Νεολιθική Ελλάδα

Με τον όρο νεολιθική Ελλάδα εννοούμε την νεολιθική περίοδο για την Ελλάδα, όπως αυτή προκύπτει από την επιστημονική μελέτη και ανάλυση των ευρημάτων των ερευνών αυτής περιόδου, που είναι εντοπισμένες στον ελληνικό γεωγραφικό χώρο. Σημειώνεται ότι η νεολιθική περίοδος είναι η ενδιάμεση ανάμεσα στην επιπαλαιολιθική ή μεσολιθική περίοδο (περίπου 10000-6000 π.Χ. για την Ελλάδα) και την εποχή του χαλκού (περίπου 2600-1100 π.Χ. για την Ελλάδα).

Χρονολόγηση

Η νεολιθική περίοδος θεωρείται ότι ξεκινά στην Ελλάδα λίγο πριν από το 6000 π.Χ. και διαρκεί μέχρι λίγο μετά το 3000 π.Χ., ή συμβατικά περίπου 6500-2600 π.Χ. Για λόγους καθαρά πρακτικούς η μελέτη της νεολιθικής χωρίζεται, με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα, σε τρεις περιόδους χωρίς σαφή όρια μεταξύ τους (συμβατική χρονολόγηση):

• Αρχαιότερη νεολιθική: Από περίπου το 6500 π.Χ. και μέχρι περίπου το 5000 π.Χ.
• Μέση νεολιθική: Από το 5000 π.Χ. και μέχρι περίπου το 4500 π.Χ.
• Νεότερη νεολιθική: Από το 4500 π.Χ. και μέχρι περίπου το 2600 π.Χ.

Έχει επικρατήσει, επίσης, να γίνεται διαίρεση των τριών παραπάνω περιόδων σε υποπεριόδους (φάσεις εξέλιξης), με βάση την κεραμική που έρχεται στο φως από τις αρχαιολογικές ανασκαφές, παρόλο που η εξέλιξη της κεραμικής που αντικατοπτρίζεται ουσιαστικά στις υποπεριόδους αυτές, είναι μία μονάχα παράπλευρη παράμετρος του πολιτισμού της εποχής και δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι αντιπροσωπεύει και βαθύτερες πολιτιστικές αλλαγές της νεολιθικής κοινωνίας.

Το πρώτο μέρος της αρχαιότερης νεολιθικής (περίπου 6500 π.Χ. – 6000 π.Χ.) αναφέρεται σαν ακεραμική νεολιθική περίοδος και το τελευταίο κομμάτι της νεότερης νεολιθικής (περίπου 3000 π.Χ. – 2600 π.Χ.) αναφέρεται σαν χαλκολιθική περίοδος. Οι δύο αυτές περίοδοι αποσπώνται από την νεολιθική περίοδο από κάποιους μελετητές και εξετάζονται σαν αυτόνομες περίοδοι.

Αξιολόγηση

Η νεολιθική εποχή, που αντιπροσωπεύει την έναρξη του γεωργοκτηνοτροφικού σταδίου της πολιτιστικής και οικονομικής εξέλιξης, θεωρείται πολιτιστικά ενιαία σε όλη της την διάρκεια. Κατά την νεολιθική περίοδο αναπτύσσεται στην Ελλάδα σημαντικός πολιτισμός, που δείχνει μια συνεχή εξέλιξη αλλά και τοπικό χαρακτήρα και μπορούμε να διακρίνουμε αυτόνομους πολιτισμούς κατά γεωγραφική περιφέρεια (Θεσσαλία, Ήπειρος, Μακεδονία, Κρήτη κλπ.) και κατά οικισμό (Σέσκλο, Διμήνι, Ραχμάνι, Λάρισα κλπ.).

