Η ανύψωση του δισκοπότηρου μετά τον καθαγιασμό κατά τη διάρκεια Αρχιερατικής Λειτουργίας που τελείται από την Ιερατική Αδελφότητα του Αγίου Πέτρου (Fraternitas Sacerdotalis Sancti Petri, FSSP)
Η Τριδεντινή Λειτουργία[1], (λατινικά: Missa Tridentina) γνωστή επίσης ως usus antiquior (λατινικά: «αρχαιότερη χρήση»), και ως Vetus Ordo («Παλαιά Τάξη») είναι η μορφή της Θείας Λειτουργίας που περιλαμβάνεται στο Ρωμαϊκό Λειτουργικό (Missale Romanum) της Καθολικής Εκκλησίας, το οποίο κωδικοποιήθηκε το 1570 και εκδόθηκε έκτοτε με τροποποιήσεις έως το 1962. Τελείται σχεδόν αποκλειστικά στα εκκλησιαστικά λατινικά και υπήρξε η πλέον διαδεδομένη ευχαριστιακή λειτουργία στον κόσμο από την καθιέρωσή της το 1570 έως την αντικατάστασή της από τη Λειτουργία του Παύλου ΣΤ΄, που εκδόθηκε το 1969 (με την αναθεωρημένη μορφή του Ρωμαϊκού Λειτουργικού το 1970.[2]
Ο όρος «Τριδεντινή» προέρχεται από το λατινικό Tridentinus, δηλαδή «που αφορά την πόλη του Τρέντο», όπου πραγματοποιήθηκε η Σύνοδος του Τριδέντου στο αποκορύφωμα της Αντιμεταρρύθμισης. Σε εφαρμογή απόφασης της Συνόδου,[3] ο Πάπας Πίος Ε΄ προώθησε το Ρωμαϊκό Λειτουργικό του 1570, καθιστώντας το υποχρεωτικό σε ολόκληρη τη Λατινική Εκκλησία, με εξαίρεση περιοχές και θρησκευτικά τάγματα που διέθεταν δικό τους τυπικό ή λειτουργική χρήση πριν από το 1370.
Οι άδειες για τον εορτασμό της Τριδεντινής Λειτουργίας έχουν διαφοροποιηθεί από διαδοχικούς πάπες και περιορίστηκαν πιο πρόσφατα με το motu proprio (παπικό διάταγμα με πρωτοβουλία του πάπα) Traditionis custodes του Πάπα Φραγκίσκου το 2021.[4] Το γεγονός αυτό έχει προκαλέσει αντιδράσεις μεταξύ των παραδοσιοκρατικών καθολικών.
Mια Αγία Τράπεζα κατά το Ρωμαϊκό Τυπικό πριν το 1969, διακοσμημένη με ρερέντος (μεγάλο εκκλησιαστικό διάκοσμο) και τοποθετημένος σε τρεις βαθμίδες, κάτω από τις οποίες λέγονται οι Προσευχές στο Πόδι του Βωμού. Στηριζόμενες πάνω στο θυσιαστήριο και σε δύο από τα κηροπήγια βρίσκονται οι κάρτες του βωμού, για να υπενθυμίζουν στον τελεστή τα λόγια όταν απομακρύνεται από το Λειτουργικό.
Ο όρος «Τριδεντινή Λειτουργία» αναφέρεται στις εκδόσεις του Ρωμαϊκού Λειτουργικού που συνδέεται με τη Σύνοδο του Τριδέντου, ξεκινώντας από εκείνο του 1570 που εξέδωσε ο Πάπας Πίος Ε΄. Η τελευταία τέτοια έκδοση είναι του 1962, επί Ιωάννη ΚΓ΄. Σε ορισμένες περιπτώσεις, ο όρος χρησιμοποιείται ειδικά για την τέλεση της Λειτουργίας με βάση την έκδοση του 1962, η οποία παραμένει υπό προϋποθέσεις επιτρεπτή ως «Έκτακτη Μορφή» του Ρωμαϊκού Τυπικού.[5]
Παρά το γεγονός ότι μερικοί αποκαλούν τη Λειτουργία αυτή «Λατινική Λειτουργία» ή «Τυπικό του Γρηγορίου»,[6] ο Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ΄ ξεκαθάρισε ότι δεν πρόκειται για ξεχωριστό τυπικό, αλλά για διαφορετική χρήση του ίδιου Ρωμαϊκού Τυπικού. Οι παραδοσιοκρατικοί καθολικοί συνήθως την αποκαλούν «Παραδοσιακή Λειτουργία» ή «Λειτουργία των Αιώνων», τονίζοντας τη συνέχεια της με την αρχαία λειτουργική παράδοση της Εκκλησίας.
