Εξελικτική ψυχολογία

Η εξελικτική ψυχολογία (evolutionary psychology) είναι θεωρητική προσέγγιση στις κοινωνικές και φυσικές επιστήμες που εξετάζει την ψυχολογική δομή από μια σύγχρονη εξελικτική προοπτική. Επιδιώκει να προσδιορίσει ποια ανθρώπινα ψυχολογικά χαρακτηριστικά εξέλιξαν προσαρμογές - δηλαδή, τα λειτουργικά προϊόντα της φυσικής επιλογής ή της σεξουαλικής επιλογής στην ανθρώπινη εξέλιξη. Η προσαρμοστική σκέψη για τους φυσιολογικούς μηχανισμούς, όπως η καρδιά, οι πνεύμονες και το ανοσοποιητικό σύστημα, είναι κοινή στην εξελικτική βιολογία. Μερικοί εξελικτικοί ψυχολόγοι εφαρμόζουν την ίδια σκέψη στην ψυχολογία, υποστηρίζοντας ότι η δομοστοιχειότητα του μυαλού είναι παρόμοια με εκείνη του σώματος και με διαφορετικές προσαρμογές των αρθρωμάτων που εξυπηρετούν διαφορετικές λειτουργίες. Οι εξελικτικοί ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι μεγάλο μέρος της ανθρώπινης συμπεριφοράς είναι το αποτέλεσμα ψυχολογικών προσαρμογών που εξελίχθηκαν για την επίλυση επαναλαμβανόμενων προβλημάτων στο ανθρώπινο προγονικό περιβάλλον.

Οι κλάδοι ψυχολογίας είναι οι εξής:

1. Κλινική Ψυχολογία
2. Συμβουλευτική Ψυχολογία
3. Γνωστική Ψυχολογία
4. Νευροψυχολογία
5. Ψυχολογία Υγείας
6. Εργασιακή/Οργανωσιακή Ψυχολογία
7. Κοινωνική Ψυχολογία
8. Αναπτυξιακή Ψυχολογία
9. Νομική Ψυχολογία
10. Εκπαιδευτική Ψυχολογία

1. Κλινική Ψυχολογία

Η Κλινική Ψυχολογία είναι αυτή που βρίσκεται πιο κοντά στην στερεότυπη εικόνα του ψυχολόγου-ψυχοθεραπευτή. Το κεντρικό θέμα της Κλινικής Ψυχολογίας είναι η παρατήρηση, η επεξήγηση και η αλλαγή της αποκλίνουσας συμπεριφοράς. Ουσιαστικά δηλαδή ο κλινικός ψυχολόγος προσπαθεί να βοηθήσει άτομα με ψυχικές διαταραχές.

Ο ορισμός του τι είναι αποκλίνουσα συμπεριφορά και τι όχι είναι φυσικά δύσκολος και ακόμη και σήμερα υπάρχουν πολλές διαφορετικές απόψεις για το θέμα. Αλλά σε γενικές γραμμές οι κλινικοί ψυχολόγοι ανά το παγκόσμιο βαδίζουν σύμφωνα με διεθνή εγχειρίδια για την αποκλίνουσα συμπεριφορά, όπως π.χ. του Αμερικάνικού Συνδέσμου Ψυχολογίας (APA) ή το αντίστοιχο εγχειρίδιο του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (WHO), το ICD, τα οποία προσπαθούν να δώσουν κάποιες κατευθυντήριες γραμμές για την διάγνωση. Η κλινική ψυχολογία είναι κυρίως εφαρμοσμένος κλάδος της ψυχολογίας (εφαρμόζει την ψυχολογική γνώση πάνω στον γενικό πληθυσμό), χωρίς όμως να αποκλείεται και μια ερευνητική καριέρα πάνω στον κλάδο αυτό.