Ο νεολιθικός πληθυσμός της Ελλάδας είναι εγκατεστημένος σε μόνιμους οικισμούς κατανεμημένους σε όλο τον γεωγραφικό της χώρο. Είναι γνωστές 604 (στοιχεία 1990) αρχαιολογικές θέσεις στην πλειοψηφία τους στην ανατολική πλευρά της χώρας, τα νησιά του Αιγαίου και την Κρήτη, κοντά σε σημεία με καλλιεργήσιμα εδάφη και νερό ή κοντά στην θάλασσα. Αποτέλεσμα της μόνιμης εγκατάστασης, αλλά και της προσπάθειας προσαρμογής στις νέες ανάγκες του παραγωγικού σταδίου ήταν η εξέλιξη της αρχιτεκτονικής, της κεραμικής, της υφαντουργίας και άλλων τεχνών αλλά και η συσσώρευση πείρας από γενιά σε γενιά, έτσι ώστε όπως επισημαίνεται από πολλούς μελετητές, σε αυτή την περίοδο δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την ανάπτυξη του πολιτισμού στην εποχή του χαλκού και στα ιστορικά χρόνια.

Από τα αρχαιολογικά ευρήματα τα οποία είναι κυρίως αρχιτεκτονικά λείψανα, ταφές, κεραμική, εργαλεία, όπλα, ειδώλια και λείψανα τροφών δεν προκύπτουν στοιχεία για τη γλώσσα, τη θρησκεία την κοινωνική οργάνωση ή άλλα πολιτισμικά χαρακτηριστικά, για τα οποία μόνο εικασίες μπορούν να γίνουν.

Συνοπτική παρουσίαση

Ακολουθώντας την καθιερωμένη περιοδοποίηση της νεολιθικής εποχής, παρουσιάζονται παρακάτω συνοπτικά τα γνωστά από την αξιολόγηση των ευρημάτων των ανασκαφών στοιχεία.

Αρχαιότερη νεολιθική

Από περίπου το 6500 π.Χ. και μέχρι περίπου το 5000 π.Χ.

Η γεωργοκτηνοτροφική οικονομία και η μόνιμη εγκατάσταση σε οικισμούς, τα στοιχεία δηλαδή που σηματοδοτούν την έναρξη της νεολιθικής περιόδου, πιστεύεται ότι έχουν εισαχθεί στην Ελλάδα από την Μέση Ανατολή, που φαίνεται να είναι ο γεωγραφικός χώρος όπου πρωτοεμφανίστηκαν με την λεγόμενη νεολιθική επανάσταση και εδραιώθηκαν σταδιακά, οπωσδήποτε σε παλιότερη από την Ελλάδα εποχή. Η Μέση Ανατολή φαίνεται να μπαίνει στην νεολιθική εποχή, ήδη από τις αρχές της 9ης χιλιετηρίδας π.Χ., περίοδο όπου η Ελλάδα βρίσκεται αναμφισβήτητα στην μεσολιθική ή επιπαλαιολιθική περίοδο. Σε αυτή την διαπίστωση υπάρχει ομοφωνία των ειδικών. Εκεί που δεν υπάρχει ομοφωνία και γίνεται ακόμη συζήτηση είναι ο τρόπος που έγινε αυτή η διάδοση των νέων ιδεών.

Παλιότερα, κυρίως λόγω έλλειψης ξεκάθαρων αρχαιολογικών μαρτυριών, πιστευόταν ότι υπήρχε κενό ανάμεσα στην παλαιολιθική και την νεολιθική Ελλάδα και εξηγούσαν την έναρξη της νεολιθικής περιόδου με αθρόες μεταναστεύσεις πληθυσμών από ανατολικά, που ήρθαν αρχικά και εγκαταστάθηκαν σε έρημη χώρα. Με τον ίδιο τρόπο εξηγούσαν και τα επόμενα πολιτιστικά επιτεύγματα της νεολιθικής περιόδου στην Ελλάδα, συνήθως βελτιώσεις στην κεραμική τεχνοτροπία, με πληθυσμιακές δηλαδή μετακινήσεις από την Ανατολή. Με την τεκμηρίωση της συνεχούς κατοίκησης της Ελλάδας από την μεσολιθική περίοδο, τεκμηριώθηκε πληρέστερα η άποψη ότι η νεολιθική περίοδος στην Ελλάδα δεν αρχίζει όταν έρχονται σε αυτή μετανάστες, φορείς των νέων ιδεών (καλλιέργεια της γης, εξημέρωση κατοικίδιων ζώων, μόνιμη εγκατάσταση σε οικισμούς), αλλά όταν διαδίδονται σε αυτήν οι νέες ιδέες, μέσω της επικοινωνίας των πληθυσμών ή τουλάχιστον ότι δεν απαιτείται η αποδοχή πληθυσμιακών μετακινήσεων για την εξήγηση της έναρξης της νεολιθικής περιόδου στην Ελλάδα.

