Μπαλάντα (ποίηση)

Ο όρος μπαλάντα αναφέρεται σε δύο διαφορετικές ποιητικές μορφές: στην παραδοσιακή μπαλάντα (στα αγγλικά ballad), που είναι αφηγηματικό ποίημα λαϊκής προέλευσης και στη σταθερή μορφή ενός ποιητικού είδους (ballade) που προέρχεται από την παλαιογαλλική ποίηση.

Η γαλλική μπαλάντα (ballade)

Η μπαλάντα ήταν η πιο συχνά χρησιμοποιούμενη σταθερή στιχουργική μορφή της παλαιογαλλικής ποίησης κατά τον 14ο και τον 15ο αιώνα. Αποτελείται από 28 οκτασύλλαβους στίχους που κατανέμονται σε τρεις οκτάστιχες στροφές και μια τετράστιχη (ονομάζεται envoi). Η ομοιοκαταληξία των οκτάστιχων στροφών έχει τη μορφή αβαββγβγ και της τετράστιχης βγβγ. Ο καταληκτικός στίχος κάθε στροφής είναι ο ίδιος και ονομάζεται επωδός.

Η χρήση της μορφής της μπαλάντας στη γαλλική ποίηση έφτασε στην αποκορύφωσή με το έργο του Φρανσουά Βιγιόν (15ος αιώνας) και η χρήση της περιορίστηκε στην περίοδο του νεοκλασικισμού των ποιητών της Πλειάδος (17ος αιώνας). Εκτός από τη Γαλλία, διαδόθηκε και στην Αγγλία στην ποίηση του Τσόσερ, χωρίς όμως να επεκταθεί η χρήση της. Το είδος γνώρισε νέα ακμή την εποχή των παρνασσιστών και συμβολιστών ποιητών.

Άλλες παραλλαγές της μπαλάντας, λιγότερο διαδεδομένες, αποτελούνται από δεκάστιχες ή δωδεκάστιχες στροφές, με envoi πέντε ή έξι στίχων. Έχουν γραφτεί επίσης διπλές μπαλάντες, με έξι οκτάστιχες ή δεκάστιχες στροφές, κάποιες φορές χωρίς envoi, και μπαλάντες με διπλό ρεφραίν, στις οποίες επαναλαμβάνεται και ο τέταρτος στίχος κάθε στροφής, εκτός από τον τελευταίο.

Παράδειγμα οκτάστιχης μπαλάντας με δεκασύλλαβους και ενδεκασύλλαβους στίχους του Κώστα Καρυωτάκη:

Μπαλάντα
Στους άδοξους ποιητές των αιώνων

Από θεούς κι ανθρώπους μισημένοι,
σαν άρχοντες που εξέπεσαν πικροί,
μαραίνονται οι Βερλαίν˙ τους απομένει
πλούτος η ρίμα πλούσια και αργυρή.
Οί Ουγκώ με «Τιμωρίες» την τρομερή
των Ολυμπίων εκδίκηση μεθούνε.
Μα εγώ θα γράψω μια λυπητερή
μπαλάντα στους ποιητές άδοξοι που ‘ναι.

Αν έζησαν οι Πόε δυστυχισμένοι,
και αν οι Μπωντλαίρ εζήσανε νεκροί,
η Αθανασία τους είναι χαρισμένη.
Κανένας όμως δεν ανιστορεί
και το έρεβος εσκέπασε βαρύ
τους στιχουργούς που ανάξια στιχουργούνε.
Μα εγώ σαν προσφορά κάνω ιερή,
μπαλάντα στους ποιητές άδοξοι που ‘ναι.

Του κόσμου η καταφρόνια τους βαραίνει
κι αυτοί περνούνε αλύγιστοι κι ωχροί,
στην τραγικήν απάτη τους δοσμένοι
πως κάπου πέρα η Δόξα καρτερεί,
παρθένα βαθυστόχαστα ιλαρή.
Μα ξέροντας πως όλοι τους ξεχνούνε,
νοσταλγικά εγώ κλαίω τη θλιβερή
μπαλάντα στους ποιητές άδοξοι που ‘ναι.

Και κάποτε οι μελλούμενοι καιροί:
«Ποιος άδοξος ποιητής» θέλω να πούνε
«την έγραψε μιαν έτσι πενιχρή
μπαλάντα στους ποιητές άδοξοι που ‘ναι;»

(Νηπενθή, 1921)

Η παραδοσιακή μπαλάντα (Ballad)

Η παραδοσιακή μπαλάντα είναι σύντομο αφηγηματικό λαϊκό ποίημα που συντίθεται και διαδίδεται προφορικά σε παραδοσιακές κοινότητες. Εστιάζουν θεματικά σε ένα επεισόδιο, έχουν δραματική μορφή και επικεντρώνουν στη δράση και όχι σε περιγραφικές λεπτομέρειες. Η σύνθεσή τους βασίζεται σε λογοτύπους και επαναλήψεις σημαντικών στοιχείων της πλοκής. Η καταγωγή των περισσότερων ποιημάτων ανάγεται στον Μεσαίωνα, αλλά μέσω της προφορικής διάδοσης διασώθηκαν μέχρι και τον 19ο αιώνα, όταν άρχισε η συστηματική καταγραφή τους. Από την παραδοσιακή μπαλάντα προήλθε το είδος της λογοτεχνικής ή λόγιας μπαλάντας, που αναπτύχθηκε τον 18ο και 19ο αιώνα. Πρόκειται για αφηγηματικά ποιήματα επωνύμων ποιητών, που αξιοποιούν συνειδητά τη μορφή και τους εκφραστικούς τρόπους της παραδοσιακής μπαλάντας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η "Lenore" του G.A. Bürger και Η μπαλάντα του γέρου ναυτικού του Κόλριτζ.

Βιβλιογραφία

• M.H. Abrams, Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων. Θεωρία, Ιστορία, Κριτική Λογοτεχνίας, Πατάκης, Αθήνα 2006, στο λήμμα «Μπαλάντα».
• The New Princeton Encyclopedia of Poetry and Poetics, Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1993, στα λήμματα “Ballad” και “Ballade”.