2. Συμβουλευτική Ψυχολογία

Η Συμβουλευτική Ψυχολογία είναι το αντίστοιχο της Κλινικής Ψυχολογίας, μόνο που ο πληθυσμός στον οποίο απευθύνεται είναι αυτός που βρίσκεται μέσα στα ευρύτερα πλαίσια του μέσου όρου και άνω, και όχι αυτούς που παρουσιάζουν την αποκλίνουσα συμπεριφορά (όπως και αν ορίζεται αυτή). Για παράδειγμα, αν η κλινική ψυχολογία απευθύνεται σε άτομα που το επίπεδο της ομαλής ψυχικής λειτουργίας τους είναι χαμηλό, η συμβουλευτική απευθύνεται σε αυτούς που είναι τουλάχιστον μέσα στα επίπεδα του μέσου όρου. Είναι κάπως απλοϊκή αυτή η επεξήγηση, αλλά είναι ένα καλό οπτικό σχήμα που δίνει μια γενική εικόνα της διαφοροποίησης μεταξύ των δύο κλάδων.

Πιο συγκεκριμένα τώρα, η συμβουλευτική ψυχολογία έχει ως σκοπό να στηρίζει, να ενδυναμώνει και τελικά να δίνει κάποιες λύσεις σε άτομα που αντιμετωπίζουν κάποιο ψυχικό εμπόδιο στην ζωή τους (π.χ. άγχος, πένθος, δυσπροσαρμογή σε νέο περιβάλλον, οικογενειακά προβλήματα ομαλής συμβίωσης ή ακόμη και–μη οργανικά- σεξουαλικά προβλήματα). Με την βοήθεια του συμβουλευτικού ψυχολόγου το άτομο θα μπορέσει να αναλύσει το πρόβλημά του, να πάρει δυνάμεις για να αντιμετωπίσει αυτό που το απασχολεί, να καταφέρει να δει το εμπόδιο αυτό από κάποια άλλη οπτική γωνία και εν τέλει να ανακαλύψει μόνο του την καταλληλότερη λύση. Μέσα από την συμβουλευτική διαδικασία τα άτομα παίρνουν επίσης και πολύτιμα εφόδια αντιμετώπισης τέτοιου είδους ψυχικών εμποδίων, τα οποία μπορούν να αξιοποιήσουν και στο μέλλον σε πιθανά νέα εμπόδια. Έτσι εξασφαλίζεται μια ακόμη πιο ομαλή ψυχική λειτουργία του συμβουλευόμενου. Και αυτός ο κλάδος, όπως και η κλινική ψυχολογία είναι κατευθυνόμενος –από την «φύση» του ίσως- περισσότερο προς την εφαρμογή της γνώσης, παρά στην έρευνα.

3. Γνωστική Ψυχολογία

Ο επόμενος κλάδος θα λέγαμε ότι είναι ένας καθαρά ερευνητικός τομέας, μιας και η Γνωστική Ψυχολογία ασχολείται με την έρευνα των τρόπων με τους οποίους το ανθρώπινο μυαλό (όχι απαραίτητα με την έννοια του οργάνου του εγκεφάλου) δέχεται, επεξεργάζεται, οργανώνει, αναζητεί και εξάγει πληροφορίες (ακοή, όραση, ομιλία, μάθηση κτλ). Οι γνωστικοί ψυχολόγοι είναι οι «υπεύθυνοι» για κάποια πολύ βασικά θεωρητικά μοντέλα σύμφωνα με τα οποία προσπαθούμε να επεξηγήσουμε τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούμε ως άνθρωποι, όπως το γνωστό μοντέλο του «Ηλεκτρονικού Υπολογιστή», το οποίο παρομοιάζει το μυαλό μας με έναν υπολογιστή ο οποίος δέχεται, επεξεργάζεται και εξάγει πληροφορίες με την βοήθεια προγραμμάτων (software) και υλικού (hardware).

Η κατεύθυνση δηλαδή του γνωστικού ψυχολόγου είναι καθαρά θεωρητική και ερευνητική και συνήθως τέτοιου είδους ψυχολόγοι απασχολούνται σε πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα. Φυσικά σε έναν σχετικά μεγάλο βαθμό ασχολούνται και με τις βιολογικές λειτουργίες του ανθρώπινου εγκεφάλου, αφού η βιολογία είναι η βάση των μοντέλων σκέψης και συμπεριφοράς.