Ακεραμική ή προκεραμική

περίπου 6500 π.Χ. – 6000 π.Χ.

Η ακεραμική ή προκεραμική είναι η πρώτη περίοδος της αρχαιότερης νεολιθικής, η περίοδος που ανοίγει ουσιαστικά την νεολιθική περίοδο. Κατά την περίοδο αυτή εμφανίζονται για πρώτη φορά αρχαιολογικές μαρτυρίες καλλιέργειας δημητριακών και οσπρίων και εξημέρωσης ζώων (απανθρακωμένοι σπόροι, οστά κατοικίδιων ζώων), προγενέστερες από την χρήση κεραμικών αγγείων. Οι μαρτυρίες αυτές αποτελούν την παλιότερη εμφάνιση του παραγωγικού σταδίου και της γεωργοκτηνοτροφικής οικονομίας σε ολόκληρο τον Ευρωπαϊκό χώρο.

Από την περίοδο αυτή δεν υπάρχουν αρχιτεκτονικά κατάλοιπα μόνο ενδείξεις μόνιμης κατοίκησης (δάπεδα από πηλό ή χαλίκια, εστίες) και εικάζεται η κατοίκηση σε καλύβες από φθαρτά υλικά. Η περίοδος μοιάζει πολιτιστικά φτωχή, έχει πολλά χαρακτηριστικά ίδια με της μεσολιθικής περιόδου όπως τα εργαλεία και δεν φαίνεται να έχει καμιά σχέση με την αντίστοιχη περίοδο σε ανατολικότερες της Ελλάδας περιοχές, όπου η αρχιτεκτονική είναι περισσότερο προχωρημένη, πέρα από το ότι καλλιεργούνται τα ίδια φυτά και έχουν εξημερωθεί τα ίδια ζώα.

Σημαντικές αρχαιολογικές θέσεις της περιόδου:

Θεσσαλία Σέσκλο Άργισσα Αχίλλειο μαγούλα Σουφλί μαγούλα Γεντίκι

Πελοπόννησος σπήλαιο Φράγχθι

Κρήτη Κνωσσός

Κεραμική

περίπου 6000 π.Χ. – 5000 π.Χ.

Η κεραμική είναι η δεύτερη περίοδος της αρχαιότερης νεολιθικής, που δεν ξεκινά απότομα αλλά μάλλον φαίνεται σαν συνέχεια της ακεραμικής ως προς τα εργαλεία ή τα άλλα ευρήματα. Απλά πρωτοεμφανίζονται τώρα τα κεραμικά αγγεία ξεκινώντας από το Σέσκλο της Θεσσαλίας όπου παρατηρείται μιά 'αρχαϊκότερη' φάση χωρίς καμιά διακόσμηση, και μετά σε όλες τις γνωστές θέσεις της εποχής στην Ελλάδα, πρώτα με μονόχρωμη διακόσμηση κόκκινη ή λευκή και μετά σιγά σιγά με διάφορες νέες διακοσμητικές τεχνοτροπίες. Τα μονόχρωμα αγγεία είναι τα πιο συχνά για όλη την αρχαιότερη κεραμική νεολιθική και σε όλες τις περιοχές υπάρχουν παρόμοια σχέδια αγγείων, αλλά κατά περιοχή παρουσιάζονται παραλλαγές στην διακόσμηση (γραπτή, πλαστική, εμπίεστη, εγχάρακτη) και στα σχήματα, όπως θα περίμενε κανείς από μια περίοδο όπου υπάρχουν αλληλεπιδράσεις μεταξύ των οικισμών.

