Παναγία Χρυσοκέφαλος
Συντεταγμένες: 41°0′16.44890″N 39°43′10.33518″E / 41.0045691389°N 39.7195375500°E
| Παναγία Χρυσοκέφαλος | |
|---|---|
 | |
 | |
| Είδος | τζαμί |
| Αρχιτεκτονική | βυζαντινή αρχιτεκτονική |
| Γεωγραφικές συντεταγμένες | 41°0′16″N 39°43′10″E |
| Χώρα | Τουρκία |
 Πολυμέσα | |
| δεδομένα (π) | |
Η «Παναγία Χρυσοκέφαλος» ήταν ο πρώτος μητροπολιτικός ναός της Εκκλησίας της Τραπεζούντας, αλλά και ο επίσημος αυτοκρατορικός ταφικός ναός των Μεγάλων Κομνηνών. Λόγω αυτών της των χρήσεων αναφέρεται συχνά ως «μεγάλη εκκλησία» και παρομοιάζεται με την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης. Η προσωνυμία του ναού της Παναγίας οφείλεται πιθανότατα σε επιχρυσωμένες χάλκινες πλάκες που υποτίθεται ότι κάλυπταν τη στέγη του, αλλά σύμφωνα με τον Ιωσήφ Λαζαρόπουλο (14ος αι.), η ονομασία αυτή ήταν ήδη γνωστή από την εποχή του Κωνσταντίνου Θ΄ Μονομάχου (1042-1055) και προέρχεται από μία χρυσή εικόνα της Θεοτόκου που υπήρχε μέσα στο ναό[1].
Χρονολόγηση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ο ναός ήταν ο πιο σημαντικός της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας και υπέστη αρκετές μεταβολές. Ο αρχικός ναός ήταν πιθανόν βασιλική με υπερώα, και η μεγαλύτερη αλλαγή σημειώθηκε με την προσθήκη τρούλου και σταυρού στην κάτοψή του.
Οι μελετητές αποδίδουν ορισμένες αρχιτεκτονικές φάσεις του ναού στη διάρκεια των 10ου, 11ου και 12ου αιώνων και δεν αποκλείουν την ύπαρξη προγενέστερου του 10ου αιώνα ναού. Κατά τις επικρατέστερες εκδοχές, η θολωτή τρίκλιτη βασιλική (με μια αψίδα, νάρθηκα, μετατόριο, υπερώα πάνω από το νάρθηκα και τα κλίτη, και πιθανότατα τον άμβωνα και το μαρμαροθετημένο δάπεδο) χτίστηκε μετά το 1214 (μετά την ήττα των Κομνηνών από τους Λασκαρίδες και τους Σελτζούκους) και ολοκληρώθηκε ως το 1235. Η προσθήκη ορισμένων χαρακτηριστικών (μετατόριο, άμβωνας, υπερώα) μετά το 1214 συνδέεται με τις ειδικές λειτουργίες του ναού, τις στέψεις δηλαδή των Μεγάλων Κομνηνών που τελούνταν εδώ. Μετά το 1222 τοποθετούν οι μελετητές και την κατασκευή του μαρμαροθετημένου δαπέδου, βασισμένοι σε μία ενεπίγραφη πλάκα που ενσωματώθηκε σε αυτό σε δεύτερη χρήση, πάνω στην οποία αναγράφεται το όνομα Αλέξιος Κομνηνός, τον οποίο ταύτισαν με τον Αλέξιο Α΄ Μέγα Κομνηνό (1204-1222) και όχι με το Βυζαντινό αυτοκράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό (1081-1118), αφού κατά το μεγαλύτερο διάστημα της βασιλείας του η Τραπεζούντα βρισκόταν σε αναβρασμό. Προκύπτει συνεπώς η σύνδεση της φάσης αυτής με τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Α΄ Γίδωνα (1222-1235), ο οποίος, όταν ο σουλτάνος Μελίκ πολιόρκησε την πόλη το 1223, πέρασε την απελπιστική νύχτα της πολιορκίας προσευχόμενος στο ναό με έναν μοναχό της μονής ονόματι Γεράσιμο. Μετά τη νίκη του κατά του σουλτάνου, όπως μαρτυρεί ο Ιωσήφ Λαζαρόπουλος[α], ο αυτοκράτορας από τα λάφυρα που πήρε δώρισε στην εικόνα της Χρυσοκεφάλου πολύτιμους λίθους, μαργαριτάρια και ένα θαυμάσιο Ευαγγέλιο.
Άλλες αλλαγές, σύμφωνα με τους μελετητές, έγιναν στην περίοδο αρχιερατείας του Μητροπολίτη Ακακίου (1339-1351) και συνδέεται με την πυρπόληση της πόλης το 1341 από τους Τουρκομάνους. Μετά το 1341, οπότε εξασθενεί η απειλή των Τουρκομάνων, σημειώνεται μια μεγάλη ανακατασκευή που περιλαμβάνει την ανύψωση του θόλου, την εισαγωγή του σταυρού και του τρούλου, ίσως την προσθήκη του εξωνάρθηκα και την επέκταση των κατηχουμένων, αλλά και την επέκταση του μετατορίου, την προσθήκη της βόρειας και ίσως της νότιας στοάς, καθώς και της νότιας αψίδας. Οι προσθήκες αυτές, και ιδιαίτερα η επέκταση του μετατορίου και των κατηχουμένων, άρμοζαν σε έναν αυτοκρατορικό ναό, δεν υπάρχουν όμως γραπτές πηγές που να μνημονεύουν και έτσι να χρονολογούν αυτές τις αλλαγές.
Αρχιτεκτονική[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
O ναός της Παναγίας Χρυσοκεφάλου αποτελούσε αρχικά το καθολικό μοναστηριακού συγκροτήματος. Βρίσκεται στο κέντρο της οχυρωμένης πόλης και ήταν ο μεγαλύτερος της Τραπεζούντας. Το μήκος του είναι 28,63 μέτρα, το πλάτος του 15,05 μέτρα και το ύψος του 11,83 μέτρα. Ο τρούλος έχει ύψος 6,37 μέτρα και διάμετρο 6,90 μέτρα και φωτίζεται από δώδεκα τοξωτά παράθυρα.
Ο ναός ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο της τρίκλιτης θολωτής βασιλικής με νάρθηκα και υπερώα. Το κεντρικό κλίτος είναι πλατύτερο και υψηλότερο, ενώ τα πλάγια στενότερα και χαμηλότερα[3][4][5].
Ο ναός δεν ανάγλυφες διακοσμήσεις, παρά μόνο μωσαϊκά. Οι μαρμάρινοι κίονες με τα ιωνικά κιονόκρανα της βόρειας στοάς προέρχονται από προγενέστερο οικοδόμημα. Η βόρεια και νότια πλευρά της αψίδας του Ιερού Βήματος καλύπτονταν στο κατώτερο μέρος τους με ορθομαρμάρωση, ενώ το δάπεδο ήταν καλυμμένο κυρίως με παραστάσεις ροδάκων (opus sectile). Το εσωτερικό διακοσμούνταν με ψηφιδωτά, τα οποία σήμερα είναι καλυμμένα με κονίαμα.
Χρήσεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Στην Παναγία Χρυσοκέφαλο τάφηκαν οι αυτοκράτορες Ανδρόνικος Α΄ Γίδων (1235) και Ιωάννης Β΄ (1297), η αυτοκράτειρα Θεοδώρα Καντακουζηνή (1426), σύζυγος του Αλεξίου Δ΄, καθώς και ο ίδιος ο Αλέξιος Δ΄ (1429)[1]. Στον άμβωνα του ναού στέφθηκε, το Σεπτέμβριο του 1342, αυτοκράτορας ο Ιωάννης Γ΄ Μέγας Κομνηνός (1342-1344). Στον ναό τάφηκαν επίσης οι μητροπολίτες Βαρνάβας (1333) και Νήφων (1364), αλλά και άλλα επιφανή πρόσωπα που διακρίθηκαν για τις υπηρεσίες τους στο κράτος και την Εκκλησία. Μεταξύ των ετών 1382-1389, σύμφωνα με τον Ιωσήφ Λαζαρόπουλο, εδώ ετάφη και ο Διονύσιος, ιδρυτής της ομώνυμης μονής του Αγίου Όρους[1].
Σημερινή κατάσταση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Αρκετές τροποποιήσεις σημειώθηκαν μετά την άλωση της πόλης της Τραπεζούντας (1461), οπότε ο ναός μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος. Ανοίχθηκε είσοδος στη βόρεια πλευρά του ναού και προστέθηκαν ξύλινες κατασκευές στη βόρεια και ανατολική πλευρά. Στα νοτιοανατολικά του ναού καταστράφηκαν τα τόξα του νότιου κλίτους και προστέθηκε μιχράμπ. Επίσης, τα παράθυρα των υπερώων κλείστηκαν και μετατράπηκαν σε κόγχες[4].