4. Νευροψυχολογία

Η Νευροψυχολογία είναι ένας κλάδος συσχετιζόμενος με την γνωστική ψυχολογία, αλλά ταυτόχρονα και εντελώς διαφορετικός. Αντικείμενό της είναι καθαρά το νευρικό σύστημα και ο ανθρώπινος εγκέφαλος και ο ρόλος τους στην παρατηρήσιμη ανθρώπινη συμπεριφορά, κανονική ή όχι.

Η νευροψυχολογία μπορεί να είναι τόσο εφαρμοσμένος, όσο και ερευνητικός κλάδος. Μέσα από την έρευνα προσπαθεί να δει πως η βιολογική δομή επηρεάζει την συμπεριφορά. Για παράδειγμα ένας νευροψυχολόγος μπορεί να ερευνά ποια εγκεφαλικά κέντρα παίζουν ρόλο στην μάθηση, με τι είδους βιολογικές αντιδράσεις, πως μπορούμε να τις ελέγξουμε, αλλά και πως μπορούμε να βοηθήσουμε τον εγκέφαλο για να «μάθει» καλύτερα. Φυσικά η μάθηση είναι ένα μόνο απλό παράδειγμα. Για την ακρίβεια οι νευροψυχολόγοι ασχολούνται περισσότερο συχνά με κάποιες εγκεφαλικές ανωμαλίες και βλάβες που δημιουργούν πρόβλημα στην ανθρώπινη συμπεριφορά, όπως τραυματισμοί του εγκεφάλου, εκφυλιστικές νόσοι, βιολογικά επιβαρημένες νόσοι όπως η σχιζοφρένεια κτλ.

Στον εφαρμοσμένο τομέα βλέπουμε τους νευροψυχολόγους να ασχολούνται κυρίως με δύο διαφορετικά πεδία. Πρώτον, με τις κλινικά αποκλίνουσες περιπτώσεις και την αντιμετώπισή τους (κάτι αντίστοιχο με την κλινική ψυχολογία δηλαδή, αλλά με μεγαλύτερη έμφαση στις βιολογικές βάσεις των ψυχικών δυσλειτουργιών). Δεύτερον οι νευροψυχολόγοι βοηθάνε ακόμη και σε περιπτώσεις χειρουργικής επέμβασης του εγκεφάλου, τόσο κατά τη διάρκεια της εγχείρισης, όσο και μετεγχειρητικά με την αποκατάσταση της ομαλής λειτουργίας του ατόμου. Κατά τη διάρκεια των εγχειρήσεων συνήθως ελέγχουν τους ασθενείς μέσω διαφόρων μικρών τεστ (οι ασθενείς είναι ξύπνιοι κ ναρκωμένοι μόνο τοπικά) για να δουν μήπως κατά την διάρκεια του χειρουργείου έχει τραυματιστεί κάποιο μέρος του εγκεφάλου που έπρεπε να μείνει ανέπαφο και συνεργάζονται ανάλογα με τον νευροχειρούργο.

5. Ψυχολογία Υγείας

Η Ψυχολογία Υγείας είναι μια σχετικά νέα κατεύθυνση της ψυχολογίας που εστιάζεται πάνω στην προώθηση της ψυχικής και σωματικής υγείας, την ομαλή προσαρμογή των ατόμων σε νοσοκομειακά περιβάλλοντα, στην αλλαγή αυτών των περιβαλλόντων ώστε να βοηθάνε καλύτερα τον ασθενή, στην εκπαίδευση του ιατρικού προσωπικού σε θέματα ψυχολογίας του ασθενή, αλλά και στην στήριξη ασθενών με βαριές και τερματικές ασθένειες (π.χ. AIDS, καρκίνος).

