Κρατικό μονοπώλιο
Στην οικονομία, ένα κρατικό μονοπώλιο είναι μια μορφή καταναγκαστικής μονοπωλίας στην οποία ένας κρατικός οργανισμός ή μια κυβερνητική εταιρεία είναι ο μοναδικός πάροχος ενός συγκεκριμένου αγαθού ή υπηρεσίας και ο ανταγωνισμός απαγορεύεται από το νόμο.
Είναι ένα μονοπώλιο που δημιουργείται, ανήκει, λειτουργεί και διοικείται από την εκάστοτε κυβέρνηση.
Ένα κρατικό μονοπώλιο μπορεί να διαχειρίζεται οποιοδήποτε επίπεδο κυβέρνησης - εθνικό, περιφερειακό, τοπικό.
Χαρακτηριστικά των κρατικών μονοπωλίων
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Ένα κρατικό μονοπώλιο μπορεί να χαρακτηριστεί από το ότι η εμπορική του συμπεριφορά δεν επηρεάζεται από τις ανταγωνιστικές πιέσεις ιδιωτικών εταιριών. Αυτό συμβαίνει όταν οι επιχειρηματικές δραστηριότητές της ασκούν εκτεταμένη επιρροή στην αγορά, μπορεί να ενεργεί αυτόνομα από οποιονδήποτε ανταγωνιστή και οι πιθανοί ανταγωνιστές δεν είναι σε θέση να την ανταγωνιστούν επιτυχώς.
Αυτές οι δραστηριότητες έχουν μεγάλη επιρροή στο επιχειρησιακό περιβάλλον, όταν οι εμπορικές της δραστηριότητες δεν υπόκεινται στον ανταγωνισμό του ελεύθερου εμπορίου. Επομένως, αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη χρήση της κυριαρχίας και της επιρροής της στην αγορά προς όφελός της, επηρεάζοντας τον τρόπο με τον οποίο εξελίσσεται η αγορά για μεγάλο χρονικό διάστημα. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα εάν το κρατικό μονοπώλιο ελέγχει την πρόσβαση σε ζωτικής σημασίας εισροές που είναι απαραίτητες για τη λειτουργία στην αγορά.
Η ελευθερία να ενεργεί αυτόνομα και ανεξάρτητα στην αγορά, μεταβάλλει τις σχέσεις με τους πελάτες της προς όφελός της, χωρίς να επηρεάζει αρνητικά το κυρίαρχο μερίδιο αγοράς της. Η ικανότητα ενός κρατικού μονοπωλίου να αυξάνει την τιμή ή την ποσότητα των παρεχόμενων αγαθών και υπηρεσιών, χωρίς σχετική αλλαγή στο δικό του λειτουργικό κόστος, αποδεικνύει την ικανότητά του να αγνοεί τυχόν ανταγωνιστικές δυνάμεις στην αγορά. Ένα κρατικό μονοπώλιο διατηρεί επίσης την ικανότητα να μειώνει την αξία των υπηρεσιών ή να επιβάλλει περιοριστικούς όρους και προϋποθέσεις, χωρίς να υποστεί απώλεια μεριδίου αγοράς.
Σκοπός των κρατικών μονοπωλίων
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Ο θεωρητικός σκοπός των κρατικών μονοπωλίων είναι η μεγιστοποίηση της συλλογικής ευημερίας. Αυτό βασίζεται στην ιδέα ότι οι δημόσιες διοικήσεις δεν στοχεύουν αυστηρά στο κέρδος. Επομένως, τα προϊόντα ή οι υπηρεσίες μπορούν να εγγυηθούν στους καταναλωτές, υπό τις καλύτερες συνθήκες και σε τιμές συγκρίσιμες με τις προσδοκίες για την αξία και τα χαρακτηριστικά του προϊόντος ή της υπηρεσίας.
Ωστόσο, η δομή της οικονομίας μιας χώρας γενικότερα καθορίζει συνήθως τον τρόπο λειτουργίας των κρατικών μονοπωλίων. Σε χώρες που είναι μέλη του ΟΟΣΑ, οι τομείς όπου υπάρχουν κρατικά μονοπώλια είναι συνήθως αυτοί που καλύπτουν τις «ανάγκες των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας και των δημόσιων υπηρεσιών». Στις αναπτυσσόμενες οικονομίες, τα κρατικά μονοπώλια μπορούν να διαταράξουν τον υγιή επιχειρηματικό ανταγωνισμό, ενώ σε κεντρικά ελεγχόμενες οικονομίες, μια τέτοια ασφυξία του ιδιωτικού ανταγωνισμού προκαλεί την οικονομική ανάπτυξη.
Η έννοια των δημόσιων αγαθών, όπως παράγονται και διανέμονται υπό κρατικά μονοπώλια, είναι ότι παρέχονται σε επίπεδο ανεξάρτητο με την πραγματική ζήτηση της αγοράς για το αγαθό. Επομένως, η τιμή δεν αντικατοπτρίζει τη χρησιμότητα του προϊόντος ή της υπηρεσίας. Σύμφωνα με τη μαρξιστική οικονομική ιδεολογία, αυτό συνηγορεί υπέρ ενός συγκεντρωτικού συστήματος παραγωγής που να λαμβάνει υπόψη το γεγονός ότι αυτό το προϊόν ή η υπηρεσία θα πρέπει να είναι ευρέως διαθέσιμο.