Από το αρχικό μοναστηριακό συγκρότημα, το οποίο περιλάμβανε τοξωτά μοναστικά κτήρια και πιθανότατα και επισκοπικό μέγαρο, δε σώζεται παρά μόνο το καθολικό. Η κρήνη που υπήρχε στη νότια πλευρά του ναού, με κρουνό σε σχήμα κεφαλής δράκοντα, ίσως καταστράφηκε το 1877[6]. Το 1917, οπότε η Τραπεζούντα βρισκόταν υπό την κατοχή ρωσικών στρατευμάτων, αρχαιολογική αποστολή με επικεφαλής τον F. Uspenkij απομάκρυνε όλα τα προσκτίσματα που είχαν κατασκευαστεί στην ανατολική και βόρεια πλευρά του ναού μετά τη μετατροπή του σε τέμενος[4]. Το 1918, μετά την αποχώρηση των ρωσικών στρατευμάτων, καταστράφηκε ο τάφος του Αλεξίου Δ΄ που υπήρχε στο πίσω μέρος του ναού, ανατολικά της αψίδας[6]. Δεν σώζεται επίσης κανένα κατάλοιπο από τα υπόλοιπα μεγαλόπρεπα ταφικά μνημεία που υπήρχαν στο ναό και στον περιβάλλοντα χώρο του, τα οποία μας είναι γνωστά από τις πηγές.
Ο ναός λειτουργεί μέχρι και σήμερα ως τζαμί, με το όνομα Ortahisar Fatih Camii. Στη διάρκεια της ανακαίνισης του 1988, το πολυτελέστατο βυζαντινό δάπεδο και το μαρμαροθέτημα της αψίδας του ιερού καλύφθηκαν με τσιμέντο[7]. Νεότερη ανακαίνιση, κατά τα έτη 2015-2017, αποκατέστησε αρκετά την εξωτερική όψη του κτιρίου, απομακρύνοντας το κονίαμα και εμφανίζοντας το αρχικό του λιθόκτιστο[8]. Επίσης, αποκάλυψε ψηφιδωτά στο δάπεδο, τα οποία καλύφθηκαν από προστατευτικό γυαλί, και μετακινήθηκε ο χώρος της προσευχής, ώστε αυτά να είναι επισκέψιμα[9]. Αποδόθηκε πάλι στη μουσουλμανική λατρεία τον Νοέμβριο του 2018[9].
Σημειώσεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Παππάς 2005.
- ↑ Λαζαρόπουλος, Ιωάννης (1965). «Έτι σύνοψις των του αγίου θαυμάτων μερική εκ των πλείστων». Στο: Papadopoulos-Kerameus, A. Fontes historiae imperii Trapezuntini. Άμστερνταμ. σελ. 131-132.
- ↑ Bryer, A.A.M.; Winfield, D. (1985). «The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I». Dumbarton Oaks Studies 20 (Washington D.C.): 238. https://archive.org/details/byzantinemonumen01brye.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Χρύσανθος 1933, σελ. 382.
- ↑ Βaklanov, Ν. (1927/1928). «Deux Monuments Byzantins de Trébizonde. 1. L’Église de Saint Eugène, 2. La Chrysocéphalos». Byzantion 4: 379.
- ↑ 6,0 6,1 Χρύσανθος 1933, σελ. 389.
- ↑ Κορομηλά, Μαριάννα (2001). Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα. Από την εποχή του Χαλκού ως τις αρχές του 20ού αιώνα. Αθήνα. σελ. 268.
- ↑ Trabzon Ortahisar Fatih Mosque, Repair and strengthening of masonry structures Αρχειοθετήθηκε 2019-06-22 στο Wayback Machine. (Τουρκικά)
- ↑ 9,0 9,1 Trabzon'da restorasyonu tamamlanan Ortahisar Büyük Fatih Camii ibadete açıldı Tarihi eserlerin onarımı çalışmaları kapsamında en pahalı restorasyon çalışması arasında ilk sırayı alan Ortahisar Fatih Camii, 1 yıl gecikmeyle ibadete açıldı (Τουρκικά)
Πηγές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- Παππάς, Νικόλαος (2005). «Τραπεζούς (Βυζάντιο), Ναός Παναγίας Χρυσοκεφάλου». Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μικρά Ασία. Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού. Ανακτήθηκε στις 31 Ιουλίου 2021.
- Χρύσανθος, Mητροπολίτης Τραπεζούντος (1933). «Η Εκκλησία Τραπεζούντος». Αρχείον Πόντου 4-5.
