Τα πεύκα της Ρώμης

Τα πεύκα της Ρώμης (ιταλ. Pini di Roma) είναι συμφωνικό ποίημα σε 4 μέρη για ορχήστρα, το οποίο συνέθεσε ο Ιταλός συνθέτης Οτορίνο Ρεσπίγκι και ολοκληρώθηκε το 1924. Το έργο, που είναι εμπνευσμένο από τα πεύκα σε 4 διαφορετικές τοποθεσίες της Ρώμης και σε μια διαφορετική ώρα της ημέρας. Είναι το δεύτερο από τα συμφωνικά ποιήματα του Ρεσπίγκι που είναι εμπνευσμένα από τη Ρώμη: το πρώτο είναι οι Κρήνες της Ρώμης (1917) και το τρίτο οι Ρωμαϊκές Γιορτές (1928).

Η παγκόσμια πρεμιέρα του έργου έλαβε χώρα στις 14 Δεκεμβρίου 1924 στη Ρώμη, υπό τη διεύθυνση του Μπερναρντίνο Μολινάρι.

Δομή

Το πρώτο μέρος, «Τα πεύκα της Βίλα Μποργκέζε» (I pini di Villa Borghese, σε τέμπο αλεγκρέτο βιβάτσε), παριστάνει μουσικά μια ομάδα από παιδιά που παίζουν δίπλα στα πεύκα των κήπων της Βίλα Μποργκέζε, χορεύοντας στον ρυθμό ενός παιδικού τραγουδιού και «μιμούμενα παρελαύνοντες στρατιώτες και μάχες, τιτιβίζοντας και στριγγλίζοντας σαν χελιδόνια».

Στο δεύτερο μέρος, «Τα πεύκα κοντά σε μια κατακόμβη» (I pini presso una catacomba, σε τέμπο λέντο) τα παιδιά ξαφνικά εξαφανίζονται και οι σκιές των πεύκων πάνω από την είσοδο μιας κατακόμβης της Ρώμης κυριαρχούν. Είναι ένα μεγαλοπρεπες μοιρολόι, που φέρνει στο μυαλό την εικόνα ενός μοναχικού εξωκκλησιού στην ερημωμένη Ρωμαϊκή Καμπανία: ανοικτή γη, με τις σιλουέτες λίγων πεύκων να διαγράφονται στον φόντο του ουρανού. Ακούγεται ένας θρησκευτικός ύμνος (συγκεκριμένα το «Kyrie ad libitum 1» από το Clemens Rector και το «Sanctus» από τη Λειτουργία IX, Cum jubilo), με τον ήχο να δυναμώνει και να βυθίζεται πάλι σε κάποιο είδος κατακόμβης, σπηλαίου στα τοιχώματα του οποίου εντοιχίζονταν οι νεκροί. Μια τρομπέτα στο βάθος παίζει τον ύμνο του Sanctus. Τα χαμηλότονα όργανα της ορχήστρας και το πεντάλ του εκκλησιαστικού οργάνου στις συχνότητες των σωλήνων μήκους 16 και 32 ποδών υποδεικνύουν την υπόγεια φύση των κατακομβών, ενώ τα τρομπόνια και τα κόρνα αναπαριστούν ιερείς που ψάλλουν.

Το τέλος του τρίτου μέρους του έργου περιλαμβάνει αυτή την ηχογράφηση του κελαηδήματος ενός αηδονιού, το οποίο ο Ρεσπίγκι ενσωμάτωσε στην παρτιτούρα.

Το τρίτο μέρος, «Τα πεύκα του Janiculum» (I pini del Gianicolo, σε τέμπο λέντο), είναι ένα νοτούρνο στον λόφο Janiculum, στα δυτικά της Ρώμης. Η πανσέληνος φωτίζει τα πεύκα του λόφου, όπου και ο αρχαίος ναός του διπρόσωπου θεού Ιανού. Ο Ρεσπίγκι άδραξε την ευκαιρία να ηχογραφήσει το κελάηδημα ενός αηδονιού σε έναν φωνογράφο και γράφει στην παρτιτούρα ότι η ηχογράφηση πρέπει να παίζεται στο τέλος του μέρους αυτού, κάτι πρωτόγνωρο ως τότε σε μουσική εκτέλεση. Η αρχική παρτιτούρα μνημονεύει ένα συγκεκριμένο ηχογράφημα και φωνογράφο μάρκας Brunswick Panatrope. Σύμφωνα με τον συγγραφέα Μάρτιν Μπρόντυ, το αηδόνι ηχογραφήθηκε στο προαύλιο του κτιρίου McKim της Αμερικανικής Ακαδημίας της Ρώμης, που είναι πάνω στον Λόφο Janiculum.