Η Τριδεντινή Λειτουργία τελείται σχεδόν αποκλειστικά στα εκκλησιαστικά λατινικά, τα οποία καθιερώθηκαν ως γλώσσα της ρωμαϊκης (καθολικής) λειτουργίας από τον 4ο αιώνα. Ωστόσο, σε ορισμένες περιοχές και ιεραποστολές δόθηκαν κατά καιρούς άδειες χρήσης άλλων γλωσσών, όπως η παλαιά εκκλησιαστική σλαβονική, τα συριακά, τα αραβικά, τα κινεζικά, ακόμη και γλώσσες ιθαγενών της Αμερικής.[7][8]
Στα τέλη του 1500 δόθηκε άδεια σε ιεραποστόλους που εργάζονταν στην Ινδία να χρησιμοποιούν τα συριακά στη Θεία Λειτουργία. [11]
Στις 27 Ιουνίου 1615, ο Πάπας Παύλος Ε΄ έδωσε την άδεια να τελούνται η Θεία Λειτουργία και το Ωρολόγιο, καθώς και να τελούνται τα μυστήρια, στην κινεζική γλώσσα σύμφωνα με το Ρωμαϊκό Τυπικό, και ο Λουδοβίκο Μπούλιο S.J. μετέφρασε το Ρωμαϊκό Λειτουργικό, το Ευχολόγιο και μεγάλο μέρος του Βρεβιαρίου στα κινεζικά[12][13][14]· η άδεια αυτή όμως δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ.[15][16]
Ομοίως, στις 17 Απριλίου 1624, δόθηκε άδεια στους Καρμηλίτες να χρησιμοποιούν τα αραβικά στην ιεραποστολή τους στην Περσία, και στις 30 Απριλίου 1631, στους Θεατίνους (Theatines) δόθηκε άδεια να χρησιμοποιούν γεωργιανά ή αρμενικά στην αποστολή τους στη Γεωργία.[17]
Ιεραπόστολοι στον Καναδά έλαβαν άδεια να χρησιμοποιούν μεταφράσεις της «καθημερινής» και της «ειδικής» λειτουργικής ύλης της Τριδεντινής Λειτουργίας στις γλώσσες Μοχάουκ και Αλγκόνκιν (Mohawk and Algonquin), τουλάχιστον έως τα μέσα του 19ου αιώνα.[18]
Το 1958 δόθηκε άδεια για χρήση των Χίντι σε λειτουργίες στην Ινδία. [19]
Μετά την έκδοση του Ρωμαϊκου Λειτουργικού (missalium) του 1962, η Οδηγία του 1964 για την εφαρμογή του Συντάγματος περί της Ιεράς Λειτουργίας της Β΄ Συνόδου του Βατικανού όρισε ότι «κανονικά η επιστολή και το ευαγγέλιο της ημέρας θα διαβάζονται στη γλώσσα του λαού». Στις επισκοπικές συνόδους ανατέθηκε, με τη συγκατάθεση της Αγίας Έδρας, να αποφασίσουν ποια άλλα μέρη, αν υπήρχαν, θα μπορούσαν να τελούνται στη γλώσσα του λαού.[20]
Η καθομιλουμένη γλώσσα εισήχθη στον εορτασμό της Τριδεντινής Λειτουργίας από μερικούς Ευρωπαίους Παλαιοκαθολικούς, οι οποίοι κατά κανόνα χρησιμοποιούν την Τριδεντινή Λειτουργία είτε στη καθομιλουμένη είτε στα λατινικά, καθώς και από Αγγλοκαθολικούς Αγγλικανούς με την εισαγωγή του Αγγλικού Λειτουργικού.
Κατά την εποχή της Συνόδου του Τριδέντου, οι παραδόσεις που διατηρούνταν σε τυπωμένα και χειρόγραφα βιβλία της Λειτουργίας διέφεραν σημαντικά, και η τυποποίηση επιδιώχθηκε τόσο εντός των μεμονωμένων επισκοπών όσο και σε όλη τη Λατινική Δύση. Η τυποποίηση ήταν επίσης αναγκαία για να αποτραπεί η εισαγωγή προτεσταντικών ιδεών στη λατρεία μετά την Προτεσταντική Μεταρρύθμιση.
Ο πάπας Πίος Ε΄, από τον Μπαρτολομέο Λετερίνι (Bartolomeo Letterini)
Ο Πάπας Πίος Ε΄ επέβαλε λοιπόν την ομοιομορφία διά νόμου το 1570 με την παπική βούλα«Quo primum», διατάσσοντας τη χρήση του Ρωμαϊκού Λειτουργικού όπως είχε αναθεωρηθεί από αυτόν.[21] Επιτράπηκαν μόνο εκείνα τα τυπικά που υπήρχαν τουλάχιστον 200 χρόνια πριν την έκδοση του Λειτουργικού του 1570. Ορισμένα από τα τυπικά που διατηρήθηκαν εγκαταλείφθηκαν σταδιακά, αν και το Αμβροσιανό τυπικό παραμένει σε χρήση στο Μιλάνο της Ιταλίας και στις γειτονικές περιοχές, ακόμη και στην Ελβετία, ενώ το Μοζαραβικό τυπικό χρησιμοποιείται περιορισμένα στη Τολέδο και τη Μαδρίτη της Ισπανίας. Τα θρησκευτικά τάγματα των Καρμελιτών, Καρθουσιανών και Δομινικανών διατήρησαν τα δικά τους τυπικά, αλλά στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα δύο από αυτά τα τρία επέλεξαν να υιοθετήσουν το Ρωμαϊκό τυπικό. Το τυπικό της Μπράγκα, στη βόρεια Πορτογαλία, φαίνεται ότι εγκαταλείφθηκε πρακτικά· από τις 18 Νοεμβρίου 1971, η αρχιεπισκοπή επιτρέπει τη χρήση του μόνο προαιρετικά.[22]
Από τα τέλη του 17ου αιώνα, η Γαλλία και γειτονικές περιοχές, όπως το Μύνστερ, η Κολωνία και το Τριρ στη Γερμανία, γνώρισαν πληθώρα ανεξάρτητων εκδόσεων του ρωμαϊκού λειτουργικού, που δημοσιεύονταν από επισκόπους επηρεασμένους από τον Γιανσενισμό και τον Γαλλικανισμό. Αυτό σταμάτησε όταν ο Ηγούμενος Γκεράνζερ (Gueranger) και άλλοι ξεκίνησαν τον 19ο αιώνα εκστρατεία για την επιστροφή στο πρωτότυπο Ρωμαϊκό Λειτουργικό.