Χαρακτηριστικό της έναρξης της περιόδου είναι η δημιουργία νέων οικισμών σε ολόκληρο τον γεωγραφικό χώρο της Ελλάδας. Δεν είναι εξακριβωμένη η έκταση που καταλάμβανε ο κάθε οικισμός αλλά πιστεύεται ότι ξεκίνησαν από μικρούς πυρήνες και κατόπιν επεκτάθηκαν σε ολόκληρα χωριά. Πουθενά πάντως δεν έχει ανασκαφεί μέχρι τώρα ένα ολοκληρωμένο οικιστικό σύνολο.

Από τις ανασκαφές στη Νέα Νικομήδεια της Μακεδονίας προέρχονται οι καλύτερες μαρτυρίες για τα οικήματα της περιόδου. Το μέγεθος αυτών των οικημάτων είναι περίπου 8x8 μέτρα. Το σχήμα τους ορίζεται από ένα χαντάκι βάθους 90 πόντων περίπου και πλάτους 40 πόντων. Μέσα στο χαντάκι τοποθετούνται ξύλινοι πάσσαλοι κάθε 1 μέτρο περίπου και κατόπιν γεμίζεται με πηλό. Ανάμεσα στους πασσάλους πλέκονται λεπτά κλαδιά, από το έδαφος προς τα πάνω. Η τελική κατασκευή καλύπεται με πηλό εσωτερικά και εξωτερικά. Δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία για τις στέγες εικάζεται όμως ότι ήταν φτιαγμένες από κλαδιά.

Η τέχνη της περιόδου μαρτυρείται από τα ειδώλια που έρχονται στο φως από τις ανασκαφές. Αυτά είναι συνήθως από πηλό και παριστάνουν ανθρώπους (γυναίκες συνήθως, αλλά και άντρες), ζώα (αιγοπρόβατα, βάτραχοι) και αντικείμενα (ομοιώματα σπιτιών). Για την ερμηνεία της χρησιμότητάς τους έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες, όμως τίποτα δεν μπορεί να θεωρηθεί βέβαιο πέρα από την παρατήρηση ότι η δημιουργία τους προϋποθέτει κάποιο ανεπτυγμένο καλλιτεχνικό κριτήριο.

Σημαντικές θέσεις της περιόδου:

Μακεδονία Νέα Νικομήδεια Σέρβια

Θεσσαλία Σέσκλο Άργισσα Αχίλλειο Μαγουλίτσα μαγούλα Γεντίκι μαγούλα Οτζάκι μαγούλα Σουφλί Νεσσωνίς Πύρασος Πρόδρομος

Στερεά Ελλάδα Νέα Μάκρη

Πελοπόννησος Λέρνα Νεμέα σπήλαιο Φράγχθι

Κρήτη Κνωσσός

Μέση νεολιθική

Από περίπου το 5000 π.Χ. και μέχρι περίπου το 4500 π.Χ.

Η μέση νεολιθική θεωρείται πολιτιστικά η κορυφαία περίοδος της νεολιθικής εποχής, που σημαδεύεται από την βελτίωση των πολιτιστικών επιτευγμάτων της προηγούμενης περιόδου και την παγίωση των χαρακτηριστικών της αγροτικής οικονομίας.

Στην Θεσσαλία η μετάβαση από την αρχαιότερη στην μέση νεολιθική είναι μια ομαλή πορεία. Δεν υπάρχει κάποια τομή ή ριζική αλλαγή αλλά συνέχεια και ανάπτυξη της πολιτιστικής πορείας.