Οι ψυχολόγοι Υγείας συνήθως εργάζονται σε νοσοκομειακά περιβάλλοντα και είναι αυτοί που πολλές φορές αναλαμβάνουν να ανακοινώσουν τα ιατρικά αποτελέσματα στους ασθενείς, ιδιαίτερα δε σε αυτούς που διαγνώστηκαν με κάποια ανίατη ασθένεια, οι οποίοι και υπόκεινται και το μεγαλύτερο σοκ. Ο ρόλος τους φυσικά είναι και υποστηριχτικός και είναι στο πλάι του ασθενή και του περιβάλλοντός του καθ’ όλη την διάρκεια της θεραπείας του μέχρι και την ίαση ή ακόμη και μέχρι τον θάνατο. Προσπαθούν να βοηθήσουν το άτομο να δει την κατάστασή του από την σωστή οπτική γωνία, να αναζητήσει τις κατάλληλες θεραπείες αν αυτό είναι δυνατό, να το ενδυναμώσουν αλλά και να το προετοιμάσουν ψυχολογικά και για τον ίδιο του τον θάνατο, αν κάτι τέτοιο είναι αναπόφευκτο.

Πέρα από τις πιο πάνω δραστηριότητες ένας ψυχολόγος Υγείας σχεδιάζει προγράμματα προώθησης της υγείας των πολιτών, μέσα από ενημερωτικά σεμινάρια για τις διάφορες ασθένειες, την σημαντικότητα της πρόληψης ή ακόμη και μέσα από την οργάνωση του τρόπου λειτουργίας και συνεργασίας των διαφόρων νοσοκομειακών συστημάτων, πάντα προς το όφελος των πολιτών/ασθενών.

6. Εργασιακή (ή Οργανωσιακή) Ψυχολογία

Ο επόμενος πολύ γνωστός κλάδος ψυχολογίας, με ιδιαίτερη απήχηση στην αγορά εργασίας στο εξωτερικό, είναι η Εργασιακή Ψυχολογία. Και πάλι υπάρχει η ακαδημαϊκή/ερευνητική πλευρά του κλάδου, αλλά και η εφαρμοσμένη. Η Εργασιακή Ψυχολογία στοχεύει στον εργασιακό πληθυσμό και το περιβάλλον του (εργοστάσια, γραφεία, υπηρεσίες κτλ) και προσπαθεί να αλλάξει τις συνθήκες και τους όρους εργασίας προς όφελος τόσο του εργαζόμενου, όσο και του εργοδότη/εταιρίας. Με αλλαγές στον περιβάλλοντα εργασιακό χώρο, στους όρους μισθοδοσίας (π.χ. κάθε πόσες μέρες πρέπει να γίνεται, έξτρα μπόνους για επιτυχή εργασία κτλ), στις σχέσεις μεταξύ εργοδότη και εργαζόμενου, αλλά και στον τρόπο παραγωγής εργασίας, έχει αποδειχθεί ότι μπορεί να αυξηθεί τόσο η αυτοεκτίμηση και η ευχαρίστηση του εργαζόμενου ως αποτέλεσμα της δουλειάς του, αλλά και η παραγωγικότητα (=κέρδος της εταιρίας).

Οι Εργασιακοί Ψυχολόγοι επομένως είναι εκείνα τα άτομα-κλειδιά στις επιχειρήσεις που φροντίζουν ώστε και οι δύο πλευρές (εργαζόμενος-εργοδότης) να είναι όσο το δυνατόν πιο ευχαριστημένοι από την εργασία που γίνεται. Ένας πολύ ενδιαφέρον ρόλος που μπορούν να παίξουν οι ψυχολόγοι εργασίας είναι στον τομέα της τοποθέτησης του προσωπικού στα κατάλληλα τμήματα, πάντα με την βοήθεια σταθμισμένων και έγκυρων τεστ που έχουν δημιουργηθεί για τους σκοπούς αυτούς.

7. Κοινωνική Ψυχολογία

Ο άνθρωπος δεν είναι ένα μονοδιάστατο ων και σίγουρα ποτέ δεν μπορείς να εξετάσεις ένα άτομο ανεξάρτητα από το περιβάλλον του. Βασισμένη πάνω σε αυτό το σκεπτικό η Κοινωνική Ψυχολογία έρχεται για να ερευνήσει πως το κοινωνικό περιβάλλον επηρεάζει την συμπεριφορά του ατόμου, αλλά και τι είδους ψυχολογικές συνδέσεις δημιουργούνται μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας (οικογένεια, χωριό, κράτος κ.ο.κ.).

