Πεντοζάλι

Ο Πεντοζάλης, είναι κρητικός χορός που χορεύεται από άνδρες και γυναίκες με μέτρο τα 2/4. Συνοδεύεται από πλήθος μελωδιών, τις γνωστές «κοντυλιές».

Προέλευση

Η λέξη προέρχεται από τον κόντυλα, το στέλεχος του καλαμιού, με το οποίο κατασκευάζονταν τα χαμπιόλια, δηλαδή τα κρητικά πνευστά, αρχικά σήμαινε τη μουσική του πνευστού, αργότερα όμως πήρε διπλή έννοια: αφενός της μουσικής γενικά, ιδίως μάλιστα εκείνης που παίζεται με δοξάρι (από λύρα ή βιολί), αντί για την ορθότερη λέξη «δοξαριά», αφετέρου της μελωδικής φράσης του σιγανού, δηλαδή του τμήματος ενός ευρύτερου μουσικού σκοπού, που συναρμολογείται βάζοντας πολλές τέτοιες φράσεις (πολλές κοντυλιές) μαζί, συνήθως κατά την προτίμηση του καλλιτέχνη, που αυτοσχεδιάζει διαλέγοντας κοντυλιές από τα αποθέματα που έχει στη μνήμη του.

Ο χορός συνήθως ξεκινάει με άντρες και γυναίκες πιασμένους κυκλικά, γύρω από τον οργανοπαίχτη, που τραγουδάνε μεταξύ τους με τρόπο που μας θυμίζει τις περιγραφές για το αρχαίο υπόρχημα. Το υπόρχημα ήταν μια αρχέγονη μορφή δραματικής ποίησης που καλλιεργήθηκε και αναπτύχθηκε στην Κρήτη. Σχετιζόταν με τη λατρεία του Δία, του Κρόνου, των Τιτάνων και των Κουρητών και ήταν χορός στην οποία συμμετείχε μεγάλη ομάδα χορευτών και συνοδεύονταν με μίμηση κινήσεων, μουσική και τραγούδι. Οι χορευτές ήταν ένοπλοι  και τραγουδούσαν με το ρυθμό που έδινε ο κιθαριστής από την κιθάρα του.

Ο χορός αποτελείται από την εισαγωγή και τα ήρεμα βασικά βήματα. Ο σιγανός χορεύεται, πολλές φορές με τη συνοδεία μαντινάδων, με αργά βήματα είτε προς τη φορά, είτε προς το κέντρο του κύκλου και στη συνέχεια καθώς ο ρυθμός γίνεται πιο γρήγορος, τα βήματα γίνονται κι αυτά πιο γρήγορα και πηδηχτά. Οι χορευτές αρχίζουν άλλοτε με το αριστερό πόδι και άλλοτε με το δεξί. Οι κινήσεις του χορού είναι 10, από τις οποίες οι 8 είναι καθαρά βήματα και 2 κινήσεις των ποδιών στο κενό.

Στο νομό Χανίων ο χορός είναι γνωστός ως Πεντοζάλι, ενώ στο Νομό Ρεθύμνου συναντάται ως ως Πεντοζάλης ή Πενταζάλης. Ο γρήγορος πεντοζάλης λέγεται κυρίως πηδηχτός, ενώ στο νομό Ηρακλείου και Λασιθίου πηδηχτός λέγεται ο εκάστοτε τοπικός πηδηχτός (μαλεβιζώτης, στειακός κ.λ.π.). Πεντοζάλια και πεντοζαλάκια ονομάζουμε τις κοντυλιές του σιγανού. Στο Μυλοπόταμο Ρεθύμνου ο πηδηχτός καταγράφηκε “δυνατός πεντοζάλης”.

