Παναγιώτης Δημητράς

Ο Παναγιώτης Δημητράς (Αθήνα, 1953) είναι Έλληνας οικονομολόγος και ακτιβιστής ανθρωπίνων δικαιωμάτων, περισσότερο γνωστός ως συνιδρυτής και εκπρόσωπος του Ελληνικού Παρατηρητηρίου των Συμφωνιών του Ελσίνκι (ΕΠΣΕ). Έχει ασχοληθεί ενεργά με την υπεράσπιση των δικαιωμάτων μειονοτήτων και την καταπολέμηση του ρατσισμού στην Ελλάδα, ενώ έχει συγγράψει βιβλία και πλήθος άρθρων σχετικά με αυτά τα ζητήματα. Οι δημόσιες παρεμβάσεις του περιλαμβάνουν εκατοντάδες νομικές καταγγελίες για ρητορική μίσους ή διακρίσεις, γεγονός που του έχει προσδώσει στα ΜΜΕ το προσωνύμιο «εθνικός μηνυτής».

Βιογραφία και εκπαίδευση

Ο Παναγιώτης Δημητράς γεννήθηκε στην Αθήνα το 1953. Σπούδασε οικονομικά στην Ανώτατη Σχολή Οικονομικών και Εμπορικών Επιστημών (ΑΣΟΕΕ), από την οποία αποφοίτησε το 1975. Στη συνέχεια πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές (Master στη Δημόσια Διοίκηση) και απέκτησε διδακτορικό δίπλωμα (Ph.D.) στις Πολιτικές Επιστήμες και την Πολιτική Οικονομία από το Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ των ΗΠΑ το 1979.

Ακαδημαϊκή καριέρα

Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του, δίδαξε ως λέκτορας σε αμερικανικά κολλέγια στην Αθήνα, όπως το American College of Greece (Deree), το University of Maryland και το University of La Verne. Το διάστημα 1989–1992 διετέλεσε επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών (πρώην ΑΣΟΕΕ). Ο ίδιος αναφέρει ότι υποχρεώθηκε σε παραίτηση από τη θέση αυτή λόγω της δημόσιας ενασχόλησής του με τα δικαιώματα των μειονοτήτων στην Ελλάδα, γεγονός που σηματοδότησε τη στροφή του προς τον ακτιβισμό.

Ακτιβιστική δράση και δημόσια παρουσία

Το 1992 ο Δημητράς ήταν συνιδρυτής της Ελληνικής Ομάδας για τα Δικαιώματα των Μειονοτήτων (ΕΟΔΜ), μιας οργάνωσης που στόχο είχε την προάσπιση των δικαιωμάτων εθνικών, θρησκευτικών και άλλων μειονοτήτων. Το 1993 συμμετείχε στην ίδρυση του Ελληνικού Παρατηρητηρίου των Συμφωνιών του Ελσίνκι (ΕΠΣΕ, αγγλ. Greek Helsinki Monitor), μιας μη κυβερνητικής οργάνωσης που δραστηριοποιείται στην παρακολούθηση και νομική υπεράσπιση ανθρωπίνων και μειονοτικών δικαιωμάτων. Ο Δημητράς είναι από το 1993 έως σήμερα εκπρόσωπος (spokesperson) του ΕΠΣΕ, αποτελώντας το δημόσιο πρόσωπο της οργάνωσης στην Ελλάδα και διεθνώς. Το 2010 συνέβαλε επίσης στη δημιουργία της Ένωσης Ουμανιστών Ελλάδας (ΕΝΩ.ΟΥΜ.Ε.) και έκτοτε είναι μέλος της Γραμματείας της ένωσης αυτής.