Είναι ενδιαφέρον ότι μια μελέτη του 2013 διαπίστωσε ότι όταν υπάρχουν διαθέσιμες ιδιωτικές επιλογές για προϊόντα ή υπηρεσίες, η ευημερία είναι πιο πιθανό να μεγιστοποιηθεί. Ο απλός εξορθολογισμός σε αυτό είναι ότι όταν υπάρχουν περισσότεροι παίκτες, υπάρχουν επομένως περισσότερες επιλογές. Οι περισσότερες επιλογές επιτρέπουν μεγαλύτερη πρόσβαση σε μεγαλύτερο αριθμό ατόμων.
Στον κόσμο
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα του μονοπωλίου είναι ο νόμος και η νόμιμη χρήση φυσικής βίας.
Σε πολλές χώρες, το ταχυδρομικό σύστημα διοικείται από την κυβέρνηση με τον ανταγωνισμό να απαγορεύεται από το νόμο σε ορισμένες ή όλες τις υπηρεσίες. Επίσης, τα κυβερνητικά μονοπώλια στις δημόσιες επιχειρήσεις κοινής ωφελείας, τις τηλεπικοινωνίες και τους σιδηρόδρομους ήταν ιστορικά κοινά, αν και τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρήθηκε μια ισχυρή τάση ιδιωτικοποίησης σε όλο τον βιομηχανοποιημένο κόσμο.
Στις σκανδιναβικές χώρες, ορισμένα αγαθά που θεωρούνται επιβλαβή διανέμονται μέσω ενός κυβερνητικού μονοπωλίου. Για παράδειγμα, στη Δανία, τη Φινλανδία, την Ισλανδία, τη Νορβηγία και τη Σουηδία κρατικές εταιρείες έχουν μονοπώλια για την πώληση αλκοολούχων ποτών. Τα καζίνο και άλλα ιδρύματα για τυχερά παιχνίδια ενδέχεται επίσης να μονοπωλούνται. Στη Φινλανδία, η κυβέρνηση έχει το μονοπώλιο να χειρίζεται κουλοχέρηδες. Παρόμοια καθεστώτα για το αλκοόλ υπάρχουν στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου ορισμένες πολιτείες ελέγχου αλκοολούχων ποτών, π.χ. Πενσυλβάνια και Βιρτζίνια, διατηρούν κρατικά μονοπώλια στην πώληση ορισμένων ειδών αλκοόλ (συνήθως αποσταγμένα οινοπνευματώδη ποτά και μερικές φορές κρασί ή μπύρα). Σε αυτά τα μονοπώλια για επιβλαβή αγαθά ή υπηρεσίες, το μονοπώλιο έχει σχεδιαστεί για να μειώνει την κατανάλωση του προϊόντος μειώνοντας σκόπιμα την αποτελεσματικότητα της αγοράς.
Οι κυβερνήσεις συχνά δημιουργούν ή επιτρέπουν την ύπαρξη μονοπωλίων και τους χορηγούν διπλώματα ευρεσιτεχνίας. Αυτό περιορίζει την είσοδο και επιτρέπει στην εταιρεία κατοχής διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας να κερδίσει μονοπωλιακό κέρδος από μια εφεύρεση.
Τα συστήματα υγειονομικής περίθαλψης όπου η κυβέρνηση τα ελέγχει και απαγορεύει συγκεκριμένα τον ανταγωνισμό, όπως στον Καναδά, είναι κρατικά μονοπώλια.
Στην Ελλάδα
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Πλεονέκτήματα
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Τα ακόλουθα πλεονεκτήματα, μπορεί να συμβούν ή όχι:
- Τα κρατικά μονοπώλια τείνουν να συμμορφώνονται με τη νομοθεσία (φορολογική συμμόρφωση, περιβαλλοντική νομοθεσία, κανονισμοί ασφάλειας).
- Οι τιμές ενός αγαθού ή μιας υπηρεσίας μπορεί να είναι πιο σταθερές ή σε καθορισμένη τιμή.
- Δεν υπάρχει οικονομικό βάρος στη διαφήμιση.
- Μεγαλύτερο και σταθερότερο κρατικό εισόδημα, από ό,τι με μια κρατική εταιρεία σε μια ελεύθερη αγορά.
- Καμία πίεση για μείωση του κόστους, που μπορεί να θεωρηθεί ως βάση για πιο ηθικές επιχειρήσεις.
- Μπορεί να αναλάβει ένα ιδιωτικό μονοπώλιο που κρίνεται επιβλαβές.
Μειονεκτήματα
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Τα κρατικά μονοπώλια έχουν παραδοσιακούς κινδύνους συνήθων μονοπωλίων:
- Μπορεί να προκύψουν υψηλές τιμές
- Κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης στην αγορά
Επιπλέον, υπάρχουν ανησυχίες ότι τα δικαιώματα που ελέγχονται από την κυβέρνηση μπορούν να χειραγωγηθούν με πολιτική βούληση. Αυτό μπορεί να εκδηλωθεί μέσω της κατανομής πόρων για πολιτικούς σκοπούς και όχι για την προώθηση της οικονομικής αποτελεσματικότητας.