Οι Κοινωνικοί Ψυχολόγοι, εστιασμένοι κατά κόρον στην έρευνα, κάνουν παρατηρήσεις για την ανθρώπινη συμπεριφορά, οργανώνουν πειράματα και βγάζουν τα συμπεράσματά τους. Παράδειγμα τέτοιων ερευνών μπορείτε να βρείτε και στα πορίσματα της κοινωνικής ψυχολογίας όσον αφορά την ανάπτυξη του εθνικισμού από την παιδική ηλικία. Βεβαίως τα αποτελέσματα των κοινωνικών ψυχολόγων έχουν τεράστια σημασία και χρησιμοποιούνται ευρέως στις δυτικές κοινωνίες, δυστυχώς άλλοτε για καλό και άλλοτε για κακό σκοπό.

Μέσα από την κοινωνική ψυχολογία μπορούμε να ερμηνεύσουμε κάτι όπως την διαμόρφωση της προσωπικότητας κάποιου ώστε να γίνει τυφλός δούλος αυταρχικών δικτατόρων και να διαπράξει απάνθρωπα εγκλήματα χωρίς την παραμικρή συνειδητοποίηση του τι κάνει, έως και την υπερκαταναλωτική συμπεριφορά των ατόμων απέναντι στα διαφημιζόμενα προϊόντα. Η κοινωνική ψυχολογία αποτελεί έναν από τους πιο αγαπημένους μου κλάδους, μιας και ερευνά κάτι πολύ ουσιαστικό κατά τη γνώμη μου και είναι σε θέση να δίνει απαντήσεις σε πολλά ερωτήματα σχετικά με την διαμόρφωση της προσωπικότητας ενός ατόμου. Σίγουρα αν δεν συνέχιζα στις Νευροεπιστήμες, θα σκεφτόμουν σοβαρά μια πορεία στην Κοινωνική Ψυχολογία.

8. Αναπτυξιακή Ψυχολογία

Η Αναπτυξιακή Ψυχολογία είναι ίσως ένας πολύ γενικός τίτλος για έναν κλάδο που έχει τις δικές του υποκατηγορίες. Σε γενικές γραμμές οι αναπτυξιακοί ψυχολόγοι ασχολούνται με την πορεία του ανθρώπου, τις ψυχολογικές και κοινωνικές ανάγκες, την νευρολογική ανάπτυξη αλλά και την συμπεριφορά του από την στιγμή της σύλληψης και την εμβρυακή κατάσταση έως και τον θάνατό του. Όπως καταλαβαίνετε το φάσμα εστίασης είναι αρκετά μεγάλο και γι’ αυτό συνήθως οι αναπτυξιακοί ψυχολόγοι ειδικεύονται σε μια συγκεκριμένη ηλικία. Άλλοι ασχολούνται με την παιδική ηλικία και την εφηβεία, άλλοι με την νεότητα και την μέση ηλικία και άλλοι με την τρίτη ηλικία.

Σε κάθε φάση της ζωής του ο άνθρωπος έχει διαφορετικές ικανότητες, ανάγκες και σχέσεις με τον κοινωνικό περίγυρο, πάντα αναλόγως του περιβάλλοντος, γι’ αυτό και υπάρχει τόση εστιασμένη έρευνα στην κάθε φάση της ζωής. Μέσα από την κατανόηση όλων αυτών των παραγόντων ο αναπτυξιακός ψυχολόγος είναι σε θέση να στηρίξει ουσιαστικά το άτομο που τον χρειάζεται, μιας και γνωρίζει τις ουσιαστικές ανάγκες του και μπορεί να διαμορφώσει κατάλληλα το περιβάλλον, να βοηθήσει στην ανάπτυξη των κοινωνικών σχέσεων που έχει ανάγκη το άτομο κτλ.

Η αναπτυξιακή ψυχολογία είναι ένας κλάδος τόσο ερευνητικός, όσο και εφαρμοσμένος, μιας και οι αναπτυξιακοί ψυχολόγοι, ανάλογα της ειδίκευσής τους, δουλεύουν συνήθως σε ειδικευμένα κέντρα φροντίδας (παιδικοί σταθμοί, γηροκομεία κτλ). Σε ακαδημαϊκό επίπεδο οι αναπτυξιακοί ψυχολόγοι ερευνούν συνεχώς τις διάφορες θεωρίες ανάπτυξης που έχουν διαμορφωθεί και τις εμπλουτίζουν με τα αποτελέσματα των δικών τους ερευνών.

