Υπατικό δίπτυχο

Ένα από τα υπατικά δίπτυχα του Aρεόβινδου Δαγαλάιφου Αρεόβινδου, υπάτου το 506, που τον δείχνει σε ένα imago clipeata ( Λούβρο )

Στην Ύστερη Αρχαιότητα, ένα υπατικό δίπτυχο ήταν ένα είδος διπτύχου, που προοριζόταν ως πολυτελές αναμνηστικό αντικείμενο. Τα δίπτυχα ήταν γενικά από ελεφαντόδοντο, ξύλο ή μέταλλο και διακοσμημένα με πλούσια ανάγλυφα γλυπτά . Ένα υπατικό δίπτυχο παραγγελόταν από έναν κανονικό ύπατο για να σηματοδοτήσει την ανάληψη τής θέσης, και διανέμετο ως αναμνηστική ανταμοιβή σε όσους είχαν υποστηρίξει την υποψηφιότητά του, ή θα μπορούσαν να τον υποστηρίξουν στο μέλλον.

Ιστορία

Προέλευση

Υπατικό δίπτυχο του Μάγνου, ο οποίος ήταν ύπατος της Κωνσταντινούπολης το 518. Κάθεται ανάμεσα σε μορφές που αντιπροσωπεύουν τη Ρώμη και την Κωνσταντινούπολη. Μουσείο του Λούβρου.

Ήδη από τον 1ο αι. μ.Χ., ορισμένες επίσημες επιστολές διορισμού σε αξιώματα ήταν γνωστές ως "κώδικες" (codicilli, μικρά βιβλία), δύο ή περισσότερα επίπεδα κομμάτια (συνήθως) ξύλου, ενωμένα με άγκιστρα, επενδυμένα με κερί, επάνω στα οποία ήταν γραμμένη η επιστολή διορισμού. Αργότερα, η επιστολή μπορεί να ήταν γραμμένη σε πάπυρο, και να παρουσιάζεται μέσα στα καλύμματα. Μέχρι τα τέλη του 4ου αι., ωστόσο, ειδικά παραγγελθέντα δίπτυχα άρχισαν να περιλαμβάνονται στα δώρα που διένειμαν οι διορισμένοι σε υψηλά αξιώματα, για να εορτάσουν και να δημοσιοποιήσουν τους δημόσιους αγώνες, που ήταν τα κύρια καθήκοντά τους. Αυτά τα δίπτυχα ήταν κατασκευασμένα από ελεφαντόδοντο, με ανάγλυφα γλυπτά στο εξωτερικό, που επιλέγονταν από τον δωρητή, τα οποία μοιάζουν επιφανειακά με κώδικες, αλλά δεν περιέχουν γραφή και δεν έχουν επίσημη υπόσταση.

Η συνήθης διανομή τέτοιων διπτύχων στην Ανατολή σηματοδοτείται από την απόφαση του Θεοδοσίου Α΄ το 384 να περιορίσει τις δαπάνες για τους αγώνες της Κωνσταντινούπολης, κρατώντας τα δίπτυχα από ελεφαντόδοντο (και τα χρυσά δώρα) μόνο στους υπάτους. Στη δυτική Αυτοκρατορία, έγιναν ένα συνηθισμένο μέρος των δημόσιων εκθέσεων, που διοργάνωναν οι μεγάλοι αριστοκράτες. Ο Κόιντος Αυρήλιος Σύμμαχος, για παράδειγμα, διένειμε μερικά, για να τιμήσει τους αγώνες επί τη αναλήψει του αξιώματος του ταμία (quaestor) τού γιου του το 393 και τους αγώνες επί τη αναλήψει της θέσης του πραίτορα το 401 αντίστοιχα. Σχεδόν όλα απεικονίζουν τους αγώνες, και σε τρεις ξεχωριστές περιπτώσεις ο Σύμμαχος συνδέει την παρουσίαση αυτών των διπτύχων με την ολοκλήρωση των αγώνων. Το τέλος τους σηματοδοτείται από την εξαφάνιση του αξιώματος του υπάτου επί της βασιλείας του Ιουστινιανού Α΄ το 541.

Το παλαιότερο δίπτυχο που μπορεί ορθώς να ονομαστεί υπατικό δίπτυχο, το οποίο φυλάσσεται στο θησαυροφυλάκιο του καθεδρικού ναού στην Αόστα, είναι ένα δίπτυχο που παρήγγειλε ο Ανίκιος Πετρόνιος Πρόβος (ήταν ύπατος στη Δυτική Αυτοκρατορία το 406). Είναι μοναδικό, όχι μόνο για την εξαιρετικά αρχαιότητά του, αλλά και ως το μόνο που φέρει το πορτρέτο του Αυτοκράτορα (εν προκειμένω του Ονωρίου, στον οποίο το δίπτυχο είναι αφιερωμένο σε μία επιγραφή γεμάτη ταπεινότητα, με τον Πρόβο να αυτοαποκαλείται «famulus» ή υπηρέτης του Αυτοκράτορα) και όχι του υπάτου.