Η μέση νεολιθική χαρακτηρίζεται αρχαιολογικά σε σχέση με την αρχαιότερη νεολιθική από την μεγάλη ποσότητα κεραμικής, πλούσια σε νέα διακοσμητικά μοτίβα και σημαντικά βελτιωμένη τεχνική όπτησης του πηλού. Τα εργαλεία από οψιανό κυρίως λεπίδες είναι περισσότερα τώρα, υποδηλώνοντας πιθανά ένα βελτιωμένο και εκτεταμένο δίκτυο επαφών στο Αιγαίο. Είναι αξιοσημείωτο ότι εξαφανίζονται σχεδόν τα κατάλοιπα μικρολίθων.

Στην αρχιτεκτονική των κατοικιών παρατηρούνται βελτιώσεις και σταθεροποίηση σε κάποιους τύπους κτιρίων. Πολλοί παλιότεροι οικισμοί επεκτείνονται και νέοι ιδρύονται, πράγμα που υπονοεί αύξηση του πληθυσμού και για πρώτη φορά διαπιστώνεται η ύπαρξη ακροπόλεων και κάποιου είδους οχυρώσεων (τάφρος ή τείχος). Το μεγάλο μέγεθος κάποιων οικισμών είναι βέβαιο ότι θα συνοδεύονταν από κάποιου είδους κοινωνική οργάνωση και πιθανότατα κάποιου είδους κοινοτική εξουσία.

Ο οικισμός του Σέσκλου στην Θεσσαλία είναι ίσως ο σημαντικότερος της περιόδου, επεκτείνεται αρκετά και υπολογίζεται ότι πρέπει να κατοικούν σε αυτόν την μέση νεολιθική, γύρω στα 3000 άτομα. Βρέθηκαν τα ίχνη ακρόπολης που χωρίζεται από τον υπόλοιπο οικισμό με τείχος. Στο Σέσκλο παράγεται αυτήν την περίοδο υψηλής τέχνης και τεχνικής κεραμική.

Στην Μακεδονία ενώ μαρτυρείται η ομαλή μετάβαση από την μέση στην νεότερη νεολιθική, η μέση νεολιθική δεν μπορεί να συνδεθεί τουλάχιστον προς το παρόν με την αρχαιότερη νεολιθική λόγω μικρού αριθμού θέσεων που έχουν ανασκαφεί. Παρατηρούνται επιρροές από την Θεσσαλία αλλά και από την βόρεια Βαλκανική όπου υπάρχει αυτή την περίοδο επίσης σημαντικός πολιτισμός.

Η Πελοπόννησος διαφοροποιείται έντονα στην κεραμική από την Θεσσαλία. Η αρχαιότερη νεολιθική μοιάζει να τελείωσε εδώ απότομα σε μερικές θέσεις και λίγο νωρίτερα από ότι στην Θεσσαλία. Αυτήν την περίοδο εμφανίζεται μια διαφορετική κεραμική τεχνοτροπία η λεγόμενη νεολιθική urfirnis (χρήση ενός είδους γυαλιστερού βερνικιού στα αγγεία), η οποία είναι εντελώς άγνωστη στην Θεσσαλία. Κάποιοι μελετητές ισχυρίζονται ότι η εισαγωγή αυτής της τεχνικής έγινε από ομάδες μεταναστών από την ανατολή και συνοδεύεται από αλλαγές και σε άλλα πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Το θέμα δεν έχει λήξει και χρειάζεται στήριξη από νέα αρχαιολογικά ευρήματα.