Μέσω του ΕΠΣΕ και άλλων φορέων, ο Παναγιώτης Δημητράς έχει αναδειχθεί σε μια από τις πιο γνωστές φωνές υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη χώρα. Έχει επικεντρωθεί ιδιαίτερα στην καταγραφή και νομική αντιμετώπιση περιστατικών ρατσισμού, μισαλλοδοξίας και παραβίασης δικαιωμάτων μειονοτικών ομάδων (όπως των Ρομά, θρησκευτικών μειονοτήτων, μεταναστών κ.ά.). Συχνά παρεμβαίνει δημόσια μέσω αρθρογραφίας, συνεντεύξεων και καταγγελιών, ασκώντας πίεση προς τις αρχές για την τιμωρία ρητορικής μίσους και την προστασία ευάλωτων ομάδων. Οι δράσεις του αυτές, αν και έχουν τύχει αναγνώρισης από διεθνείς οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τον έχουν φέρει αρκετές φορές σε αντιπαράθεση με τμήμα της κοινής γνώμης και των ΜΜΕ στην Ελλάδα που του αποδίδουν υπερβολικό ζήλο, αποκαλώντας τον «εθνικό μηνυτή».

Συμμετοχές σε οργανώσεις και φορείς

• Ελληνικό Παρατηρητήριο των Συμφωνιών του Ελσίνκι (ΕΠΣΕ) – Συνιδρυτής (1993) και μόνιμος Εκπρόσωπος της οργάνωσης​. Το ΕΠΣΕ αποτελεί το ελληνικό τμήμα του διεθνούς κινήματος Helsinki Watch και εστιάζει στην παρακολούθηση της συμμόρφωσης της Ελλάδας με τις διεθνείς δεσμεύσεις για ανθρώπινα δικαιώματα.
• Ελληνική Ομάδα για τα Δικαιώματα των Μειονοτήτων (ΕΟΔΜ) – Συνιδρυτής (1992). Εστίασε στα δικαιώματα εθνοτικών και θρησκευτικών μειονοτήτων.
• Ένωση Ουμανιστών Ελλάδας (ΕΝΩ.ΟΥΜ.Ε.) – Ιδρυτικό μέλος (2010) και μέλος της γραμματείας της Ένωσης μέχρι σήμερα​, προωθώντας τις αρχές του ουμανισμού και του κοσμικού κράτους.
• Ευρωπαϊκή Ουμανιστική Ομοσπονδία (EHF) – Μέλος του Εκτελεστικού Συμβουλίου (2014–2020), εκπροσωπώντας την Ελλάδα σε ευρωπαϊκό επίπεδο σε θέματα ουμανισμού και δικαιωμάτων.
• Ευρωπαϊκό Δίκτυο Εφαρμογής Αποφάσεων ΕΔΔΑ (European Implementation Network, EIN) – Μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου από το 2018, συνδράμοντας στην προώθηση της εφαρμογής των αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.
• Παγκόσμια Οργάνωση Κατά των Βασανιστηρίων (OMCT) – Μέλος της Γενικής Συνέλευσης από το 2004, συμμετέχοντας στο διεθνές δίκτυο κατά των βασανιστηρίων.
• Παγκόσμια Συμμαχία κατά του Ψηφιακού Μίσους και Εξτρεμισμού (GAADHE) – Μέλος της Διευθύνουσας Επιτροπής από το 2023, σε μια προσπάθεια παγκόσμιου συντονισμού ενάντια στη ρητορική μίσους στο διαδίκτυο.

Συγγραφικό έργο

Ο Παναγιώτης Δημητράς έχει συγγράψει αρκετά έργα που αντικατοπτρίζουν τόσο την ακαδημαϊκή του κατάρτιση όσο και την ακτιβιστική του εμπειρία. Μεταξύ αυτών συμπεριλαμβάνονται:

• «Πολιτικός Περίγυρος, Κόμματα και Εκλογές στην Ελλάδα» (δίτομο, Αθήνα: Λύχνος, 1991) – Μια ανάλυση του πολιτικού συστήματος και των εκλογικών διαδικασιών στην Ελλάδα​.
• «Αναζητώντας τα χαμένα δικαιώματα στην Ελλάδα: Η σκοτεινή πλευρά της Ελληνικής Δημοκρατίας» (εκδ. Τυπωθήτω – Αντιρρήσεις, 2007) – Μελέτη που αναδεικνύει περιπτώσεις καταστρατήγησης δικαιωμάτων και δημοκρατικών αρχών στη σύγχρονη Ελλάδα​.
• «Οι ρατσιστικές διακρίσεις στην Ελλάδα στο μικροσκόπιο του ΟΗΕ» (εκδ. Επίκεντρο, 2016) – Έργο που εξετάζει την κατάσταση των φυλετικών/εθνοτικών διακρίσεων στην Ελλάδα, μέσα από το πρίσμα των διεθνών παρατηρήσεων και συστάσεων του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών​.

Εκτός από τα παραπάνω βιβλία, ο Δημητράς έχει δημοσιεύσει πλήθος άρθρων και αναλύσεων σε ελληνικά και διεθνή μέσα σχετικά με θέματα δικαιωμάτων, μειονοτήτων και ανεκτικότητας. Συχνά τοποθετείται δημόσια με αρθρογραφία σε εφημερίδες, περιοδικά και διαδικτυακές πλατφόρμες πάνω σε επίκαιρα ζητήματα ρατσισμού, μεταναστευτικής πολιτικής και ελευθερίας της έκφρασης.

Νομικές ενέργειες και αντιπαραθέσεις

Η δημόσια δράση του Παναγιώτη Δημητρά έχει συνοδευτεί από πληθώρα νομικών παρεμβάσεων, οι οποίες τον έχουν φέρει στο επίκεντρο της δημοσιότητας αλλά και σε σύγκρουση με διάφορους φορείς. Από το 2015 και μετά, ο Δημητράς κατέθεσε πάνω από 400 μηνυτήριες αναφορές μέσα σε μόλις πέντε χρόνια​. Οι αναφορές αυτές αφορούν κυρίως καταγγελίες για ρατσιστική ρητορική, αντισημιτισμό, ισλαμοφοβία ή άλλες μορφές μίσους στον δημόσιο λόγο, καθώς και περιπτώσεις κακομεταχείρισης μειονοτήτων. Μεταξύ των δημόσιων προσώπων που έχουν αποτελέσει αντικείμενο καταγγελιών του ήταν η συγγραφέας Σώτη Τριανταφύλλου και ο δημοσιογράφος Αλέξης Παπαχελάς, τους οποίους κατηγόρησε για ισλαμοφοβικές ή ρατσιστικές τοποθετήσεις. Επίσης, είχε καταθέσει το 2017 αναφορά εναντίον του Μητροπολίτη Πειραιώς Σεραφείμ για αντισημιτικές δηλώσεις του τελευταίου.

Πολλές από τις καταγγελίες του Δημητρά είτε αρχειοθετήθηκαν είτε οδήγησαν σε δικαστικές διενέξεις. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι καταγγελλόμενοι αντέδρασαν νομικά στρεφόμενοι εναντίον του. Χαρακτηριστικά, αφού η μήνυση κατά του Μητροπολίτη Σεραφείμ απορρίφθηκε από την εισαγγελία, ο Σεραφείμ υπέβαλε με τη σειρά του μήνυση κατά του Δημητρά. Αυτή η υπόθεση εκδικάστηκε τον Φεβρουάριο 2023, με αποτέλεσμα την καταδίκη του Δημητρά πρωτοδίκως σε φυλάκιση 12 μηνών με αναστολή, καθώς κρίθηκε ένοχος για το αδίκημα της ψευδούς καταμήνυσης​. Ο Δημητράς άσκησε έφεση κατά της απόφασης, η οποία αναμένεται να κριθεί σε δεύτερο βαθμό. Αξίζει να σημειωθεί ότι οργανώσεις όπως η Διεθνής Αμνηστία επέκριναν τη συγκεκριμένη ποινική απόφαση, χαρακτηρίζοντάς την ως πλήγμα στην ελευθερία της έκφρασης και “ανατριχιαστικό μήνυμα” προς τους υπερασπιστές ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Οι συνεχείς αυτές νομικές ενέργειες έχουν οδηγήσει τον Δημητρά και σε προσωπικές δικαστικές περιπέτειες. Στα τέλη του 2022, το όνομά του ενεπλάκη σε υπόθεση που αφορά τη διαχείριση προσφυγικών ροών στο Αιγαίο. Συγκεκριμένα, τον Δεκέμβριο 2022 ασκήθηκε δίωξη από την Εισαγγελία Πρωτοδικών Κω εναντίον του Παναγιώτη Δημητρά για σύσταση εγκληματικής οργάνωσης και διευκόλυνση παράνομης εισόδου μεταναστών​. Η κατηγορία αυτή σχετίστηκε με τη δράση του ΕΠΣΕ σε νησιά του ανατολικού Αιγαίου, όπου ο Δημητράς φέρεται να συνεργάστηκε με μέλη της οργάνωσης Aegean Boat Report (ΜΚΟ που παρακολουθεί τις αφίξεις προσφύγων) προκειμένου να παρέχουν στις αρχές πληροφορίες για πρόσφυγες που εισέρχονταν παράτυπα στη χώρα, ώστε αυτοί να αιτηθούν άσυλο. Στην ίδια υπόθεση κατηγορούμενος είναι και ο ιδρυτής του Aegean Boat Report, Τόμι Όλσεν. Ο Δημητράς αρνήθηκε τις κατηγορίες, κάνοντας λόγο για “κυνήγι μαγισσών” εις βάρος τουκαι υποστηρίζοντας ότι το μόνο που έπραττε ήταν η υπεράσπιση των δικαιωμάτων των αιτούντων άσυλο σύμφωνα με το νόμο. Η υπόθεση αυτή προκάλεσε αντιδράσεις από διεθνείς οργανώσεις, οι οποίες είδαν τις διώξεις ως απόπειρα ποινικοποίησης της αλληλεγγύης προς τους πρόσφυγες.

Παράλληλα, το 2023 ο Δημητράς βρέθηκε αντιμέτωπος με έρευνα της ελληνικής Αρχής για το Ξέπλυμα Μαύρου Χρήματος. Στις 31 Μαΐου 2023, ο επικεφαλής της Αρχής, Χαράλαμπος Βουρλιώτης, απέστειλε στον Εισαγγελέα Πρωτοδικών Αθήνας πόρισμα σχετικά με τη δράση του Δημητρά, στο οποίο διαπιστώθηκαν ενδείξεις διάπραξης οικονομικών αδικημάτων​. Ειδικότερα, ο Δημητράς ως επικεφαλής σειράς ΜΚΟ κατηγορήθηκε ότι λάμβανε χρηματοδοτήσεις από ευρωπαϊκούς και άλλους φορείς και τις διέθετε για σκοπούς διαφορετικούς από εκείνους για τους οποίους προορίζονταν. Σε συνέχεια του πορίσματος, διατάχθηκε η δέσμευση των τραπεζικών λογαριασμών και περιουσιακών στοιχείων του Δημητρά. Ο ίδιος διέψευσε τις κατηγορίες αυτές, κάνοντας λόγο για συνέχιση της «εκστρατείας σπίλωσής» του και υποστηρίζοντας ότι όλες οι χρηματοδοτήσεις των οργανώσεών του διαχειρίζονταν νόμιμα και με διαφάνεια. Μάλιστα, πολιτικές αντιδράσεις προκλήθηκαν με το θέμα – χαρακτηριστικά, το κόμμα της αξιωματικής αντιπολίτευσης (ΣΥΡΙΖΑ) εξέδωσε αρχικά ανακοίνωση στήριξης προς το πρόσωπό του, την οποία όμως απέσυρε λίγο αργότερα εν μέσω αντιπαραθέσεων.

Η δικαστική του περιπέτεια παραμένει σε εξέλιξη σε διάφορα επίπεδα. Τον Απρίλιο του 2024, σε μια άλλη υπόθεση, ο Δημητράς αθωώθηκε από το Τριμελές Πλημμελειοδικείο Αθηνών σε κατηγορία ψευδούς καταμήνυσης και συκοφαντικής δυσφήμησης​. Η υπόθεση αυτή αφορούσε μήνυση που είχε υποβάλει ο ίδιος το 2018 εναντίον τοπικού δημάρχου για ρατσιστικές δηλώσεις – η μήνυση δεν προχώρησε, και ο δήμαρχος με τη σειρά του τον είχε κατηγορήσει για ψευδή καταγγελία, οδηγώντας στη δίκη όπου τελικά ο Δημητράς κρίθηκε αθώος. Η εξέλιξη αυτή θεωρήθηκε από διεθνείς παρατηρητές ως νίκη κατά της δικαστικής παρενόχλησης ακτιβιστών (judicial harassment).