Αργότερα, τα υπατικά δίπτυχα έφεραν συστηματικά ένα περισσότερο ή λιγότερο περίτεχνο πορτρέτο τού ύπατου στα πιο πλούσια διακοσμημένα παραδείγματα, είτε μία αφιερωματική επιγραφή σε αυτόν μέσα σε ένα γεωμετρικό και φυτικό σχήμα στα απλούστερα παραδείγματα. Τα απλούστερα παραδείγματα πιθανότατα δημιουργήθηκαν ως σειρά από πρότυπα, που είχαν προετοιμαστεί εκ των προτέρων, με τα πιο εξελιγμένα (και επομένως πιο ακριβά) δίπτυχα να προορίζονται για τον στενό κύκλο της ρωμαϊκής αριστοκρατίας. Τα εργαστήρια που ήταν υπεύθυνα για την παραγωγή τους βρίσκονταν στις δύο πρωτεύουσες της Αυτοκρατορίας, τη Ρώμη και την Κωνσταντινούπολη, αλλά η πτώση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το 476 ήταν πιθανώς υπεύθυνη για την εξαφάνιση της δυτικής παραγωγής στα τέλη του 5ου αι., με όλα τα σωζόμενα υπατικά δίπτυχα του 6ου αι. να προέρχονται από την Κωνσταντινούπολη. Το πιο συνηθισμένο μοτίβο στα υπατικά δίπτυχα του 6ου αι. από την Κωνσταντινούπολη δείχνει τον ύπατο, όρθιο, να προεδρεύει των υπατικών αγώνων, που σηματοδοτούσαν την είσοδό του στην υπατική θέση.

Από την ίδια τους τη φύση, τα υπατικά δίπτυχα αποτελούν ένα πολύτιμο εργαλείο για την προσωπογραφία της ύστερης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, καθώς και για τη μελέτη τής τέχνης αυτής τής περιόδου. Μεγάλος αριθμός από αυτά έχει διασωθεί μέχρι σήμερα, σε πολλές περιπτώσεις λόγω της επαναχρησιμοποίησής τους ως εξώφυλλα βιβλίων για μεσαιωνικά εκκλησιαστικά χειρόγραφα. Μερικά χρησιμοποιούνταν επίσης σε εκκλησίες ως μεγάλα δεσίματα για καταλόγους επισκόπων και παρόμοια αρχεία. Το ελεφαντόδοντο Μπαρμπερίνι είναι ένα πολύ σπανιότερο αυτοκρατορικό δίπτυχο, πιθανώς του Ιουστινιανού Α΄.

Εικόνες

Κατά χρονολογική σειρά παραγωγής (μερικά απεικονίζονται με ένα μόνο σωζόμενο μέρος):

• 
  Δίπτυχο του Ανίκιου Πετρόνιου Πρόβου, υπάτου το 406, που απεικονίζει τον Αυτοκράτορα Ονώριο (το παλαιότερο σωζόμενο παράδειγμα)
• 
  Δίπτυχο του Κωνστάντιου Γ΄, που δημιουργήθηκε για την υπατική του θητεία το 413 ή 417.
• 
  Δίπτυχο του Φήλικα, υπάτου το 428
• 
  Δίπτυχο του Mάνλιου Βοήθιου, υπάτου το 487
• 
  Δίπτυχο του Ρούφιου Αχιλλείου Σιβίδιου, υπάτου το 488
• 
  Δίπτυχο του Αρεόβινδου Δαγαλάιφου Αρεόβινδου, υπάτου το 506
• 
  Δίπτυχο του Αναστασίου, υπάτου το 517 (Λονδίνο)
• 
  Δίπτυχο Αναστασίου, υπάτου το 517 (Παρίσι)
• 
  Δίπτυχο του Ιουστινιανού, υπάτου το 521
• 
  Δίπτυχο Θεοδώρου Φιλοξένου Σοτερίκου Φιλοξένου, υπάτου το 525
• 
  Δίπτυχο Θεοδώρου Φιλοξένου Σοτερίκου Φιλοξένου, υπάτου το 525
• 
  Δίπτυχο του Στρατηγίου Απίωνος, μοναδικού υπάτου το 539, προτελευταίο σωζόμενο παράδειγμα.
• 
  Δίπτυχο του Ιουστίνου, υπάτου το 540 (τελευταίο σωζόμενο παράδειγμα).

Βιβλιογραφία

• Alexander Kazhdan (επιμελητής), Το Λεξικό της Οξφόρδης του Βυζαντίου, 3 τόμοι, Oxford University Press, 1991 ( ), sv «Δίπτυχο», τόμ. 1, 636–637.
• Kiilerich, Bente (1993). Late Fourth Century Classicism in the Plastic Arts: Studies in the So-called Theodosian Renaissance. Odense University Classical Studies 18. Odense University Press. ISBN 87-7492-929-1.
• Danièle Gaborit-Chopin, «Les ivoires du Ve au VIIIe siècle» στο J. Durant (éd.), Byzance, l'art byzantin dans les collections publiques françaises (κατάλογος έκθεσης στο Λούβρο, 3 Νοεμβρίου 1992 – 1 Φεβρουαρίου 1994 – 1 Φεβρουαρίου 1993, Παρίσι, 4). (στην γαλλική)
• Richard Delbrück, Die Consulardiptychen : und verwandte Denkmäler, Βερολίνο, 1929. (στην γερμανική)
• Cameron, Alan (2013). "Origin, Context and Function of Consular Diptychs". Journal of Roman Studies. 103: 174–207. doi:10.1017/S0075435813000099. S2CID 162284518.

Περαιτέρω ανάγνωση

• Weitzmann, Kurt, επιμ., Η εποχή της πνευματικότητας : τέχνη της ύστερης αρχαιότητας και της πρώιμης χριστιανικής εποχής, τρίτος έως έβδομος αιώνας, αρ. 45–51 & 88, 1979, Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη,  ; το πλήρες κείμενο είναι διαθέσιμο στο διαδίκτυο από τις Βιβλιοθήκες του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης