Κανόνες τονισμού στην αρχαία ελληνική

Η αρχαία ελληνική στην πρώιμη μορφή της γραφόταν χωρίς τόνους και πνεύματα διότι οι φυσικοί ομιλητές της δεν χρειάζονταν περαιτέρω βοήθεια για να προφέρουν σωστά τις λέξεις, επειδή ακούγονταν μόνο στην προφορά. Εντούτοις, ύστερα από την επέκταση του ελληνισμού με τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου η ελληνική γλώσσα υπέστη μεταβολές εξαιτίας της επαφής της με άλλες γλώσσες της ανατολής, καθώς και λόγω της επιτακτικής ανάγκης ανάπτυξης κανόνων που θα βοηθούσαν τους αλλοεθνείς υπήκοους των ελληνιστικών βασιλείων στην ορθή εκμάθησή της. Μεταξύ αυτών ήταν και η επινόηση των τόνων και των πνευμάτων.^[1]

Γενικοί κανόνες τονισμού[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο τονισμός των λέξεων στην αρχαία ελληνική γλώσσα ακολουθεί ορισμένους στοιχειώδεις κανόνες:^[2]

Οι τόνοι είναι δύο: η οξεία (ʹ) και η περισπωμένη (~).
Καμιά λέξη δεν μπορεί να τονιστεί πιο πάνω από την προπαραλήγουσα^[3]:
π.χ. μόλυβδος, ἀληθέστερος, ἐλήλυθα, προαπέσταλκα, μέμνημαι.
Η προπαραλήγουσα δεν τονίζεται όταν η λήγουσα είναι μακρά:
π.χ. ἄνθρωπος, αλλά ἀνθρώπου· λεγόμενος, αλλά λεγομένη· τράπεζα, αλλά τραπέζης· ἄμεσος, αλλά ἀμέσως.
Η προπαραλήγουσα, εφόσον τονίζεται, πάντοτε οξύνεται:
ἀκρόπολις, λύσομεν, εὔδαιμον, ἐποιούμεθα.
Μια βραχεία συλλαβή, εφόσον τονίζεται, πάντοτε οξύνεται:
τοξότης, ἔπος, πτέρυξ, σοφός.
Μια μακρά παραλήγουσα, εφόσον τονίζεται, οξύνεται εμπρός από μακρά λήγουσα:
τοξεύεις, κήπων, στρατιώτης, γλώσσῃ.
Μια μακρά παραλήγουσα, εφόσον τονίζεται, περισπάται εμπρός από βραχεία λήγουσα:
τοξεῦον, κῆπος, γλῶσσαι, οἶνος.
Η θέσει μακρά συλλαβή ως προς τον τονισμό λογαριάζεται βραχεία:
, κλῖμαξ, λύτρον, χειρῶναξ.
Βαρεία αντί οξείας τίθεται μόνο στη λήγουσα μιας λέξης^[4], όταν δεν ακολουθεί σημείο στίξης ή εγκλιτική λέξη:
τὸν ἐνιαυτὸν τὸν μετὰ τὸν λοιμὸν, καλοὺς γὰρ καὶ ἀγαθοὺς, αλλά ναός τις.

Ειδικοί κανόνες τονισμού[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στα πτωτικά^[5] όπου τονίζεται η ονομαστική ενικού εκεί τονίζονται και οι άλλες πτώσεις του ενικού και πληθυντικού, εκτός αν εμποδίζει η λήγουσα^[6]. Αν η λήγουσα είναι μακρά ο τόνος κινείται προς τα δεξιά, δηλαδή προς τη λήγουσα:
γέρων, γέροντος, αλλά γερόντων· σῶμα, σώματος, αλλά σωμάτων· γράφων, γράφοντος, αλλά γραφόντων· δύναμις, δύναμιν, δύναμι, αλλά δυνάμεως, δυνάμει, δυνάμεων· ἕτερος, ἕτερον, αλλά ἑτέρου· στράτευμα, αλλά στρατεύματος, στρατευμάτων.
Η ασυναίρετη ονομαστική, αιτιατική και κλητική των πτωτικών, όταν τονίζεται στη λήγουσα, οξύνεται^[7]:
ὁ μαθητής, τὸν μαθητήν, ὦ μαθητά· οἱ θεοί, τοὺς θεούς, ὦ θεοί· αἱ τιμαί, τὰς τιμάς· σοφήν, σοφάς· οὐδείς, οὐδέν· γραφείς, γραφέν, μαθών, τετοξευκώς.
Η μακροκατάληκτη γενική και δοτική των πτωτικών, όταν τονίζεται στη λήγουσα, περισπάται:
τοῦ κριτοῦ, τῷ κριτῇ· τῶν κριτῶν, τοῖς κριταῖς· τῆς τιμῆς, τῇ τιμῇ· τῶν τιμῶν, ταῖς τιμαῖς· τοῦ σοφοῦ, τῷ σοφῷ· τῶν σοφῶν, τοῖς σοφοῖς· τῆς σοφῆς, τῇ σοφῇ· τῶν σοφῶν, ταῖς σοφαῖς· αὐτοῦ, αὐτῆς, αὐτῷ, αὐτῇ, αὐτῶν, αὐτοῖς, αὐταῖς^[8].
Η λήγουσα που προέρχεται από συναίρεση, όταν τονίζεται, περισπάται:
τιμά-ω → τιμῶ, τιμά-εις → τιμᾷς, ποιέ-ων → ποιῶν, βασιλέ-ες → βασιλεῖς.
Αν όμως πριν από τη συναίρεση οξυνόταν η δεύτερη από τις συναιρούμενες συλλαβές, η λήγουσα οξύνεται: ἑσταὼς → ἑστὼς, κληίς, κλῄς → κλείς.
Κατά τη σύνθεση ο τόνος κανονικά ανεβαίνει μέχρι την τελευταία συλλαβή του πρώτου συνθετικού, εφόσον το επιτρέπει η λήγουσα:
ἀκρόπολις, τὸ μεγαλόπραγμον (αλλά ὁ, ἡ μεγαλοπράγμων), τὸ εὔσχημον, αλλά ὁ, ἡ εὐσχήμων), παράλαβε, ἔξευρε.

Σημειώσεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

↑ «Τονισμός Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας-(Κανόνες, Δίχρονα)». Filologika.gr. Ανακτήθηκε στις 16 Σεπτεμβρίου 2023.
↑ «Κανόνες τονισμοῦ». www.polytoniko.org. Ανακτήθηκε στις 16 Σεπτεμβρίου 2023.
↑ Ο ινδοευρωπαϊκός τόνος των λέξεων ήταν ελεύθερος, αλλά στην Ελληνική περιορίστηκε στις τρεις τελευταίες συλλαβές. Ο νόμος αυτός είναι γνωστός ως νόμος της τρισυλλαβίας και ισχύει και στη Νεοελληνική. Για την ΑΕ βλ. Ανδριώτης (1995:13), Μπαμπινιώτης (1986:48), Σταματάκος (1949:29-30). Για τη ΝΕ βλ. Holton, Mackridge, Φιλιππάκη-Warburton (1999:17). Ο ίδιος περιορισμός ισχύει και στη Λατινική (Σταματάκος (1949:29-30)): mú-li-er, mu-lí-e-ris, mu-li-é-ri-bus.
↑ Ωστόσο, η ερωτηματική αντωνυμία τίς, τί παίρνει πάντοτε οξεία.
↑ Πτωτικά λέγονται τα κλιτά μέρη του λόγου που σχηματίζουν πτώσεις, δηλαδή το άρθρο, το ουσιαστικό, το επίθετο, η αντωνυμία και η μετοχή
↑ Γενικά, ο τόνος τείνει να παραμένει σε όλες τις πτώσεις στην ίδια συλλαβή με την ονομαστική ενικού και δεν υπάρχει περίπτωση πτώσεως που τονίζεται αριστερά από τη συλλαβή στην οποία τονίζεται στην ονομαστική (Σταματάκος 1949:110-111).
↑ Ωστόσο, παίρνουν περισπωμένη, αν και δεν προκύπτουν από συναίρεση:
α) οι μονοσύλλαβοι τύποι ονομαστικής, αιτιατικής και κλητικής με χαρακτήρα ι, υ (ου, αυ): ὁ κῖς, τὸν κῖν, ὦ κῖ, τοὺς κῖς· ἡ δρῦς, τὴν δρῦν, ὦ δρῦ, τὰς δρῦς· ὁ βοῦς, τὸν βοῦν, ὦ βοῦ, τοὺς βοῦς· ἡ γραῦς, τὴν γραῦν, ὦ γραῦ,
β) η αιτιατική πληθυντικού των ονομάτων σε -ὺς (γεν. -ύος), αν τονίζεται στη λήγουσα: τοὺς ἰχθῦς,
γ) η ονομαστική, αιτιατική και κλητική του ενικού των ουδετέρων πῦρ και οὖς,
δ) η ονομαστική και κλητική ενικού του ουσιαστικού ἡ γλαῦξ (γεν. τῆς γλαυκός)
ε) η κλητική ενικού των ουσιαστικών σε -εύς: ὦ γραμματεῦ.
↑ Εξαιρούνται τα ουσιαστικά της αττικής δεύτερης κλίσης τα οποία διατηρούν σε όλες τις πτώσεις τον ίδιο τόνο που έχει η ονομαστική του ενικού και στην ίδια συλλαβή: ὁ λεώς, τοῦ λεὼ, τῷ λεῲ κ.λπ.· οἱ λεῲ, τῶν λεὼν, τοῖς λεῲς κ.λπ.

Βιβλιογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ανδριώτης, Ν. Π. 1995. Ιστορία της ελληνικής γλώσσας (Τέσσερις μελέτες). Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ-ΙΝΣ.
Holton, D., Mackridge, P. & Φιλιππάκη-Warburton, Ε. 1999. Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας. Μετάφαση: Βασίλης Σπυρόπουλος. Aθήνα: Πατάκης. Πρωτότυπο έργο: Holton, D., Mackridge, P. & Philippaki-Warburton, Ι. 1997. Greek Language. A Comprehensive Grammar of the Modern Language. Λονδίνο: Routledge.
Μπαμπινιώτης, Γ. 1986. Συνοπτική ιστορία της ελληνικής γλώσσας. Αθήνα.
Οἰκονόμου, Μ. Χ. 1984³. Γραμματική τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς. Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ-ΙΝΣ.
Σταματάκος, Ἰ. 1949. Ἱστορική Γραμματική τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς. Αθήνα: Βιβλιοπρομηθευτική.
Τζάρτζανος, Ἀ. 1967¹⁶. Γραμματική τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Γλώσσης. Ἀθῆναι: ΟΕΔΒ.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Εγχειρίδιο Κανόνων Τονισμού περιλαμβάνει: θεωρία, κανόνες, ασκήσεις με απαντήσεις

[1] «Τονισμός Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας-(Κανόνες, Δίχρονα)». Filologika.gr. Ανακτήθηκε στις 16 Σεπτεμβρίου 2023.

[2] «Κανόνες τονισμοῦ». www.polytoniko.org. Ανακτήθηκε στις 16 Σεπτεμβρίου 2023.

[3] Ο ινδοευρωπαϊκός τόνος των λέξεων ήταν ελεύθερος, αλλά στην Ελληνική περιορίστηκε στις τρεις τελευταίες συλλαβές. Ο νόμος αυτός είναι γνωστός ως νόμος της τρισυλλαβίας και ισχύει και στη Νεοελληνική. Για την ΑΕ βλ. Ανδριώτης (1995:13), Μπαμπινιώτης (1986:48), Σταματάκος (1949:29-30). Για τη ΝΕ βλ. Holton, Mackridge, Φιλιππάκη-Warburton (1999:17). Ο ίδιος περιορισμός ισχύει και στη Λατινική (Σταματάκος (1949:29-30)): mú-li-er, mu-lí-e-ris, mu-li-é-ri-bus.

[4] Ωστόσο, η ερωτηματική αντωνυμία τίς, τί παίρνει πάντοτε οξεία.

[5] Πτωτικά λέγονται τα κλιτά μέρη του λόγου που σχηματίζουν πτώσεις, δηλαδή το άρθρο, το ουσιαστικό, το επίθετο, η αντωνυμία και η μετοχή

[6] Γενικά, ο τόνος τείνει να παραμένει σε όλες τις πτώσεις στην ίδια συλλαβή με την ονομαστική ενικού και δεν υπάρχει περίπτωση πτώσεως που τονίζεται αριστερά από τη συλλαβή στην οποία τονίζεται στην ονομαστική (Σταματάκος 1949:110-111).

[7] Ωστόσο, παίρνουν περισπωμένη, αν και δεν προκύπτουν από συναίρεση:
α) οι μονοσύλλαβοι τύποι ονομαστικής, αιτιατικής και κλητικής με χαρακτήρα ι, υ (ου, αυ): ὁ κῖς, τὸν κῖν, ὦ κῖ, τοὺς κῖς· ἡ δρῦς, τὴν δρῦν, ὦ δρῦ, τὰς δρῦς· ὁ βοῦς, τὸν βοῦν, ὦ βοῦ, τοὺς βοῦς· ἡ γραῦς, τὴν γραῦν, ὦ γραῦ,
β) η αιτιατική πληθυντικού των ονομάτων σε -ὺς (γεν. -ύος), αν τονίζεται στη λήγουσα: τοὺς ἰχθῦς,
γ) η ονομαστική, αιτιατική και κλητική του ενικού των ουδετέρων πῦρ και οὖς,
δ) η ονομαστική και κλητική ενικού του ουσιαστικού ἡ γλαῦξ (γεν. τῆς γλαυκός)
ε) η κλητική ενικού των ουσιαστικών σε -εύς: ὦ γραμματεῦ.

[8] Εξαιρούνται τα ουσιαστικά της αττικής δεύτερης κλίσης τα οποία διατηρούν σε όλες τις πτώσεις τον ίδιο τόνο που έχει η ονομαστική του ενικού και στην ίδια συλλαβή: ὁ λεώς, τοῦ λεὼ, τῷ λεῲ κ.λπ.· οἱ λεῲ, τῶν λεὼν, τοῖς λεῲς κ.λπ.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]