν" του Ισιδώρου συνίσταται από μια πρωτογενή ύλη η οποία, αφ' εαυτής, δεν διαθέτει ούτε ιδιότητες ούτε μορφή, αλλά σχηματοποιήθηκε από τέσσερις βασικές ιδιότητες: Την ψυχρότητα, την ξηρότητα, την υγρασία και την θερμότητα. Ο Ισίδωρος ακολουθεί τους (παλαιότερους) Έλληνες κοσμογράφους αλλά και τον Λουκρήτιο θεωρώντας αυτά τα τέσσερα στοιχεία ως έχοντα σταθερή ροή μεταξύ της Γης και της ηλιακής θερμότητας στο κέντρο του Σύμπαντος. Αν και όλες οι θεμελιώσεις ιδιότητες είναι παρούσες σε όλα τα δημιουργήματα, η βασική ονομασία που αποδίδεται σε καθένα εξαρτάται από τις πλέον σημαντικές ιδιότητες που αυτό διαθέτει.

Η εργασία του Ισιδώρου είναι αυτή που διέσωσε σημαντικό αριθμό λεξικογραφικών αναφορών, οι οποίες δεν είναι γνωστές από καμία άλλη πηγή. Αυτό οφείλεται εν μέρει στην λατινική που ομιλούνταν στις περιοχές όπου έδρασε (Βαιτική), όπως π.χ. στα Βιβλία 15 - 17 και 19 - 20, όπου τα εγχειρίδια του Βάρρου και του Πλινίου δεν είχαν πολλά να προσφέρουν. Θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο να καθοριστεί επακριβώς η επικάλυψη των όρων που αναφέρονται στα πέντε τελευταία βιβλία, τα οποία πραγματεύονται όρους της καθημερινής ζωής και όχι λόγιους όρους, όπως η ύφανση του μαλλιού, η γεωργία, η κατασκευή εργαλείων, η οικοδομική και η ναυσιπλοΐα, με τα δίγλωσσα λεξικά που υπάρχουν στο τρίτο βιβλίο του έργου Corpus glossariorum Latinorum, το οποίο συμπίλησε και εξέδωσε στην Ιένα ομάδα υπό τον καθηγητή Georg Goetz, το οποίο βρίθει καθημερινών όρων. Η σχέση μεταξύ του έργου του Ισιδώρου και του συμπιλήματος Corpus glossariorum Latinorum μοιάζει πολύ στενότερη συγκρινόμενη με τα περισπούδαστα λεξικά του Νόννιου Μαρκέλλου και των λεξικών των Βερρίου και Φέστου. Για παράδειγμα, το έργο του Ισιδώρου αποτελεί τη μοναδική πηγή για τον λατινικό όρο του αργαλειού = telaria: "Το ύφασμα (tela) ονομάζεται έτσι λόγω του μήκους των νημάτων του (πρβλ. τηλοῦ, μακράν). Η λέξη «telaria» προέρχεται από εκεί. (tela pro longitudine staminum dicta, cuius diriuatiuum est telaria)" (Ισίδωρος, 19.29.1)

Η μέθοδος και ο σκοπός του έργου μπορούν να καθοριστούν μόνο από την ενδογενή μαρτυρία του: Ο ίδιος ο Ισίδωρος, εκτός από μια επιστολή που επισύναψε στο έργο του, στην οποία υπάρχει αφιέρωση προς τον τότε Βισηγότθο βασιλέα της Ισπανίας Sisebut, δεν έχει αφήσει κανένα σχετικό γραπτό. Προφανώς συνέταξε το έργο με βάση εκτεταμένες σημειώσεις που κρατούσε ενώ διάβαζε τις πηγές που είχε στη διάθεσή του. Σχετικά συχνά επαναλαμβάνει χωρία ακριβώς όμοια σε διαφορετικά σημεία του έργου - είτε επειδή κράτησε διπλή σημείωση είτε επειδή διέθετε σύστημα τήρησης αρχείου που επέτρεπε τις επαναλήψεις του ίδιου υλικού. Οι σημειώσεις του μάλλον τηρούνταν σε κομμάτια περγαμηνής που ο ίδιος, στο έργο του, ορίζει ως "schedae": Η "scheda" είναι τμήμα που ακόμη υφίσταται διορθώσεις και δεν έχει ενταχθεί σε υπό έκδοση βιβλίο (Ισίδωρος, VI.xiv.8).

Τα πρώτα "βιβλία" του πραγματεύονται τις Επτά Θεωρητικές Επιστήμες, με σαφές προπαιδευτικό κίνητρο. Ουσιαστικά πρόκειται για ένα είδος "αποθήκης γνώσεων" με προφανή ωστόσο στόχο την παροχή γενικής παιδείας. Οι εκατοντάδες παραπομπών διευκρινίζουν τα γεγονότα που παρουσιάζονται, αλλά ταυτόχρονα παρέχουν παράδειγμα για τους τρόπους ανάγνωσης των χριστιανικών ή ειδωλολατρικών κειμένων, τους οποίους το έργο μπορεί να εμπλουτίσει. Σε γενικές γραμμές το κείμενο είναι συνεχές και δεν διακόπτεται από πίνακες ή καταλόγους και έχει καταβληθεί προσπάθεια το ύφος του να παραμένει γλαφυρό, ακόμη και όταν τα παρουσιαζόμενα γεγονότα έχουν μάλλον μια επαναληπτική μορφή, και απαιτεί έναν αναγνώστη να το απορροφήσει. Η προσεκτική του οργάνωση εξασφαλίζει ότι ο αναγνώστης θα μπορέσει εύκολα να εντοπίσει το θέμα που αναζητά. Το έργο του Ισίδωρου αποτελούσε την "επιτομή μιας μικρής βιβλιοθήκης" για τους Χριστιανούς της εποχής που δεν είχαν πρόσβαση σε πλούσιες βιβλιοθήκες. Εμπεριέχει, επίσης, τμήματα από προγενέστερα βιβλία του ίδιου συγγραφέα, καθώς επιδίωξή του ήταν να δημιουργήσει ικανά μυαλά.