Από την Στερεά Ελλάδα προέρχονται διάφορα ευρήματα από αυτή την περίοδο. Η Χαιρώνεια και η Ελάτεια είναι πολύ κοντά στον πολιτισμό της Θεσσαλίας, όπως μαρτυρείται από την κεραμική αλλά και από την αρχιτεκτονική. Στον βοιωτικό Ορχομενό, την Φωκίδα και την Εύβοια κάνουν τώρα την εμφάνισή τους κεραμικά αγγεία urfirnis. Στην Νέα Μάκρη της Αττικής τα νεολιθικά urfirnis κάνουν την εμφάνισή τους απότομα μετά από την καταστροφή του οικισμού της αρχαιότερης νεολιθικής. Η Στερεά μοιάζει να είναι πολιτιστικά κάπου ανάμεσα στην Θεσσαλία και την Πελοπόννησο.

Το τέλος της μέσης νεολιθικής (περίπου 4500 π.Χ.) της Θεσσαλίας αλλά και βορειότερα είναι βίαιο. Στο Σέσκλο διαπιστώνεται γενικευμένη καταστροφή του οικισμού από φωτιά που φαίνεται να προέρχεται από σεισμό ή άλλη αιτία. Σαν αποτέλεσμα ερημώνεται και εγκαταλείπεται τελειωτικά μετά από χίλια πεντακόσια χρόνια συνεχούς κατοίκησης. Θα ξανακατοικηθεί μετά από πεντακόσια χρόνια. Το γειτονικό Τσαγγλί εγκαταλείπεται και αυτό, ίσως μετά από πυρκαγιά, όμως θα κατοικηθεί ξανά λίγο αργότερα, στην αρχή της νεότερης νεολιθικής. Βορειότερα τα Σέρβια καταστρέφονται από πυρκαγιά, όμως εδώ ο οικισμός δεν εγκαταλείπεται. Η τελευταία αυτή περίοδος της μέσης νεολιθικής συνδέεται με κάποιον πολιτιστικό μετασχηματισμό. Από την εμφάνιση το αμέσως επόμενο διάστημα μικτής κεραμικής, ντόπιας και εισαγόμενης (βόρεια Βαλκανική) εικάζονται επιδρομές από βόρεια ίσως στοιχεία, που οπισθοδρόμησαν την πολιτιστική πορεία, αλλά αφομοιώθηκαν στην συνέχεια. Το θέμα είναι σήμερα αντικείμενο έρευνας των ειδικών.

Σημαντικές θέσεις της περιόδου είναι:

Μακεδονία Σέρβια Σιταγροί Βασιλικά

Θεσσαλία Σέσκλο Τσαγγλί μαγούλα Τζάνη Ζερέλια

Στερεά Ελλάδα Νέα Μάκρη Λιανοκλάδι Χαιρώνεια Ορχομενός Ελάτεια

Πελοπόννησος Λέρνα σπήλαιο Φράγχθι

Κρήτη Κνωσσός

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Από το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού: http://www.fhw.gr/chronos/01/gr/nl/index.html

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

• Θεοχάρη, Δημητρίου Ρ., Νεολιθική Ελλάς, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1973
• Θεοχάρη, Δημητρίου Ρ., Νεολιθικός Πολιτισμός, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Β'εκδ., Αθήνα, 1989
• Ασλάνη Ιωάννη, Η προϊστορία της Μακεδονίας , εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, τ.Α' Η νεολιθική εποχή , 1992, ISBN 960-7262-53-0, SET ISBN 960-7262-52-2
• Treuil R., Darque P., Poursat J.-Cl., Touchais G., Οι πολιτισμοί του Αιγαίου , εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1996, ISBN 960-354-023-4
• Dickinson Oliver, Αιγαίο εποχή του χαλκού , εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 2003, ISBN 960-354-134-6
• Συριόπουλου, Κωνσταντίνου Θ., Η προϊστορική κατοίκησις της Ελλάδος και η γέννεσις του Ελληνικού έθνους, [Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις αρχαιολογικής εταιρείας, αριθμ. 139], Αθήνα, τ. Α', 1994, τ. Β', 1995, ISBN 960-7036-42-5
• Vermeule Emily, Ελλάς εποχή του χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1983 (κατάσταση της έρευνας μέχρι το 1964)