Η αναθεώρηση της Λειτουργίας από τον Πίο Ε΄ είχε ως έναν από τους δηλωμένους στόχους την αποκατάσταση του Ρωμαϊκού Λειτουργικού «στην αρχική μορφή και το τυπικό των αγίων Πατέρων».[23] Λόγω των σχετικά περιορισμένων πόρων που είχαν στη διάθεσή τους οι μελετητές του, ο στόχος αυτός δεν πραγματοποιήθηκε πλήρως.[24]
Τρεις διαφορετικές εκδόσεις του Ρωμαϊκού Λειτουργικού του Πίου Ε΄, με μικρές παραλλαγές, εκδόθηκαν το 1570: μία φολιογραφική και μία τετράπτυχη έκδοση στη Ρώμη και μία φολιογραφική έκδοση στη Βενετία. Μια ανατύπωση αυτού που θεωρείται η αρχαιότερη, η οποία αναφέρεται ως editio princeps, κυκλοφόρησε το 1998.[25] Κατά την εκτύπωση της editio princeps, έγιναν ορισμένες διορθώσεις επικολλώντας αναθεωρημένα κείμενα πάνω σε μέρη των ήδη τυπωμένων σελίδων.[26] Ακολούθησαν αρκετές νέες εκδόσεις το επόμενο έτος, το 1571, με διάφορες διορθώσεις στο κείμενο.[27]
Στην αποστολική συνταγματική παπική βούλαQuo primum, με την οποία όρισε τη χρήση της έκδοσης του 1570 του Ρωμαϊκού Λειτουργικού, ο Πίος Ε΄ διέταξε: «Διατάσσουμε και επιτάσσουμε να μην προστεθεί τίποτε στο προσφάτως εκδοθέν Λετιουργικό βιβλίο μας, να μην παραλειφθεί τίποτε από αυτό, ούτε να αλλάξει οτιδήποτε μέσα σε αυτό». Αυτό φυσικά δεν απέκλειε αλλαγές από τον ίδιο τον Πάπα, και ο Πίος Ε΄ πρόσθεσε στο βιβλίο τη γιορτή της Παναγίας της Νίκης, για να τιμηθεί η νίκη στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου στις 7 Οκτωβρίου 1571. Ο άμεσος διάδοχός του, ο Πάπας Γρηγόριος ΙΓ΄, μετονόμασε αυτή τη γιορτή σε «Παναγία του Αγιοτάτου Ροδαρίου», και ο Πάπας Ιωάννης ΚΓ΄ σε «Παναγία του Ροδάριου» (Mariae Virginis a Rosario).
Το έργο του Πίου Ε΄, που μείωσε σημαντικά τον αριθμό των εορτών στο ρωμαϊκό εορτολόγιο (Τριδεντινό Εορτολόγιο), ανατράπηκε πολύ σύντομα από τους διαδόχους του. Εορτές που είχε καταργήσει, όπως εκείνες της Εισοδίας της Θεοτόκου, της Αγίας Άννας και του Αγίου Αντωνίου της Πάδοβας, αποκαταστάθηκαν ακόμη και πριν εκδοθεί η τυπική έκδοση του Λειτουργικού από τον Κλήμη Η΄ το 1604.
Κατά τη διάρκεια των επόμενων αιώνων προστέθηκαν επανειλημμένα νέες εορτές και η τάξη ορισμένων εορτών αναβαθμίστηκε ή υποβαθμίστηκε. Μια σύγκριση ανάμεσα στο Τριδεντινό ημερολόγιο του Πίου Ε΄ και το Γενικό Ρωμαϊκό Ημερολόγιο του 1954 δείχνει τις αλλαγές που έγιναν από το 1570 έως το 1954. Ο Πάπας Πίος ΙΒ΄ πραγματοποίησε γενική αναθεώρηση το 1955, και ο Πάπας Ιωάννης ΚΓ΄ έκανε περαιτέρω αναθεωρήσεις το 1960 απλοποιώντας την ορολογία σχετικά με την κατάταξη των λειτουργικών εορτασμών.
Ενώ διατήρησε στις 8 Δεκεμβρίου αυτό που ονόμαζε εορτή της «Σύλληψης της Μακαρίας Μαρίας» (παραλείποντας τη λέξη «Άσπιλη»), ο Πίος Ε΄ κατήργησε την ειδική Θεία Λειτουργία για την εορτή, διατάσσοντας να χρησιμοποιείται η Λειτουργία της Γεννήσεως της Θεοτόκου (με αντικατάσταση της λέξης «Γέννηση» από «Σύλληψη»). Μέρος εκείνης της παλαιότερης Λειτουργίας αναβίωσε στη Θεία Λειτουργία που όρισε ο Πάπας Πίος Θ΄ για την εορτή.
Πέρα από τέτοιες περιστασιακές αλλαγές, το Ρωμαϊκό Λειτουργικό υποβαλλόταν σε γενικές αναθεωρήσεις κάθε φορά που εκδιδόταν νέα «τυπική έκδοση» (editio typica, επίσημη έκδοση της οποίας το κείμενο όφειλε να αναπαράγεται σε όλες τις εκδόσεις από κάθε εκδότη).