Στο τέταρτο μέρος, «Τα πεύκα της Αππίας Οδού» (I pini della Via Appia, σε τέμπο εμβατηρίου), ο Ρεσπίγκι ανακαλεί τις περασμένες δόξες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας σε μια αναπαράσταση της αυγής στη μεγάλη στρατιωτική οδό. Η τελευταία αυτή κίνηση του έργου είναι εμπνευσμένη από τα πεύκα κατά μήκος της Αππίας οδού την ώρα της ομιχλώδους αυγής, καθώς μια θριαμβική ρωμαϊκή λεγεώνα προχωρεί επάνω στην οδό με την ακτινοβολία του μόλις ανατείλαντος ήλιου. Ο συνθέτης ήθελε να ακούγεται το έδαφος να τρέμει κάτω από τον βηματισμό του στρατού και έχει οδηγίες προς το εκκλησιαστικό όργανο να παίξει τη χαμηλότερη νότα σι ύφεση με τα πεντάλ των 8, των 16 και των 32 ποδών. Η παρτιτούρα γράφει για 6 βούκινα (δηλαδή αρχαίες κυκλικές τρομπέτες) Εντούτοις, ο συνθέτης δεν κυριολεκτεί, αλλά κινείται στο γενικότερο κλίμα του νεοκλασικισμού που χαρακτηρίζει μεγάλο μέρος της μουσικής του. Συνήθως τα βούκινα αντιπροσωπεύονται από φλούγκελχορν και κάποτε παίζονται εν μέρει εκτός του χώρου της ορχήστρας. Στη συνέχεια βροντούν τρομπέτες και η στρατιά ανεβαίνει σε θρίαμβο προς τον Καπιτωλίνο λόφο.

Ενορχήστρωση

Η παρτιτούρα των Πεύκων της Ρώμης καλεί για τρία φλάουτα, δύο όμποε, αγγλικό κόρνο, δύο κλαρίνα (σε σι ύφεση και λα), μπάσο κλαρίνο στις ίδιες νότες, δύο φαγκότα, κόντρα φαγκότο, τέσσερα γαλλικά κόρνα σε φα και μι, τρεις τρομπέτες σε σι ύφεση, δύο οξύφωνα και ένα βαθύφωνο τρομπόνια, μία τούμπα, 6 βούκινα σε σι ύφεση (δύο υψηλών τόνων, δύο μέσων και δύο χαμηλών τόνων, συνήθως παίζονται από φλούγκελχορν and σαξκόρνα), σύνολο κρουστών (τυμπάνια, μπάσο τύμπανο, ταμπούρο, πιατίνια, δύο μικρά πιατίνια, γκονγκ, τρίγωνο, ροκάνα, ντέφι και γκλόκενσπιλ), εκκλησιαστικό όργανο, πιάνο, τσελέστα, φωνογράφο (γραμμόφωνο) και έγχορδα συμφωνικής ορχήστρας.

Εκτελέσεις και ηχογραφήσεις

Τα πεύκα της Ρώμης έκαναν παγκόσμια πρεμιέρα στις 14 Δεκεμβρίου 1924 στο Τεάτρο Αουγκουστέο της Ρώμης, υπό τη διεύθυνση του Ιταλού μαέστρου Μπερναρντίνο Μολινάρι, αποσπώντας θετική αποδοχή. Στις 14 Ιανουαρίου 1926 ο φημισμένος μαέστρος Αρτούρο Τοσκανίνι διεύθυνε την πρώτη του συναυλία με τη New York Philharmonic, η οποία περιελάμβανε την παναμερικανική «πρώτη» των Πεύκων της Ρώμης. Ο Τοσκανίνι διεύθυνε το έργο και στην τελευταία του εμφάνιση με τη συγκεκριμένη ορχήστρα, το 1945. Ο ίδιος ο συνθέτης, που είχε μεταβεί στις ΗΠΑ για περιοδεία με συναυλίες τον Δεκέμβριο του 1925, διεύθυνε την εκτέλεση του έργου με τη Philadelphia Orchestra μία ημέρα μετά την «πρώτη» του Τοσκανίνι.

Τα πεύκα της Ρώμης είναι με διαφορά το περισσότερο ηχογραφημένο από όλα τα έργα του Ρεσπίγκι, συχνά ως μέρος της τριλογίας των συμφωνικών ποιημάτων του που είναι εμπνευσμένα από τη Ρώμη, αλλά εξίσου συχνά μεμονωμένα. Μέχρι το 2018, πάνω από εκατό ηχογραφήσεις της συνθέσεως υπάρχουν σε υλικά μέσα.

Από τις παλαιότερες ηχογραφήσεις ξεχωρίζουν εκείνες των Lorenzo Molajoli και Έττορε Πανίτσα με τη Συμφωνική Ορχήστρα του Μιλάνου. Το 1935 ο Πιέρο Κοπόλα και η ορχήστρα του Ωδείου του Παρισιού ηχογράφησαν το έργο σε δίσκο των 78 στροφών.