Επιδράσεις

Την εποχή του Ισιδώρου η δυτική Ευρώπη είχε ελάχιστη άμεση επαφή με την αρχαιοελληνική επιστημονική παράδοση, την οποία γνώριζε, όπως και την Φιλοσοφία, "από δεύτερο χέρι". Η πλειονότητα των πρώτων λατινικών επιστημονικών κειμένων είχε σαφώς πρακτικό ή αφηγηματικό - περιγραφικό χαρακτήρα. Η πλειονότητα των αναφορών του Ισιδώρου απλά ορίζει ή αποσαφηνίζει λέξεις ή φράσεις. Ως άνθρωπο της εποχής του, τον Ισίδωρο απασχολούσε περισσότερο η αντιστοίχιση των εννοιών και όχι η ανάλυσή τους. Ένα εγκυκλοπαιδικό λεξικό δεν στοχεύει στην παρουσίαση του κόσμου της επιστήμης. Ωστόσο, ο Ισίδωρος με μεγάλη προσοχή και με ακρίβεια διατήρησε μεγάλο τμήμα της επιστημονικής γνώσης του τέλους της ρωμαϊκής περιόδου, όταν οι πρωτογενείς εργασίες είχαν από μακρού παύσει και η γνώση των ελληνικών είχε αρχίσει να χάνεται. Βεβαίως δεν ήταν Αριστοτέλης, ωστόσο, αν παραβλέψει κανείς το ύφος της γραφής, το επιστημονικό περιεχόμενο του έργου του συγκρίνεται ευνοϊκά με το αντίστοιχο έργο του Λουκρήτιου.

Είναι βεβαίως δύσκολο να εκτιμηθεί η ακριβής επίδραση του έργου του Ισιδώρου στην μεσαιωνική Ευρώπη. Το γεγονός ότι διασώζονται περίπου χίλια αντίγραφά του είναι ενδεικτικό της δημοφιλίας του. Ακόμη και τον 15ο αιώνα, όταν είχε πλέον αρχίσει να χρησιμοποιείται η τυπογραφία, συντάχθηκαν περίπου 60 νέα χειρόγραφα του έργου και άλλα εβδομήντα περιέλαβαν αποσπάσματά του. Και ως αντικείμενο της τυπογραφίας παρέμεινε δημοφιλές: Τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1472, ένα από τα πρώτα έντυπα βιβλία στην ιστορία της τυπογραφίας, και πριν το 1500 είχαν γίνει σχεδόν δώδεκα εκτυπώσεις. Σύμφωνα με Ισπανούς ερευνητές (Oroz Reta - Marcos Casquero, 1993) "σε κάθε πολιτιστικό κέντρο της Ευρώπης, γύρω στο 800, υπήρχε ένα αντίγραφο του έργου. Τα παλαιότερα αντίτυπά του φαίνεται ότι διαδόθηκαν στην Ιρλανδία και την Γαλατία. Παλαιότατο αντίγραφό του σώζεται στη μονή του Σαιν Γκάλεν της Ελβετίας, μονής που είναι γνωστό ότι διατηρούσε δεσμούς με την Ιρλανδία ήδη από τον 7ο αιώνα. Το αντίτυπο αυτό είναι μεταγραμμένο με ιρλανδικό τρόπο γραφής και πιθανότατα έχει γραφεί γύρω στα μέσα του 7ου αιώνα. Είναι επίσης γνωστό ότι ο Βέδας έκανε εκτεταμένη χρήση του έργου του Ισιδώρου. Επιπλέον, σχεδόν όλα τα ανάλογα έργα που εμφανίστηκαν κατά τον Μεσαίωνα, χρησιμοποίησαν τις Etymologiae ως πρότυπο και ενσωμάτωσαν τμήματά του.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• The Latin Library: ETYMOLOGIARVM SIVE ORIGINVM LIBRI XX Πλήρες λατινικό κείμενο των Etymologiae ανά βιβλίο.
• Bill Thayer, Univ. of Chicago: Isidore of Seville: The Etymologies (or Origins) Πίνακας ανά "βιβλίο" των Etymologiae με υπερσυνδέσμους για κάθε "κεφάλαιο".

Βιβλιογραφία

• S. A. Barney, W. J. Lewis, J. A. Beach, O. Berghof, The Etymologies of Isidore of Seville. With the collaboration of M. Hall. Cambridge: Cambridge University Press, 2006. Pp. 475. ISBN 0-521-83749-9. Μετάφραση του έργου στα Αγγλικά.