Μια τριδεντινή λειτουργία που έχει φτάσει στο κομμάτι confiteor, όπου οι πιστοί εξομολογούνται τη αμαρτία τους, λέγοντας Mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa (Αμάρτησα, αμαρτησα, πάρα πολύ αμάρτησα) χτυπώντας τη καρδιά τους τρεις φορές
Μετά το αρχικό Τριδεντινό Ρωμαϊκό Λειτουργικό του Πίου Ε΄, η πρώτη νέα τυπική έκδοση εκδόθηκε το 1604 από τον Πάπα Κλήμη Η΄, ο οποίος το 1592 είχε εκδώσει αναθεωρημένη έκδοση της Βουλγάτας. Τα βιβλικά κείμενα στο Λειτουργικό του Πίου Ε΄ δεν αντιστοιχούσαν ακριβώς στη νέα Βουλγάτα, και έτσι ο Κλήμης επεξεργάστηκε και αναθεώρησε το Λειτουργικό, κάνοντας αλλαγές τόσο στα βιβλικά αποσπάσματα όσο και σε άλλα σημεία. Κατάργησε ορισμένες προσευχές που το Λειτουργικό του 1570 όριζε να λέει ο ιερέας μπαίνοντας στον ναό· συντόμευσε τις δύο προσευχές μετά το Confiteor·[α] διέταξε τα λόγια «Haec quotiescumque feceritis, in meam memoriam facietis» («Τοῦτο ποιεῖτε εἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησιν») να μην λέγονται ενώ παρουσιάζεται το δισκοπότηρο στους πιστούς μετά τον καθαγιασμό, αλλά πριν από αυτό· εισήγαγε οδηγίες σε διάφορα σημεία του Κανονικού να προφέρονται τα λόγια χαμηλόφωνα· κατήργησε τον κανόνα ότι, στη Λειτουργία μετά ψαλμωδίας, ο ιερέας, ακόμη κι αν δεν ήταν επίσκοπος, έπρεπε να δίνει την τελική ευλογία κάνοντας το σημείο του σταυρού τρεις φορές, και αναδιατύπωσε τα τυπικά, εισάγοντας, για παράδειγμα, το χτύπημα μικρής καμπάνας.[β][28]
Η επόμενη τυπική έκδοση εκδόθηκε το 1634, όταν ο Πάπας Ουρβανός Η΄ έκανε μια ακόμη γενική αναθεώρηση του Ρωμαϊκού Λειτουργικού.[29]
Δεν εκδόθηκε άλλη τυπική έκδοση μέχρι εκείνη του Πάπα Λέων ΙΓ΄ το 1884.[30] Αυτή εισήγαγε μόνο μικρές αλλαγές, όχι τόσο ουσιαστικές ώστε να συμπεριληφθεί στο Λειτουργικό η παπική βούλα της έκδοσής του, όπως συνέβη με τις βούλες του 1604 και του 1634.
Το 1911, με τη βούλα Divino Afflatu, ο Πάπας Πίος Ι΄ έκανε σημαντικές αλλαγές στα τυπικά.[31]
Ο Πάπας Πίος ΙΒ΄ αναθεώρησε ριζικά τη Λειτουργία της Κυριακής των Βαΐων και το Πασχαλινό Τριήμερο (Triduum Paschale), κατήργησε πολλές αγρυπνίες και οκταήμερα και έκανε άλλες αλλαγές στο ημερολόγιο (Γενικό Ρωμαϊκό Ημερολόγιο του Πίου ΙΒ΄). Ο Κώδικας των Τυπικών του Ιωάννη ΚΓ΄ το 1960 ενσωματώθηκε στην τελική τυπική έκδοση του Τριδεντινού Λειτουργικού του 1962, αντικαθιστώντας τόσο τις «Προσθήκες και Αλλαγές στα Τυπικά του Λειτουργικού» του Πίου Ι΄ όσο και τα παλαιότερα «Γενικά Τυπικά του Λειτουργικού».
Το Γενικό Ρωμαϊκό Ημερολόγιο αναθεωρήθηκε μερικώς το 1955 και το 1960 και πλήρως το 1969 με το motu proprio (ιδιόγραφη βούλα) Mysterii Paschalis του Πάπα Παύλου ΣΤ΄, μειώνοντας ξανά τον αριθμό των εορτών.[32]
Ανύψωση του δισκοπότηρου σε καθαγιασμό κατά τη διάρκεια μιας Λειτουργίας Καντάτα (Missa Cantata)
Το Ρωμαϊκό Λειτουργικό που εκδόθηκε από τον Πάπα Ιωάννη ΚΓ΄ το 1962 διέφερε από τις προηγούμενες εκδόσεις σε αρκετά σημεία.
Συμπεριέλαβε την αλλαγή που έκανε ο Ιωάννης ΚΓ΄ το 1962, όταν εισήγαγε στο κανόνα της Θείας Λειτουργίας το όνομα του Αγίου Ιωσήφ, την πρώτη αλλαγή στον κανόνα της Λειτουργίας εδώ και αιώνες.[33]
Επιπλέον, το Μισσάλιο του 1962 αφαίρεσε το επίθετο perfidis(απατηλούς) από την προσευχή της Μεγάλης Παρασκευής που αφορούσε τους εβραίους.[34]
Το 2007, ο Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ΄ επέτρεψε, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, τη συνέχιση της χρήσης αυτής της έκδοσης του Ρωμαϊκού Λειτουργικού του 1962 ως «έκτακτη μορφή»,[4] παράλληλα με τη μεταγενέστερη μορφή, που εισήχθη το 1970, την οποία χαρακτήρισε κανονική ή συνήθη μορφή.[35]
Αυτό περιελάμβανε μια νέα, αντικατασταθείσα προσευχή της Μεγάλης Παρασκευής για τους εβραίους στη λειτουργία του 1962.