9. Νομική Ψυχολογία

Ακολουθεί ένας κλάδος με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους περισσότερους, μιας και θυμίζει πολύ συγκεκριμένους χαρακτήρες από πολλές αμερικανικές ταινίες. Η Νομική Ψυχολογία είναι εκείνος ο κλάδος που ασχολείται με την παραβατική / εγκληματική συμπεριφορά του ανθρώπου. Οι νομικοί ψυχολόγοι απασχολούνται κυρίως στην αστυνομία μιας και με τις γνώσεις τους γύρω από την εγκληματολογία και την ψυχολογία του εγκληματία είναι σε θέση να βοηθήσουν είτε στον εντοπισμό κάποιου εγκληματία / δραπέτη, είτε στην ανάπτυξη καλύτερων μεθόδων για την μείωση της εγκληματικότητας σε μια περιοχή. Επιπλέον ο νομικός ψυχολόγος μπορεί να απασχολείται και μέσα στα σωφρονιστικά καταστήματα, βοηθώντας στην ανάπτυξη ενός καλύτερου και με λιγότερες εντάσεις κλίματος μέσα στις φυλακές, αλλά και στον ουσιαστικό σωφρονισμό των κρατουμένων.

10. Εκπαιδευτική Ψυχολογία

Είναι μια ειδίκευση που είναι πραγματικά ζωτικής σημασίας και η οποία δυστυχώς λείπει από την ελληνική κοινωνία. Η εκπαιδευτική ψυχολογία είναι ο κλάδος της ψυχολογίας που ασχολείται αποκλειστικά με τον τρόπο μάθησης, το μαθησιακό περιβάλλον αλλά και τις μαθησιακές δυσκολίες, δηλαδή με οτιδήποτε έχει σχέση με τον τρόπο ανάπτυξης των γνώσεων στον άνθρωπο. Όπως καταλαβαίνετε οι περισσότεροι εκπαιδευτικοί (θα έπρεπε να) απασχολούνται σε σχολεία και βοηθούν τόσο τους δασκάλους να κάνουν πιο εύκολο, ξεκούραστο και κατανοητό το μάθημα, όσο και τους μαθητές να αναπτύξουν τα ταλέντα και τις κλίσεις τους. Επιπλέον είναι σε θέση να επέμβουν αν κάποιο παιδί αρχίσει να αναπτύσσει μαθησιακές δυσκολίες (π.χ. δυσλεξία) και να το βοηθήσουν είτε να ξεπεράσει το πρόβλημα πλήρως, είτε – αν αυτό δεν είναι δυνατό- να μπορέσει να μειώσει στο ελάχιστον τις δυσκολίες που προκαλεί στην μάθηση του παιδιού.

Και αυτός ο κλάδος όμως έχει και ερευνητική κατεύθυνση, μιας και πολλοί εκπαιδευτικοί ψυχολόγοι απασχολούνται με την ανάπτυξη μεθόδων καλύτερης και ουσιαστικότερης μάθησης (π.χ. διδασκαλία σε ομάδες, μπόνους για κάθε σωστή απάντηση κ.α.), αλλά και με την έγκαιρη διάγνωση και αντιμετώπιση των μαθησιακών προβλημάτων.

Αυτή είναι μια σύντομη παρουσίαση ορισμένων από τους βασικότερους κλάδους της Ψυχολογίας ώστε να σχηματιστεί μια καλύτερη και πιο κοντά στην πραγματικότητα εικόνα για το τι εστί «Ψυχολόγος». Η λέξη «ψυχολόγος» δεν σημαίνει ένα και μόνο πράγμα, αλλά αντίθετα είναι απλά μία βασική πύλη που οδηγεί σε μια σειρά από διαφορετικές προσεγγίσεις και ερμηνείες της ανθρώπινης συμπεριφοράς.