Ιστορικές αναφορές

• Ο Εμμανουήλ Βυβιλάκης από τις Βρύσες Αμαρίου του νομού Ρεθύμνου στην εργασία του “Neugriechisches Leben, verglichen mit dem Altgriechischen; zur Eriduterung beider”, Βερολίνο 1840, καταγράφει στους χορούς των σύγχρονων Κρητικών μεταξύ άλλων: “Πεντοζαλίτης (ο χορός με τα πέντε βήματα). Πρόκειται για έναν άλλο χορό η εντοπιότητα του οποίου βρίσκεται στις ανατολικές περιοχές της Κρήτης, Κνωσό και Λασήθι. Το χορό αυτό, που δεν είναι άλλος από τα αυτοδαή ορχήματα του Σοφοκλή” (Σοφοκλ. Αίας 693-701) ενώ παραθέτει περιγραφή από την Ιλιάδα του Ομήρου (Σ 590-605).
• Το 1842 ο Μ. Χουρμούζης Βυζάντιος, αναφέρει το Σιγανό και τον Πηδηχτό, τον οποίο Πηδηχτό ανάλογα με το βηματισμό του τον διαχωρίζει σε “Τριοζάλη” και “Πεντοζάλη”.
• Στο βιβλίο “Απομνημονεύματα εθελοντού της Κρητικής Επαναστάσεως κατά τα έτη 1866-67-68 υπό Π. Γρύπου”, Αθήνα 1884, διαβάζουμε: “…ούτω δ’ αφ’ ού εκορέσθημεν ποτού και φαγητού αρχίσαμεν να άδωμεν και να χορεύωμεν τον Τσάμικον, ενώ και εκ των νέων Κρητικών τινές συνόδευσαν ημάς διά της Κρητικής των λύρας άδοντες και χορεύοντες τον λεγόμενον Πενταζάλη όπερ είναι ο ωραίος Κρητικός χορός, μάλιστα δε όταν ο πρωταγωνιστής είναι καλός χορευτής..” (σ.σ. το «επιτόπιο» αυτό γλέντι έλαβε χώρα σε ύψωμα της περιοχής Αμαρίου, δίπλα στο χωριό Γερακάρι)
• Το 1887 ο Παύλος Βλαστός από το Βυζάρι Αμαρίου καταγράφει “τον Πεντοζάλην” στο χωριό Κάστελλος του νομού Ρεθύμνου
• Το 1909, στο άρθρο του “Κρητική μουσική και Όρχησις” ο Γεώργιος Ι. Χατζιδάκις περιγράφει τον Πεντοζάλη ως πηδηχτό αλλά και ως σιγανό χορό. Επίσης αναφέρει: “Ειδικοί Ρεθεμιώτικοι χοροί είναι ο Πεντοζάλης και η Σούστα, χορεύονται όμως και εις τας επαρχίας του Νομού Χανίων με ελαχίστας παραλλαγάς”. Τα ίδια περίπου επαναλαμβάνει και το 1951 στην έκδοση “Κρητική Μουσική”
• Το 1926 στις ΗΠΑ ο Χαρίλαος Πιπεράκης από το Ξεροστέρνι Χανίων κυκλοφορεί δίσκο 78″ με “Χανιώτικο συρτό” και “Πεντοζάλης – Κρητικός χορός”, Pfaros No 829 και “Ντέρτι” – Συρτό – “Αμαριώτικο” – Πεντοζάλης, Orthophonic S-(;).
• Ο Ιωάννης Κονδυλάκης (Ι. Κονδυλάκη, “Τα Άπαντα”, τόμ. β΄, έκδ. 1961, σελ. 250-251), στον «Πατούχα», περιγράφει τον πηδηχτό να ακολουθεί το σιγανό και αναφέρει ότι “ο σιγανός χορός επιτρέπει εις τους χορευτάς να τραγουδούν και άσματα με ρυθμούς πλατείς και βραδείς”, όπου “έκαστον ημιστίχιον επαναλαμβάνεται υπό ολοκλήρου του χορού” [σ.σ.: δηλ. όλων των χορευτών]. Ως τραγούδι του χορού αναφέρει την παραλογή του γυρισμού του ξενιτεμένου.
• Το 1961 η εξαίρετη λαογράφος Ευαγγελία Φραγκάκι από την Ανατολική Κρήτη, αναφέρει την παμπάλαια συνήθεια του περάσματος από το Σιγανό στον Πηδηχτό κατά τη διάρκεια του χορού: “…Ο κ. Θρασ. Μαρκίδης, ετών 85, με πληροφορεί ότι γύρω στο 1895 ο χορός στο Ηράκλειο άρχιζε με σιγανό που εσυνοδεύετο με το σκοπό “αθάνατος” και κατόπιν μετετρέπετο σε πηδηχτό. Πάνω στη μουσική του πηδηχτού τραγουδούσαν μαντινάδες. Εκτός από τις κοινές μαντινάδες τραγουδούσαν και μαντινάδες του Ερωτοκρίτου”

Πηγές

• Θεόδωρος Ρηγινιώτης, Ποια είναι τα παραδοσιακά κρητικά πνευστά μουσικά όργανα;
• Ιστοσελίδα: Πάρε-Δώσε, Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί - Πεντοζάλης
• Τάκης Καλογερόπουλος: Λεξικό της Ελληνικής μουσικής, εκδόσεις Γιαλλελή, 2001
• Κρητικός χορός: Πεντοζάλης
• Νίκος Ψιλάκης, Ο ΟΜΗΡΟΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΙ... ΤΟΝ ΠΕΝΤΟΖΑΛΗ