Οι μορφές του Ρωμαϊκού Τυπικού προ του 1962, τις οποίες χρησιμοποιούν ορισμένα άτομα και ομάδες,[36] (βλ. Σεντεβακαντιστές) γενικά δεν επιτρέπονται για λειτουργική χρήση· ωστόσο, στις αρχές του 2018 η Ποντιφική Επιτροπή Ecclesia Dei παραχώρησε στις κοινότητες που εξυπηρετούνται από την Ιερατική Αδελφότητα του Αγίου Πέτρου (FSSP) ένα indult (ειδική άδεια) να χρησιμοποιούν, κατά την κρίση του ανωτέρου της Αδελφότητας, τη Λειτουργία της Μεγάλης Εβδομάδας προ του 1955 για τρία έτη (2018, 2019, 2020).[37]
Η Θεία Λειτουργία χωρίζεται σε δύο μέρη, τη Λειτουργία των Κατηχουμένων και τη Λειτουργία των Πιστών. Οι κατηχούμενοι, δηλαδή όσοι διδάσκονταν την πίστη,[38] αποχωρούσαν παλαιότερα μετά το πρώτο μισό, καθώς δεν είχαν ακόμη ομολογήσει την πίστη. Η ομολογία πίστεως θεωρούνταν απαραίτητη για τη συμμετοχή στη θυσία της Ευχαριστίας.[39]
Αυτός ο κανόνας της Διδαχής εξακολουθεί να ισχύει. Αποτελεί μόνο μία από τις τρεις προϋποθέσεις (βάπτισμα, ορθή πίστη και ορθή ζωή) για την προσέλευση στη Θεία Κοινωνία, τις οποίες η Καθολική Εκκλησία εφάρμοζε ανέκαθεν και τις οποίες ήδη ανέφερε στις αρχές του 2ου αιώνα ο άγιος Ιουστίνος ο Μάρτυρας:
«Και αυτή η τροφή ονομάζεται ανάμεσά μας Ευχαριστία, από την οποία δεν επιτρέπεται να μετέχει κανείς άλλος παρά μόνο όποιος πιστεύει ότι τα όσα διδάσκουμε είναι αληθινά, και έχει λουστεί με το λουτρό που είναι για την άφεση των αμαρτιών και για την αναγέννηση, και ζει όπως ο Χριστός έχει παραγγείλει» (Πρώτη Απολογία, κεφ. LXVI)
Το Asperges (Ραντισμός με αγιασμό, Ψαλμός 50:9, 3) είναι προαιρετική τελετή μετανοίας που κατά κανόνα προηγείται μόνο της κύριας Λειτουργίας την Κυριακή.[γ] Στο σκευοφυλάκιο, ιερέας που φέρει λευκό ράσο, εφόσον πρόκειται να τελέσει τη Λειτουργία, ή άμφιο αν δεν είναι ο εορτάζων, και είναι ενδεδυμένος με στολή (στολάριο), στο χρώμα της ημέρας αν πρόκειται για τον εορτάζοντα ή πορφυρό αν όχι, εξορκίζει και ευλογεί αλάτι και νερό, και στη συνέχεια ρίχνει το ευλογημένο αλάτι στο νερό τρεις φορές με το σημείο του σταυρού λέγοντας: «Commixtio salis et aquæ pariter fiat in nomine Patris, et Filii et Spiritus Sancti» (Είθε να γίνει η ένωση του άλατος και του ύδατος στο όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος). Έπειτα, ο ιερέας, ενδεδυμένος με φελόνιο στο χρώμα της ημέρας, ενώ η χορωδία ψάλλει ένα αντιφωνικό και έναν στίχο από τον Ψαλμό 50/51 ή 117/118, ραντίζει με αγιασμό το θυσιαστήριο τρεις φορές και στη συνέχεια τον κλήρο και το εκκλησίασμα. Η τελετή αυτή, εφόσον τελεστεί, προηγείται των Προσευχών στους πρόποδες του Θυσιαστηρίου. Κατά την περίοδο του Πάσχα, το «Asperges me…» αντικαθίσταται από το «Vidi aquam…» και το «Αλληλούια» προστίθεται στο «Ostende nobis…» και στην απάντησή του.
Η ακολουθία των Προσευχών στους πρόποδες του Θυσιαστηρίου είναι η εξής:
Προσευχές στο πρόποδο της Αγίας Τράπεζας σε μια Λειτουργία χωρίς ψαλμωδίαΣημείο του Σταυρού
Ο ιερέας, αφού έχει προηγηθεί η είσοδος —στην επίσημη Λειτουργία με διάκονο, υποδιάκονο, τελετάρχη και ιεροπαίδες, και στις άλλες Λειτουργίες με έναν ή περισσότερους ιεροπαίδες— και αφού στην Λειτουργία χωρίς Ψαλμωδία έχει τοποθετήσει το καλυμμένο δισκοπότηρο στο κέντρο της Αγίας Τράπεζας, κάνει το σημείο του σταυρού στους πρόποδες του θυσιαστηρίου. Στην επίσημη Λειτουργία, το δισκοπότηρο έχει τοποθετηθεί νωρίτερα στην τράπεζα προσκομιδής (σαν το αναλόγιον)
Ψαλμός 42, γνωστός από το incipit του Iudica me, αναγιγνώσκεται, εκτός από τις Λειτουργίες της περιόδου του Πάθους και τις Επιμνημόσυνες Λειτουργίες. Προηγείται και ακολουθείται από αντιφωνικό στίχο του ίδιου ψαλμού: «Introibo ad altare Dei, ad Deum qui lætificat iuventutem meam» («Θα εισέλθω στο θυσιαστήριο του Θεού, προς τον Θεό που δίνει χαρά στη νεότητά μου»).[52] Ο στίχος αναγινώσκεται από τον ιερέα εναλλάξ με τον διάκονο και τον υποδιάκονο (αν παρίστανται) ή με τους ιεροπαίδες
Ψαλμός 123:8:
Ιερέας (κάνοντας το σημάδι του Σταυρού): «Η βοήθεια μας είναι στο όνομα του Κυρίου» Servers: Που έπλασε τον ουρανό και τη Γη.
Confiteor (εξομολόγηση): Διπλή μορφή προσευχής γενικής εξομολόγησης αμαρτιών
Ιερέας:(ενώ σκύβει βαθιά): Confíteor Deo omnipoténti, beátæ Maríæ semper Vírgini, beáto Michaéli Archángelo, beáto Ioanni Baptístæ, sanctis Apóstolis Petro et Paulo, ómnibus Sanctis, et vobis, fratres (tibi, Pater), quia peccávi nimis cogitatióne, verbo et ópere: (while striking the breast three times) mea culpa, mea culpa, mea máxima culpa. Ídeo precor beátam Maríam semper Vírginem, beátum Michaélem Archángelum, beátum Ioánnem Baptístam, sanctos Apóstolos Petrum et Paulum, omnes Sanctos, et vos, fratres (te, Pater), oráre pro me ad Dóminum Deum nostrum.
(Ομολογώ στον παντοδύναμο Θεό, στη μακαρία Παρθένο Μαρία, πάντοτε Παρθένο, στον μακάριο Μιχαήλ τον Αρχάγγελο, στον μακάριο Ιωάννη τον Βαπτιστή, στους αγίους Απόστολους Πέτρο και Παύλο, σε όλους τους Αγίους, και σε εσάς, αδέλφια (σου, Πατέρα), ότι αμάρτησα υπερβολικά με σκέψη, λόγο και έργο: (χτυπώντας τρεις φορές το στήθος) αμάρτησα, αμάρτησα, πάρα πολύ αμάρτησα. Δια τούτο παρακαλώ τη μακαρία Παρθένο Μαρία, τον μακάριο Μιχαήλ τον Αρχάγγελο, τον μακάριο Ιωάννη τον Βαπτιστή, τους αγίους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο, όλους τους Αγίους και εσάς, αδέλφια (εσένα, Πατέρα), να προσευχηθείτε για μένα προς τον Κύριο Θεό μας.)
Οι ιεροπαίδες προσεύχονται για τον ιερέα: «Είθε ο παντοδύναμος Θεός να σε ελεήσει, να σου συγχωρήσει τις αμαρτίες και να σε οδηγήσει στην αιώνια ζωή». Κατόπιν, εκείνοι με τη σειρά τους εξομολογούνται, με παρόμοια λόγια, και ο ιερέας απαντά με την ίδια ευχή αλλά σε πληθυντικό αριθμό και με μια επιπλέον προσευχή. Ακολουθούν οι στίχοι:
℣. Deus, tu conversus vivificábis nos.
℟. Et plebs tua lætábitur in te.
℣. Óstende nobis, Dómine, misericórdiam tuam.
℟. Et salutáre tuum da nobis.
℣. Dómine, exáudi orátionem meam.
℟. Et clamor meus ad te véniat. ℣. Dóminus vobíscum.
℟. Et cum spíritu tuo.
Θα στραφείς, ω Θεέ, και θα μας ζωοποιήσεις (Ψαλμός. 84:7–8)Και ο λαος Σου θα χαρεί μέσα ΣουΔείξε μας, Κύριε, το έλεος Σου.Και χάρισε μας τη σωτηρία Σου.Κύριε, εισάκουσε τη προσευχή μου.Και η κραυγή μου ας φθάσει σε σένα.Ο Κύριος να είναι μαζί σου.Και με το πνεύμα σου.
Ο ιερέας κατόπιν λέει: Oremus («Ας προσευχηθούμε»). Στη συνέχεια ανεβαίνει στο θυσιαστήριο προσευχόμενος σιωπηρά: «Aufer a nobis, quæsumus, Dómine, iniquitates nostras…» («Αφαίρεσε από εμάς, σε ικετεύουμε, Κύριε, τις ανομίες μας, ώστε με καθαρό νου να εισέλθουμε αξίως στα άγια των αγίων»), μια αναφορά στην Έξοδο 26:33–34, Γ΄ Βασιλειών 6:16, 8:6, Β΄ Παραλειπομένων 3:8, Ιεζεκιήλ 41:4 και άλλα. Τοποθετεί τα ενωμένα χέρια του στην άκρη του θυσιαστηρίου έτσι ώστε μόνο οι άκρες των μικρών δακτύλων να αγγίζουν την πρόσοψη, και προσεύχεται σιωπηρά να του συγχωρηθούν όλες οι αμαρτίες χάρη στις πρεσβείες των Αγίων των οποίων τα λείψανα βρίσκονται στην Αγία Τράπεζα, καθώς και όλων των Αγίων. Στα λόγια quorum relíquiæ hic sunt («των οποίων τα λείψανα είναι εδώ»), απλώνει τα χέρια του και ασπάζεται το θυσιαστήριο.
Dominus vobiscum (Ο Κύριος να είναι μαζί σας). Κατά τη διάρκεια αυτού του σημείου της λειτουργίας, ο ιερέας λέει αυτή τη φράση, και οι ιεροπαίδες απαντούν Et cum spiritum tuum (Και με το πνεύμα σου).
Στην Τριδεντινή Λειτουργία, ο ιερέας οφείλει σε αυτό το σημείο να κρατάει το βλέμμα του χαμηλωμένο.
Ο ιερέας κάνει ξανά το σημείο του Σταυρού καθώς αρχίζει να διαβάζει το Εισοδικό (Introitus), το οποίο συνήθως προέρχεται από ψαλμό. Υπάρχουν εξαιρέσεις·: π.χ. το Εισοδικό για την Κυριακή του Πάσχα προσαρμόζεται από το βιβλίο της Σοφία Σολομώντος 10:20–21, ενώ το αντίφωνο στις Λειτουργίες της Θεοτόκου προέρχεται από τον ποιητή Σεδούλιο. Η πρακτική αυτή εξελίχθηκε από την παλαιότερη συνήθεια να ψάλλεται ολόκληρος ψαλμός, διακοπτόμενος από το αντίφωνο, κατά την είσοδο του κλήρου, πριν προστεθούν στη Λειτουργία οι Προσευχές στους πρόποδες της Αγίας Τράπεζας κατά τον Μεσαίωνα. Αυτό υποδηλώνεται και από την ίδια την ονομασία «Εισοδικό».
Αυτό το τμήμα της Λειτουργίας αποτελεί γλωσσικό απομεινάρι της ελληνικής προέλευσης της ρωμαϊκής λατρείας: «Kyrie, eleison· Christe, eleison· Kyrie, eleison», δηλαδή «Κύριε, ελέησον· Χριστέ, ελέησον·…». Κάθε φράση λέγεται (ή ψάλλεται) τρεις φορές.
Η πρώτη γραμμή του Gloria[40] προέρχεται από Λκ 2:14. Το Gloria παραλείπεται κατά τις μετανοητικές περιόδους της λειτουργικής χρονιάς, δηλαδή στη Μεγάλη Σαρακοστή, στην Εβδομηκοστή (Septuagesima), στην Εβδομάδα των Παθών, καθώς και στην περίοδο της νηστείας των Χριστουγέννων των Καθολικών, όταν φοριούνται ιώδη άμφια. Χρησιμοποιείται όμως σε εορτές που πέφτουν μέσα σε αυτές τις περιόδους, καθώς και τη Μεγάλη Πέμπτη. Παραλείπεται πάντοτε στη Νεκρώσιμη Λειτουργία (Requiem).
Συλλεκτή
Ο ιερέας στρέφεται προς τον λαό και λέει «Dominus vobiscum». Οι ιεροπαίδες απαντούν: «Et cum spiritu tuo» («Ο Κύριος να είναι μαζί σας» – «Και με το πνεύμα σου»). Ακολουθεί η Συλλεκτή, προσευχή που δεν αντλείται άμεσα από τη Γραφή και τείνει να αντανακλά την εκάστοτε λειτουργική περίοδο.
Ο ιερέας διαβάζει την Επιστολή, συνήθως απόσπασμα από τις επιστολές του Αποστόλου Παύλου προς διάφορες Εκκλησίες. Στο motu proprio Summorum Pontificum, ο Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ΄ επέτρεψε η ανάγνωση αυτή να γίνεται στη δημώδη γλώσσα όταν η Λειτουργία τελείται με παρουσία πιστών.[41]
Μεταξύ της ανάγνωσης της Επιστολής και του Ευαγγελίου ψάλλονται ή απαγγέλλονται δύο (σπανίως τρεις) απαντήσεις του χορού. Συνήθως πρόκειται για το Γραδούαλιο (Graduale) και το Αλληλούια. Ωστόσο, από την Κυριακή της Τεσσαρακοστής (Septuagesima) έως το Μέγα Σάββατο, ή σε Νεκρώσιμη Λειτουργία ή άλλη μετανοητική Λειτουργία, το Αλληλούια αντικαθίσταται από tractus. Από το Πάσχα έως την Πεντηκοστή, το Γραδούαλιο αντικαθίσταται από δεύτερο Αλληλούια. Σε λίγες εξαιρετικές περιπτώσεις (κυρίως Πάσχα, Πεντηκοστή, Corpus Christi και Νεκρώσιμη Λειτουργία), μετά το Αλληλούια ακολουθεί το sequentia (ακολουθία). Το Γραδούαλιο αποτελείται εν μέρει από απόσπασμα Ψαλμού.Ο διάκονος προετοιμάζεται να ψάλλει το Ευαγγέλιο
Η ανάγνωση του Ευαγγελίου, ένα απόσπασμα από ένα από τα τέσσερα Ευαγγέλια.
Πριν από την ανάγνωση ή την ψαλμωδία του Ευαγγελίου, ο ιερέας προσεύχεται: «Καθάρισον την καρδίαν μου και τα χείλη μου, Παντοδύναμε Θεέ, ο οποίος εκαθάρισες τα χείλη του προφήτη Ησαΐα…», αναφορά στο ευαγγέλιο του Ησαΐα, εδάφιο 6:6. Στο χωρίο αυτό, αφού καθαρίστηκε από τον άγγελο, ο Ησαΐας διατάχθηκε να προφητεύσει.
Κύρηγμα
Η Λειτουργία, όπως αναθεωρήθηκε από τον Πάπα Πίο Ε΄ (η Τριδεντίνη Λειτουργία) δεν θεωρεί το κήρυγμα υποχρεωτικό αλλά το αντιμετωπίζει ως προαιρετικό: προϋποθέτει ότι το Σύμβολο της Πίστεως, εάν πρόκειται να ειπωθεί, θα ακολουθήσει αμέσως μετά το Ευαγγέλιο, αλλά προσθέτει: «Εάν όμως πρόκειται κάποιος να κηρύξει, ο Ιεροκήρυκας, αφού τελειώσει το Ευαγγέλιο, κηρύσσει, και όταν ολοκληρωθεί το κήρυγμα ή η ηθική ομιλία, λέγεται το Credo· ή εάν δεν πρόκειται να λεχθεί, ψάλλεται το Προσκομιδικό (οffertorium).»[42] Αντιθέτως, το Ρωμαϊκό Λειτουργικό όπως αναθεωρήθηκε από τον Πάπα Παύλο ΣΤ΄ δηλώνει ότι το κήρυγμα δεν μπορεί να παραλειφθεί χωρίς σοβαρό λόγο από Λειτουργία που τελείται με συμμετοχή του λαού τις Κυριακές και στις Υποχρεωτικές Εορτές, και ότι συνιστάται και σε άλλες ημέρες.[43]
Το Σύμβολο της Πίστεως
Το Σύμβολο Νικαίας–Κωνσταντινουπόλεως, που ομολογεί πίστη στον Θεό Πατέρα, στον Θεό Υιό, στον Θεό Άγιο Πνεύμα, και στη μία, αγία, καθολική και αποστολική Εκκλησία. Κατά την αναφορά στην Ενσάρκωση, ο λειτουργός και οι λαϊκοί γονατίζουν.
↑ Κομμάτι της καθολικής Θείας Λειτουργίας όπου οι λαϊκοί μαζί με τον κλήρο εξομολογούν (Confiteor) ότι έχουν αμαρτήσει
↑ Ομοίως, ο Πάπας Κλήμης Η΄ δεν κατήργησε νομικά το Λειτουργικό του Πίου Ε΄, ούτε οι άλλοι πάπες που εξέδωσαν αργότερα τυπικές εκδόσεις του Ρωμαϊκού Μισσαλίου πριν από εκείνη του Παύλου ΣΤ΄ (Ουρβανός Η΄, Λέων ΙΓ΄, Βενέδικτος ΙΕ΄, Ιωάννης ΚΓ΄) κατήργησαν νομικά τις προηγούμενες εκδόσεις. Ακόμη και ο Πίος Ε΄ κατήργησε νομικά μόνο εκείνες τις παραλλαγές του Ρωμαϊκού Τυπικού που είχαν ηλικία μικρότερη των 200 ετών.
↑ Πρόκειται για πρόσθετη τελετή, που δεν αποτελεί τμήμα της ίδιας της Θείας Λειτουργίας, και στο Τριδεντινό Λειτουργικό παρατίθεται μόνο ως παράρτημα.
↑ Krmpotic, M.D. (1908). «Dalmatia». Catholic encyclopedia. Ανακτήθηκε στις 25 Μαρτίου 2008. The right to use the Glagolitic[sic] language at Mass with the Roman Rite has prevailed for many centuries in all the south-western Balkan countries, and has been sanctioned by long practice and by many popes.
↑ De Marco, Angelus (1963). «Liturgical Languages». Catholic University of America Press. Ανακτήθηκε στις 2 Αυγούστου 2022. At the end of the sixteenth century missionaries of India of the Latin rite were allowed to celebrate Mass in Syriac.
↑ Salvucci, Claudio (2011). «American Indian Requiem Masses from the Book of the Seven Nations». New Liturgical Movement. Ανακτήθηκε στις 2 Αυγούστου 2022. These Masses come from the Tsiatak Nihonon8entsiake, or Book of Seven Nations, published in Montreal in 1865 for the American Indian mission of Lake of Two Mountains, which contained both Mohawk-speaking and Algonquin-speaking Catholics. This mission, like others in the area, was permitted to use the vernacular for the sung propers and ordinaries of the Roman Mass.
↑ De Marco, Angelus (1963). «Liturgical Languages». Catholic University of America Press. Ανακτήθηκε στις 2 Αυγούστου 2022.
↑ «Quo primum». 14 Ιουλίου 1570. Ανακτήθηκε στις 25 Μαρτίου 2008. We decided to entrust this work to learned men of our selection. They very carefully collated all their work with the ancient codices in Our Vatican Library and with reliable, preserved or emended codices from elsewhere. Besides this, these men consulted the works of ancient and approved authors concerning the same sacred rites; and thus they have restored the Missal itself to the original form and rite of the holy Fathers. When this work has been gone over numerous times and further emended, after serious study and reflection, We commanded that the finished product be printed and published.
↑ «Quo primum». 14 Ιουλίου 1570. Ανακτήθηκε στις 25 Μαρτίου 2008. We decided to entrust this work to learned men of our selection. They very carefully collated all their work with the ancient codices in Our Vatican Library and with reliable, preserved or emended codices from elsewhere. Besides this, these men consulted the works of ancient and approved authors concerning the same sacred rites; and thus they have restored the Missal itself to the original form and rite of the holy Fathers. When this work has been gone over numerous times and further emended, after serious study and reflection, We commanded that the finished product be printed and published.
↑ "Just after the Council of Trent, the study 'of ancient manuscripts in the Vatican library and elsewhere', as Saint Pius V attests in the Apostolic Constitution Quo primum, helped greatly in the correction of the Roman Missal. Since then, however, other ancient sources have been discovered and published and liturgical formularies of the Eastern Church have been studied. Accordingly, many have had the desire for these doctrinal and spiritual riches not to be stored away in the dark, but to be put into use for the enlightenment of the mind of Christians and for the nurture of their spirit" (Apostolic Constitution Missale RomanumΑρχειοθετήθηκε 2012-11-01 στο Wayback Machine.).
↑ (ISBN88-209-2547-8); publisher: Libreria Editrice Vaticana; introduction and appendix by Manlio Sodi and Achille Maria Triacca
↑ Introduction to the reproduction of the editio princeps, pages XXVI-XXX
↑ Introduction to the reproduction of the editio princeps, pages XXI
↑ Chapman, John (1908). «Didache». Ανακτήθηκε στις 25 Μαρτίου 2008. Let no one eat or drink of the Eucharist with you except those who have been baptized in the name of the Lord.
_-_Pope_Pius_V_by_Bartolomeo_Letterini.jpg)
Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Tridentine mass στο Wikimedia Commons